W IĘŹ RODZINNA JAKO PRZEDMIOT BADAŃ

Badaniom poddani zostali studenci (uczący się w trybie zaocznym w Wałbrzyskiej Wyższej Szkole Zarządzania i Przedsiębiorczości) oraz ich współmałżonkowie. Były to osoby pracujące, które założyły już własne rodziny i posiadają co najmniej jedno dziecko. Wiele z nich napotyka na spore trudności, wynikające z konieczności odgrywania wielu ról społecznych, takich jak rola żony/męża, matki/ojca, pracownika czy studenta. Założyłam, że w przypadku występowania tego typu trudności studenci przedkładają wartości rodzinne nad wartości związane z nauką i pracą.

W pierwszej kolejności zajmę się omówieniem pojęcia „rodziny”.

Współcześni socjologowie prowadzą rozważania nad rodziną koncentrując się na przemianach jej funkcji i modelu, zwracają jednak również uwagę na nieprawidłowości w jej funkcjonowaniu, wskazują na liczne przyczyny i przejawy kryzysu tej podstawowej komórki społecznej czy też mówią nawet o jej upadku, wskazując na zagrożenia związane z trwałością małżeństw oraz podejmując problem osłabienia więzi rodzinnych. „Z jednej strony – czytamy - wskazuje się na upadek tradycyjnych struktur rodziny i trwały jej kryzys, z drugiej – podkreśla się względnie dobrą kondycję współczesnej rodziny (‘przyszłość należy do rodziny’). Socjologowie opisują procesy deinstytucjonalizacji małżeństwa i tendencje pluralizacyjne w rodzinie, wskazują na jej nowe kształty i struktury, szkicują nawet koncepcję

‘rodziny postrodzinnej’, odnoszącej się do nowych form wspólnego życia osób ludzkich (Beck-Gernsheim, 1994)”³.

Socjologia zna wiele definicji, które pozwalają określić rodzinę jako grupę społeczną. Wybór odpowiedniej utrudniony jest ze względu na pewne cechy rodziny, które się zmieniają w zależności od warunków historycznych i kulturowych. Rodzina jest jedną z wielu struktur społecznych, w których zachodzą zjawiska zarówno społeczno-socjologiczne, jak i kulturowe, pedagogiczne, psychologiczne, psychospołeczne i bioseksualne, przez co

3 patrz: D. Kornas-Biela (red.), Rodzina: źródło życia i szkoła miłości, Lublin 2001, s. 87.

stanowi ona integralną część każdego społeczeństwa. Jest ważną instytucją społeczną wypełniającą ważne dla społeczeństwa i jednostek funkcje.

Nauką podsumowującą wszystkie badania dotyczące rodziny, w tym poczynione również przez inne nauki, jest socjologia rodziny. Jest to subdyscyplina socjologii, która rozwinęła się w okresie międzywojennym, zwłaszcza w USA. W Polsce ostatecznie ukształtowała się pod koniec lat sześćdziesiątych. Socjologia rodziny zajmuje się „zarówno wewnętrzną strukturą rodziny, jej funkcjami i wewnętrznymi procesami, jak też jej związkami z dynamiką makro- i mikrostruktury społecznej ujmowanej w kontekście społeczeństwa globalnego”⁴. Struktura ta może być badana w następujących płaszczyznach⁵:

1) obiektywnych stosunków, struktur i funkcji społecznych 2) kulturowej (analiza kulturowych regulatorów życia rodzinnego) 3) subiektywno-świadomościowej (wyobrażenia o rodzinie, o rolach

społecznych pełnionych w rodzinie lub poza nią, dążenia, normy i wartości występujące w różnych środowiskach społecznych).

Możemy rodzinę traktować jako małą grupę społeczną, ale także jako dużą instytucję społeczną. Kiedy mamy na myśli najbliższy krąg krewnych utrzymujących ze sobą kontakty, skupiony przy wspólnym ognisku domowym, oparty na tradycji rodzinnej i społecznej - mówimy o małej grupie społecznej. Natomiast kiedy mówimy o cechach i funkcjach, jakie rodzina pełni stosunkach między osobami różnej płci i wieku, funkcjonowaniu według określonych norm społecznych – mamy na myśli rodzinę w wymiarze instytucjonalnym.

Podstawą rodziny jest zawarcie związku małżeńskiego. Zanim to jednak nastąpi, według zwyczajów panujących w naszym kręgu kulturowym partnerzy dokonują wzajemnego wyboru i odbywają się zaloty. Czynnikami, które wpływają na wybór partnera są: „bliskość przestrzenna, sąsiedztwo, przynależność do tej samej społeczności lokalnej; wyobrażenia o idealnym partnerze, wyimaginowany jego obraz; obraz własnych rodziców jako model dla przyszłego współmałżonka; dążenie do homogamii lub heterogamii, a wiec poszukiwanie partnera o podobnych lub zgoła odmiennych cechach społecznych i osobowościowych”⁶. Kiedy kandydat na partnera spełnia określone warunki zaczynają się zaloty, czyli zespół „zachowań zmierzających do uzyskania jego zgody na małżeństwo, wyeliminowania braku zaufania i podejrzeń, niepewności”⁷. Zachowania te są regulowane przez tradycję, obyczaje, normy prawne, religijne, opinię publiczną i prowadzą do rodzenia się miłości, czyli „kompleksu uczuć, na który może składać się: sympatia, atrakcja fizyczna, pożądanie seksualne, idealizacja partnera, wzajemne uzależnienie emocjonalne, wyznawanie wspólnych wartości moralnych nadających sens życiu”⁸. Zdarza się, że małżeństwo

4 Z. Tyszka (red.), Metodologiczne problemy badań nad rodziną, Poznań 1980, s. 13.

5 Ibid.

6 F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno – kulturowy, Kraków 2002, s. 17.

7 Ibid., str. 13.

8 Ibid., str. 13.

powstaje na skutek miłości zdominowanej przez pożądanie, litość, przyjaźń lub inne uczucia. Zależy to od stopnia wpływu norm kulturowych na przyszłych małżonków i procesów ich socjalizacji. Decyzja o zawarciu małżeństwa zapada w momencie, gdy partnerzy wypracowali wspólny model miłości. Koniec narzeczeństwa i początek życia we wspólnocie małżeńskiej związany jest z sankcją społeczną, religijną, prawnopaństwową lub magiczną. Decyzja o małżeństwie jest związana z dojrzałością społeczną partnerów, ich zdolnością do podjęcia obowiązków małżeńskich i rodzicielskich, umiejętnością utrzymania rodziny i wychowywania dzieci.

Zakładają rodzinę, z którą wiąże się wiele zadań wynikających z podejmowania określonych ról.

Rodzinę można postrzegać również w kontekście funkcji społecznych.

Można zatem wyróżnić⁹:

1) funkcje instytucjonalne (dotyczące rodziny w wymiarze instytucji społecznych), takie jak:

a) funkcja prokreacyjna – podtrzymująca ciągłość społeczeństwa b) funkcja ekonomiczna – dostarczająca rodzinie dóbr

material-nych

c) funkcja opiekuńcza – zabezpieczająca członków rodziny dająca im wsparcie w sytuacjach krytycznych

d) funkcja socjalizacyjna – wprowadzająca członków rodziny do społeczeństwa i przekazująca wartości kulturowe

e) funkcja stratyfikacyjna – nadająca pozycję społeczną członkom rodziny, przynależność do danej klasy lub warstwy społecznej f) funkcja integracyjna – kontrolująca zachowania członków

rodziny.

2) funkcje osobowe (dotyczące rodziny jako grupy społecznej):

a) funkcja małżeńska – zaspokajająca potrzeby życia intymnego współmałżonków

b) funkcja rodzicielska – zaspokajająca potrzeby uczuciowe rodziców i dzieci

c) funkcja braterska – zaspokajająca potrzeby uczuciowe braci i sióstr.

Struktura rodziny jest systemem przykładowych zachowań zachodzących między członkami rodziny a czynnikami zewnętrznymi, które na nią oddziałują. Strukturę rodziny budują¹⁰:

1) formy instytucjonalne, które przyczyniają się do powstania małżeństwa

2) schematy, które regulują wewnętrzne współżycie rodziny

9 Na podstawie: F. Adamski, Rodzina..., op. cit. s. 36.

10 Ibid. s. 33.

3) układy ról, które pełnią członkowie rodziny 4) zasady dziedziczenia majątku, nazwiska, władzy 5) cykle życia małżeńsko-rodzinnego.

Biorąc pod uwagę strukturę rodziny, liczbę i wiek jej członków, formy organizacji wewnętrznej, źródło utrzymania, zamieszkiwane środowisko i styl życia, wyróżnić możemy następujące jej typy¹¹:

1) rodzina małżeńska (nuklearna) – to typ rodziny dwupokoleniowej, z ograniczona liczbą członków, w której skład wchodzą: mąż, żona (lub tylko jeden rodzic) oraz jedno lub dwoje dzieci

2) rodzina poligamiczna – rodzina, w której występuje kilka związków małżeńskich

3) rodzina poszerzona (wielopokoleniowa) – rodzina, w której skład wchodzą dwie lub więcej rodzin nuklearnych, ale podlegających władzy jednego członka rodziny

4) zmodyfikowana rodzina poszerzona – związek rodzin nuklearnych, które są od siebie współzależne; nie występuje tu podporządkowa-nie „głowie rodziny”.

Rodziny można sklasyfikować uwzględniając ich źródło utrzymania i środowisko zamieszkania¹²:

1) rodzina chłopska – źródłem utrzymania jest gospodarstwo wiejskie 2) rodzina robotnicza – źródłem utrzymania jest najemna praca

fizyczna

3) rodzina inteligencka - źródłem utrzymania jest praca zawodowa (umysłowa); od rodziny robotniczej odróżnia ją także styl życia i udział w kulturze

4) rodzina miejska – wyróżnia ją miejskie środowisko zamieszkania i miejski styl życia (spędzanie wolnego czasu, udział w kulturze) 5) rodzina wiejska – zamieszkuje wiejskie środowisko, może być

rodziną chłopską, robotniczą lub inteligencką; ma ona inne niż rodzina miejska możliwości korzystania z urządzeń cywilizacyjnych, inne formy spędzania wolnego czasu i styl życia.

Kolejnym pojęciem istotnym z punktu widzenia problematyki badań jest „więź rodzinna”. Aby ją określić, muszę posłużyć się definicją więzi społecznej. Więź rodzinna jest to zatem „ogół stosunków, relacji i zależności wiążących jednostkę z grupą, zbiorowością, ośrodkami kontroli społecznej lub inną jednostką. Więź społeczna łącząca jednostki w grupy opiera się przede wszystkim na świadomości przynależności do grupy, wspólnocie

11 Ibid., s. 34.

12 Ibid., s. 35.

wartości i interesów, przedkładaniu interesów grupy nad swoje własne, identyfikacji działań i przekonań z działaniami i przekonaniami grupy, co jest efektem podzielania podstawowych konformizmów grupowych”¹³. Więź rodzinna jest to więc zespół stosunków, relacji i zależności, które sprawiają, że członkowie rodziny potrafią trwale współistnieć ze sobą oraz są w stanie razem funkcjonować w życiu społecznym. Opiera się na świadomym przynależeniu do rodziny lub – w przypadku dzieci, które nie mają jeszcze w pełni wykształconej świadomości i tożsamości – na przynależeniu bezwarunkowym. Wspólnotę wartości uważam za jeden z czynników zespalających rodzinę, aczkolwiek mogą na tej płaszczyźnie występować różnice. Myślę, że przedkładanie interesów członków rodziny ponad własne dotyczy w głównej mierze rodziców w stosunku do dzieci. Jednak wydaje mi się, że z czasem – w zależności od ukształtowanego systemu wartości i procesu socjalizacji – świadoma przynależność i przedkładanie interesów innych członków rodziny ponad swoje własne zaczyna dotyczyć również dzieci. Więź rodzinna oparta jest więc na związkach uczuciowych, wzajemnym zrozumieniu, odpowiedzialności za jej członków, pomocy i życzliwości, a także na świadomości swoich korzeni i poczuciu przynależności do swojej rodziny. Charakter tych więzi jest bezpośredni, członkowie rodziny nie odnoszą się do siebie jak do obcych ludzi. Więzi owe należy pielęgnować i podtrzymywać, aby się nie osłabiły i nie wygasły.