SCENARIUSZE DZIAŁANIA

Jak wspomniano wyżej, prawidłowe wykonywanie wielu codziennych czynno­ ści wymaga wykorzystywania nabytych wcześniej umiejętności. Także prawidło­ we działanie w określonych sytuacjach społecznych wymaga wykorzystywania, przechowywanych w pamięci schematów działania. Ściśle rzecz ujmując, nie są to

104

schematy, o jakich często piszą psychologowie społeczni, lecz raczej scenariusze, które dostosowujemy do określonych sytuacji. Umiejętność właściwego korzysta­ nia z tych scenariuszy jest istotna zarówno w wykonywaniu złożonych społecznie, jak i prostych działań. Z jednej strony zachodzi konieczność trzymania się kolej­ ności poszczególnych działań, gdyż przejście do następnego etapu uwarunkowane jest wykonaniem wcześniejszego. Nie należy również opuszczać poszczególnych etapów ani zmieniać ich kolejności, gdyż prowadzi to do poważnych społecznych perturbacji. Trudno jest na przykład przekonać kontrolera, że jedynie przez roztar­ gnienie nie skasowaliśmy wcześniej kupionego biletu (Pąchalska i wsp., 2011).

Druga równie istotna cecha scenariuszy to ich elastyczność. Z tego między in­ nymi względu niepowodzeniem kończą się próby komputerowej symulacji tak pro­ stych zdawałoby się czynności, jak chociażby spożywanie śniadania. Zależnie od preferencji danej osoby napojem będzie sok, mleko, kawa lub herbata. Jeśli nawet ograniczymy się do kawy, wówczas jedna osoba będzie ją piła z cukrem inna bez. Określenie kawa z cukrem też nie oznacza tego samego, gdyż może być ona posło­ dzona jedna łyżeczką, dwoma lub trzema. Jeszcze większa różnorodność zachodzi w przypadku spożywanego posiłku. Mogą to być płatki na mleku lub kromki chle­ ba, przy czym wybór dodatków do chleba jest także dosyć spory: masło, margary­ na, szynka, ser, dżem, miód itd.

Umiejętność prawidłowego wykorzystywania scenariuszy działania ulega zabu­ rzeniu w wyniku uszkodzeń płatów czołowych (por. Grafman, 1989; Kaczmarek, 2004, 2005, 2008). Nie potrafią oni ich odpowiednio modyfikować, co prowadzi do poważnych zakłóceń w funkcjonowaniu społecznym. Ich zachowanie określa się jako nieprzewidywalne (Pąchalska, 2008).

Odpowiednia organizacja działania wymaga jednak uwzględnienia nie tylko dotych­ czasowych doświadczeń, lecz także umiejętności przewidywania możliwych trudności i ograniczeń. Dlatego założenie o istnieniu ośrodka wykonawczego, który stanowić ma łącznik między pamięcią krótko- i długotrwałą (Baddeley, 1976, 1992), nie wydaje się wystarczające. Musi istnieć dodatkowy układ, który umożliwia odpowiednie zarządzanie posiadaną przez daną osobę wiedzą.

u k ł a d z a r z ą d z a n i a w i e d z ą

Funkcjonowanie centralnego ośrodka wykonawczego nie tłumaczy również trud­ ności, z jakimi borykają się pacjenci z uszkodzeniami okolicy czołowej. Nie tylko zresz­ tą płatów czołowych, gdyż wiele zakłóceń w adekwatnym działaniu obserwuje się rów­ nież w następstwie urazów OUN zlokalizowanych poza omawianą okolicą. Zwłaszcza jeżeli uszkodzeniu uległ obszerny obszar mózgu.

Pozwala to zakładać istnienie dodatkowego ośrodka, który kieruje - a może ra­ czej koordynuje - działanie wspomnianego wyżej ośrodka wykonawczego oraz in­ nych ośrodków mózgowych. Właściwie powinno się mówić nie o ośrodkach, lecz o układach funkcjonalnych, co szczególnie silnie podkreślał Aleksander Łuria (1976). Z tego też względu nie należy wiązać poszczególnych funkcji z określonymi okolica­ mi mózgu, jak to się nader często wciąż czyni. Każdy układ funkcjonalny obejmuje kilka - często oddalonych od siebie okolic - a uszkodzenie jednej z nich może pro­ wadzić do zakłóceń w jego prawidłowym funkcjonowaniu. Nie powinno więc dziwić, że w następstwie uszkodzeń powodujących zakłócenia w funkcjonowaniu rozległych obszarów OUN, obserwuje się występowanie tzw. zespołu pseudoczołowego.

W związku powyższym w tabeli 2. przedstawiono schemat ilustrujący działanie układu funkcjonalnego związanego z regulacją zachowania. Wyróżniony tutaj układ zarządzania wiedzą umożliwia wybieranie zmagazynowanych w magazynie pamię­ ci (pamięci trwałej) schematów działania odpowiadających zaistniałej sytuacji. Zaś to, czy rzeczywiście podejmiemy określone działania, zależy w znacznym stopniu od ośrodka wykonawczego. Niebagatelną rolę odgrywa przy tym filtr emocjonalny, który z jednej strony selekcjonuje ocierające do mózgu informacje, a z drugiej wpły­ wa na to, czy i jakie działania podejmie ośrodek wykonawczy. Zaznaczone w dolnej części ryciny bufory odzwierciedlają różne sposoby odbioru i przetwarzania bodź­ ców docierających z otoczenia, czyli inaczej różne rodzaje pamięci świeżej. Wyróżnić można bufory podstawowe, jak na przykład słuchowy, wzrokowy, przestrzenny i so- mestetyczny, a także bardziej złożone, jak językowy lub muzyczny. Warto jednocze­ śnie zaznaczyć, że wymienione wyżej układy działają równolegle, a przedstawiony na rycinie 2. schemat odzwierciedla jedynie ich względna hierarchię. Względna, gdyż jakże często właśnie emocje stanowią główną siłę sprawczą naszego działania. Przy czym dotyczy to również osiągania dalekosiężnych celów.

m a g a z y n p a m ię c i i u k ł a dz a r z ą d z a n i aw i e d z ą i o ś r o d e kw y k o n a w c z y i f i l t re m o c j o n a l n y ✓ ✓ i \ \

bufor 1 bufor 2 bufor 3 bufor 4 bufor N

Ryc. 2. Układy funkcjonalne uczestniczące w regulacji zachowania (za: Kaczmarek, 2004:16)

106

Wiele wskazuje na to, że o regulacyjnej funkcji płatów czołowych możemy mó­ wić dzięki ich udziałowi zarówno w intelektualnej, jak i emocjonalnej kontroli za­ chowania. Kontrola intelektualna związana jest z działaniem grzbietowobocznej części omawianej okolicy. Stąd jej uszkodzenia objawiają się trudnościami w ocenie otaczającej rzeczywistości. Przy czym porażenia lewej półkuli prowadzą do nieade­ kwatnej oceny pojedynczych zjawisk lub przedmiotów, podczas gdy lezje półkuli prawej powodują zakłócenia w prawidłowej ocenie całej sytuacji.

Z kolei uszkodzenia przypodstawnych części płata czołowego przejawiają się w postaci zaburzeń emocjonalnych. Najbardziej typowym objawem jest tutaj la- bilność nastroju, co prowadzić może do zachowań agresywnych. W przypadkach urazów tej okolicy obserwuje się uogólnione zaburzenia w postaci stępienia uczu­ ciowego połączonego ze wzmożoną drażliwością.

Dlatego mimo zachowanych w większości funkcji poznawczych, a zwłaszcza umiejętności teoretycznej oceny danej sytuacji, nie potrafią oni reagować ade­ kwatnie w złożonych sytuacjach społecznych. Jak wskazywano wyżej, dotyczy to zwłaszcza braku umiejętności wykorzystywania tzw. skryptów działania, które sta­ nowią swego rodzaju punkt odniesienia dla odpowiedniego zachowania się w róż­ nych sytuacjach życia codziennego. Nie bez znaczenia jest tez fakt, że wiąże się to ściśle z odpowiednim nastawieniem emocjonalnym. Powyższe dane upoważnia­ ją do stwierdzenia, iż głównym czynnikiem warunkującym „regulacyjną funkcję” okolicy czołowej jest koordynacja kontroli intelektualnej z kontrolą emocjonalną. Ujawnia się to zwłaszcza w złożonych - i emocjonalnie wymagających - sytuacjach codziennego życia. Nie dziwi więc, że niezmiernie trudno jest wychwycić tego typu zaburzenia w sterylnych warunkach badania klinicznego.