Niezwykle szybki rozwój nowych technologii i narzędzi informatycznych w procesach komunikacyjnych wpłynął na kształtowanie się społeczeństwa in-formacyjnego. Nowoczesne systemy informatyczne wykorzystywane są w wielu obszarach życia społecznego, gospodarczego i państwowego. Oferują różnego rodzaju e-usługi, z których społeczeństwo może korzystać w trybie online, w do-wolnym czasie i z dowolnego miejsca dzięki wykorzystaniu urządzeń mobil-nych [1]. Pojawiły się nowe produkty i usługi zwane cyfrowymi lub elektronicz-nymi, w których wykorzystywany jest zasób, jakim jest informacja, czyli wartość niematerialna. Wykonalne stało się przekształcenie do formatu cyfrowego pro-duktów kojarzonych dotychczas z obiektami materialnymi, m.in. książek, gazet, filmów, obrazów itp. Przedmiotem handlu stały się różnego rodzaju produkty cyfrowe jak np. dokument tekstowy, baza danych, czy plik muzyczny [10].
Zachodzące procesy wpłynęły na zmianę preferencji użytkowników bibliotek oraz nowe podejście do kwestii zarządzania zasobami bibliotecznymi. Biblioteki uniwersyteckie jako instytucje pośredniczące w procesie rozpowszechniania in-formacji stanęły przed nowymi zadaniami związanymi z polityką gromadzenia oraz udostępniania treści zapisanych w postaci cyfrowej. W ich zasobach obec-nych jest coraz więcej dokumentów elektroniczobec-nych. Zwiększa się również udział e-publikacji na rynku wydawniczym [7; 12]. Celem niniejszego opracowania jest próba odpowiedzi na pytanie, z jakim zainteresowaniem biblioteki
uniwersytec-kie odniosły się do propozycji Wydawnictwa Naukowego PWN, które urucho-miło pierwszy polski komercyjny serwis IBUK oferujący zdalny dostęp do pol-skich książek naukowych i podręczników akademickich1. Opracowanie powstało w oparciu o wyniki badań ankietowych, do których wybrano biblioteki 18 uni-wersytetów publicznych podległych MNiSW2.
W literaturze przedmiotu można spotkać różne definicje książki elektronicz-nej zamiennie określaelektronicz-nej także e-bookiem lub e-książką. Książka elektroniczna w prostej definicji to dokument elektroniczny, który w sposobie organizacji, pre-zentacji i wykorzystania treści nawiązuje do funkcjonalnych i konstrukcyjnych właściwości książki konwencjonalnej. Może być cyfrową kopią książki rękopiś-miennej czy drukowanej lub też dokumentem nie posiadającym „papierowe-go” pierwowzoru [2, s. 544]. Pojawienie się na rynku wydawniczym książek elektronicznych wiązało się z nowymi zadaniami dla ich wydawców. Dotyczy-ły one głównie kwestii związanych z potrzebą tworzenia kanałów dystrybucji oraz poszukiwania kręgu odbiorców. Powstanie polskiego rynku komercyjnych e-książek udostępnianych przez Internet datuje się na 2000 r. Funkcjonowali na nim równolegle polscy dystrybutorzy oferujący zagraniczne publikacje cyfro-we, adresowane przede wszystkim do klientów instytucjonalnych oraz wydawcy i dystrybutorzy książek polskich. W ich ofercie dominowała literatura piękna, wydawnictwa zawodowe, popularne i popularnonaukowe, adresowane głównie do klienta indywidualnego. Książki naukowe stanowiły zaledwie 4,5% oferty [3].
Działające na rynku wydawniczym w latach 2000-2006 komercyjne serwisy książek elektronicznych w niewielkim stopniu zaspokajały potrzeby klientów bi-bliotek akademickich w zakresie polskich książek naukowych. W 2007 r. Wydaw-nictwo Naukowe PWN – największy w Polsce wydawca publikacji naukowych i podręczników akademickich – uruchomiło serwis ibuk.pl, który stał się naj-większą na polskim rynku komercyjną czytelnią internetową oferującą literaturę naukową i popularnonaukową w języku polskim [11]. Początkowo oferta serwi-su skierowana była do klienta indywidualnego i proponowała ok. 200 tytułów książek. Uruchomienie w 2008 r. serwisu korpo.ibuk.pl, dedykowanego klientom korporacyjnym, zapoczątkowało współpracę serwisu z bibliotekami. Zapropo-nowany klientom instytucjonalnym system opierał się o roczny abonament na określoną liczbę tytułów lub dziedzinę wiedzy z możliwością dodawania
nowoś-1 Używana w tekście nazwa IBUK odnosi się do serwisu Wydawnictwa Naukowego PWN SA, skierowanego do klientów korporacyjnych.
2 Wykaz publicznych uniwersytetów podlegających nadzorowi ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego dostępny jest na: http://www.nauka.gov.pl/uczelnie-publiczne/wykaz- uczelni-publicznych-nadzorowanych-przez-ministra-wlasciwego-ds-szkolnictwa-wyzszego-publiczne-uczelnie-akademickie.html. Stan z dnia 02.04.2014.
ci wydawniczych. W pierwszym roku działalności platforma oferowała dostęp do elektronicznych wersji publikacji wydawanych głównie przez Wydawnictwo Naukowe PWN. Były to e-książki z zakresu nauk społecznych, humanistycznych, ekonomicznych, matematyczno-przyrodniczych i informatyki. W kolejnych la-tach w ofercie platformy systematycznie pojawiały się dostępy do książek innych wydawców o profilu naukowym, również wydawnictw uczelnianych. Były to m.in. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Wydawnictwa Lekarskie PZWL, Ofi-cyna Wydawnicza IMPULS, Wolters Kluwer, Wydawnictwo WAM, Wydawnic-twa Akademickie i Profesjonalne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Wzrastająca liczba proponowanych tytułów spowodowała pogrupowanie do-stępnej literatury w kategorie dziedzinowe, których katalog systematycznie wzra-stał (Rys. 1). Podział ten pozwala na zakup różnych wariantów kolekcji. W kolej-nych latach kolekcja IBUK wzbogaciła się o czasopisma naukowe oraz literaturę piękną, literaturę faktu oraz literaturę dla dzieci i młodzieży. Czytelnicy otrzy-mali możliwość korzystania z zakupionych przez biblioteki dostępów do e-ksią-żek przez sieć biblioteczną, z komputerów domowych oraz urządzeń mobilnych logując się do systemu zdalnej dystrybucji. W 2009 r. udostępniono narzędzia statystyczne, które pozwoliły bibliotekom obserwować oraz analizować potrzeby i wybory czytelnicze użytkowników nie pozostając z nimi w bezpośrednim kon-takcie. Stały się one cennym źródłem wiedzy przy wyborze tytułów do kolekcji IBUK na następny rok.
Rys. 1. Liczba kategorii dziedzinowych w ofercie serwisu IBUK w latach 2008-2013 Źródło: statystyki Wydawnictwa Naukowego PWN S.A.
W 2012 r. IBUK korporacyjny zmienił nazwę na IBUK LIBRA. W tym samym roku zaoferowano użytkownikom nowy czytnik myIBUK, który wniósł nową jakość do pracy z tekstem. Czytelnik zyskał możliwość tworzenia
spersonalizo-Rys. 2. Liczba dostępnych e-książek w ofercie platformy IBUK w latach 2008-2013 Źródło: statystyki Wydawnictwa Naukowego PWN S.A.
wanej e-półki z interesującymi go książkami, szybki podgląd tekstu, wyszukiwa-nie wewnątrztekstowe, tworzewyszukiwa-nie notatek i zakładek oraz sterowawyszukiwa-nie wielkością czcionki. W ramach platformy użytkownik ma dostęp do encyklopedii i słow-ników Wydawnictwa PWN oraz Centrum pomocy, gdzie zamieszczono filmiki instruktażowe dotyczące poruszania się po serwisie. Platforma zamieszcza pełne opisy bibliograficzne wszystkich dostępnych w serwisie publikacji. Liczba pro-ponowanych przez serwis tytułów stale wzrasta – w marcu 2014 r. wynosiła ok.
10 tys. (Rys. 2). Obecnie serwis współpracuje ze 150 polskimi wydawnictwami naukowymi, akademickimi, profesjonalnymi i beletrystycznymi.
Po ponad sześciu latach obecności serwisu IBUK na polskim rynku podjęto próbę oceny, z jakim zainteresowaniem biblioteki uniwersyteckie odniosły się do jego oferty. W celu uzyskania informacji na ten temat przeprowadzono ankietę, którą w lutym 2014 r. rozesłano w formie elektronicznej do kierowników oddzia-łów gromadzenia wybranych bibliotek. Wszystkie instytucje odpowiedziały na ankietę.
Z uzyskanych danych wynika, że zdecydowana większość bibliotek uniwer-syteckich przystąpiła do współpracy z serwisem IBUK LIBRA. Propozycjami platformy nie są zainteresowane trzy biblioteki. Za główny powód takiej decyzji ankietowani podali formę własności i wysoką cenę proponowanych na platfor-mie produktów. Dla jednej z bibliotek priorytetem jest kupowanie elektronicznej wersji potrzebnych tytułów na własność.
W pierwszym roku działalności serwisu zainteresowanie jego ofertą wśród bi-bliotek uniwersyteckich nie było duże. Tylko dwie z uczestniczących w badaniu instytucji nawiązały współpracę z platformą. Były to Biblioteka Uniwersytecka Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego i Biblioteka Główna Uniwersytetu
Opol-skiego. W kolejnych latach zainteresowanie serwisem rosło i do współpracy przy-stępowały następne biblioteki. W 2013 r. było ich 15 (Rys. 3). Najpóźniej umowę z IBUK zawarły: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Biblioteka Główna Uniwersytetu Gdańskiego i Biblioteka Uniwersytecka w Kielcach.
Rys. 3. Liczba ankietowanych bibliotek kupujących licencję do IBUK w latach 2008-2013 Źródło: opracowanie własne.
Poruszając problemy związane z tworzeniem kolekcji e-książek należy pamię-tać o kosztach, jakie ponoszą biblioteki w związku z ich nabyciem oraz statysty-kach wykorzystania zakupionych źródeł. Różnice w liczbie nabywanych tytułów przez poszczególne biblioteki w analizowanych latach są bardzo duże. Rekordzi-sta w badanej grupie zakupił licencję na dostęp do blisko 7 tys. tytułów rocznie, ale znalazła się też biblioteka, która oferowała swoim użytkownikom tylko 9 tytu-łów. Sumując liczbę zakupionych tytułów przez poszczególne biblioteki w latach 2008-2013 można zaobserwować, że większość badanych bibliotek podchodzi z rezerwą do propozycji IBUK (Rys. 4). W ankietowanej grupie wyróżniają się zdecydowanie trzy biblioteki, których łączny zakup w latach 2008-2013 oscyluje w granicach 10-15 tys. tytułów.
W większości przypadków biblioteki kupują taką samą liczbę dostępów do ca-łej zamawianej kolekcji. W ramach abonamentu serwis udostępnia pięć jedno-czesnych dostępów do każdego tytułu. Istnieje możliwość zwiększenia tej liczby.
Tylko dwie spośród badanych bibliotek przy zakupie liczby dostępów kierują się zainteresowaniem czytelników poszczególnymi dziedzinami wiedzy.
Większość bibliotek tworząc kolekcje IBUK wybiera pojedyncze tytuły z po-szczególnych kategorii. Daje to większą gwarancję ich efektywnego wykorzysta-nia. Trzy biblioteki kupują całe pakiety dziedzinowe. Pozostałe cztery – obok
ca-Rys. 4. Łączna liczba zakupionych tytułów z serwisu IBUK przez poszczególne biblioteki w latach 2008-2013
Źródło: opracowanie własne.
łych pakietów dziedzinowych kupują pojedyncze tytuły z pozostałych kategorii.
Dwie biblioteki oferują swoim użytkownikom równolegle dostęp online i wersję papierową tego samego tytułu.
Dążenie do jak najlepszego wykorzystania gromadzonych zasobów i świad-czonych usług wymusza na bibliotekach stosowanie zabiegów marketingowych [8; 15]. Jednym z nich jest skuteczne dotarcie z informacją o nich do jak naj-większej grupy zainteresowanych użytkowników. Do promocji serwisu IBUK w środowisku akademickim biblioteki wykorzystują przede wszystkim Internet.
Pomysłem praktykowanym przez dwie biblioteki jest umieszczanie informacji o IBUK na własnym profilu społecznościowym. Dbając o szybkie dotarcie z in-formacją do czytelnika jedna z bibliotek umieszcza w katalogu komputerowym, przy papierowej wersji książki, link kierujący bezpośrednio do wersji elektro-nicznej dostępnej online. Jedna z bibliotek umieszcza na tradycyjnych książkach naklejki z informacją, że posiada wersję elektroniczną danego tytułu. Większość bibliotek prowadzi wśród własnej społeczności akademickiej szkolenia i prezen-tacje zachęcające do korzystania z zakupionych licencji dostępu do IBUK. Na te-renie kampusów rozprowadzane są także plakaty i ulotki reklamowe dostarczane przez przedstawicieli serwisu.
Biblioteki akademickie oferują swoim użytkownikom coraz większą licz-bę różnego rodzaju e-źródeł dostępnych online. Zwiększają także swoje zasoby e-booków. Z uzyskanych od bibliotekarzy danych wynika, że w większości ba-danych bibliotek uniwersyteckich zainteresowanie użytkowników dostępnymi w zasobach IBUK tytułami kształtuje się na poziomie średnim. Tylko trzy biblio-teki określiły zainteresowanie swoich użytkowników serwisem IBUK jako duże.
Przedstawione wyniki badań dotyczą jedynie 18 bibliotek uniwersyteckich.
Można jednak, na przykładzie tej grupy, zaobserwować wzrost zainteresowania bibliotek akademickich e-książką oferowaną przez serwis IBUK LIBRA. Jest to widoczne szczególnie w latach 2011-2013. W tym czasie wyraźnie zwiększyła się liczba bibliotek współpracujących z serwisem. Wzrosła również liczba zakupio-nych tytułów, które wzbogaciły zasoby ankietowazakupio-nych bibliotek. Z uzyskazakupio-nych danych wynika jednak że, zainteresowanie czytelników serwisem IBUK w więk-szości ankietowanych bibliotek kształtuje się na poziomie średnim. Zaobserwo-wana duża dysproporcja w liczbie kupowanych tytułów wynika z proponowa-nej przez serwis formy własności oraz wysokiej ceny, na którą wpływa między innymi 23% stawka VAT. Nie bez znaczenia pozostaje też kondycja finansowa poszczególnych bibliotek oraz wysokość przeznaczanych na zakupy środków.
Dane zawarte w literaturze bibliotekarskiej wskazują, że rynek e-booków w Pol-sce nie jest jeszcze duży i stanowi ok. 1% rynku książki. W dalszym ciągu liczba dostępnych tytułów e-książek jest zdecydowanie niższa niż tytułów książek pa-pierowych. Widać jednak, że dynamicznie się rozwija. Przewiduje się, iż w ciągu kilku następnych lat liczba sprzedawanych e-booków może przekroczyć liczbę sprzedawanych książek papierowych [16].
BIBLIOGRAFIA
1. BYTNIEWSKI Andrzej (red.). Systemy informatyczne a rozwój społeczeństwa infor-macyjnego. Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Ekonomicznego, 2013. ISBN 978-83-7695-396-0.
2. CZAPNIK Grzegorz. Podręczny słownik bibliotekarza. Warszawa: Wydaw. SBP, 2011. ISBN 978-83-61464-39-6.
3. CZAPNIK Grzegorz. Polski rynek książek internetowych i jego wykorzystanie w bi-bliotekach. W: Wrocławskie Spotkania Bibliotekarzy Polonijnych. Wrocław, 4-6 lipca 2007 roku. EBIB Materiały konferencyjne [Dokument elektroniczny]. 2007, nr 17.
Tryb dostępu: http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat17/czapnik.php. Stan z dnia 02.04.2014.
4. DUDZIAK Danuta, IWAŃSKA Magdalena. Korpo.ibuk.pl – pierwszy polski serwis książek elektronicznych. W: SZARSKI Henryk, DUDZIAK Danuta (red.). Wrocław-skie Spotkania Bibliotekarzy Polonijnych. Z Problemów Bibliotek Naukowych Wro-cławia. Wrocław: Studio Wydawniczo-Poligraficzne TArt, 2008, s. 157-171. ISBN 978-83-85417-28-6.
5. GOŁĘBIEWSKI Łukasz. E-książka/book: szerokopasmowa kultura. Warszawa: Bi-blioteka Analiz, 2009. ISBN 978-83-61154-24-2.
6. GOŁĘBIEWSKI Łukasz. Śmierć książki: no future book. Warszawa: Biblioteka Ana-liz, 2008. ISBN 978-83-61154-03-7.
7. GOŁĘBIEWSKI Łukasz, WASZCZYK Paweł. Rynek książki w Polsce 2013. Wydaw-nictwa. Warszawa: Biblioteka Analiz, 2013. ISBN 978-83-63879-13-6.
8. KAMIŃSKA Joanna. Marketing wewnętrzny w bibliotece. Katowice: Wydaw. Uni-wersytetu Śląskiego, 2006. ISBN 83-226-1558-2.
9. ŁAKOMY Agnieszka. Dystrybucja książek elektronicznych dostępnych zdalnie w bi-bliotekach publicznych – wybrane przykłady. W: OSIŃSKI Zbigniew, MALESA Re-nata (red.). Biblioteka, książka, informacja, Internet 2012: praca zbiorowa. Lublin:
Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2013, s. 197-207. ISBN 978-83-7784-374-1.
10. PAPIŃSKA-KACPEREK Joanna (red.). Społeczeństwo informacyjne. Warszawa:
Wydaw. Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-15407-3.
11. RADOSZEWSKA Anna. Czytelnia internetowa ibuk.pl – propozycja dla współ-czesnego czytelnika. W: RUX Ewa (red.). E-learning w bibliotekach: materiały z ogólnopolskiej konferencji E-learning wyzwaniem dla bibliotek (Częstochowa, 11-12.10.2011). Warszawa: Agencja Sukurs, 2012, s. 59-66. ISBN 978-83-924008-7-5.
12. REGULSKA Katarzyna. Razem czy osobno? E-booki w bibliotece akademickiej. W:
Biblioteka w kryzysie czy kryzys w bibliotece? : IV Konferencja Biblioteki Politechniki Łódzkiej, Łódź, 15-17 czerwca 2010 r. : materiały konferencyjne. Łódź: Biblioteka Politechniki Łódzkiej, 2010, s. 187-197. ISBN 978-83-920302-7-0.
13. SZEWCZYK-KŁOS Danuta, WIERZBICKA Dorota. Pierwsza polska platforma książek elektronicznych w wersji dla bibliotek – opis i ocena po roku funkcjonowania.
W: II Wrocławskie Spotkania Bibliotekarzy Polonijnych. Wrocław, 18-19 czerwca 2009 roku. EBIB Materiały konferencyjne [Dokument elektroniczny]. 2009, nr 20.
Tryb dostępu: http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat20/szewczyk.php. Stan z dnia 02.04.2014.
14. TANEWSKI Paweł. Internetowa wypożyczalnia książek ibuk w bibliotekach akade-mickich. „Bibliotekarz”. 2010, nr 9, s. 23. ISSN 0208-4333.
15. TOKARSKA Anna (red.). Bibliotekarstwo. Warszawa: Wydaw. SBP, 2013. ISBN 978-83-61464952.
16. ZYGIEREWICZ Anna. Ebook produkt, technologia, rynek. Analizy BAS [Dokument elektroniczny]. 2013, nr 9. Tryb dostępu: http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/
D7A0CA3753C8E631C1257B83003B39FB/$file/Analiza_BAS_2013_98.pdf. Stan z dnia 02.04.2014.