3. LUDNOŚĆ I OSADNICTWO
3.1. Sieć osadnictwa miejskiego i wiejskiego
Obecne ukształtowanie sieci miast i miejscowości wiejskich na Dolnym Śląsku jest wynikiem wielowiekowego procesu osadniczego. W poszczególnych jego częściach proces ten przebiegał odmiennie, zależnie bowiem od panujących na danym terenie warunków geograficzno-topograficznych, gospodarczych i społecznych.
Większość miast Dolnego Śląska swymi początkami sięga XII i XIII wieku.
W okresie wczesnego feudalizmu na tym terenie powstało wiele grodów obronnych, kasztelańskich i targowych, nie mających wprawdzie oficjalnego aktu lokacyjnego nadającego prawa miejskie, lecz wyróżniających się spośród osiedli wiejskich zarówno funkcją jak i charakterem zabudowy. W XIII wieku miał natomiast miejsce bardzo ożywiony proces lokowania miast na prawie niemieckim. Nie oznaczał on jedynie zakładania miast nowych, lecz również nadawanie praw miejskich osadom już istniejącym. Począwszy od drugiej połowy XIV wieku nasilenie akcji lokacyjnej słabnie. W swych dalszych dziejach miasta dolnośląskie przeżywały zarówno okresy stagnacji, a nawet regresu jak i rozkwitu. Istotnym zmianom ulegały również społeczno-gospodarcze podstawy ich bytu, układ przestrzennego zagospodarowania, charakter i sposób zabudowy oraz struktura społeczno-zawodowa ludności miejskiej.
W 1945 roku Polska przejęła silnie zurbanizowaną aczkolwiek znacznie zniszczoną przez działania wojenne sieć osadniczą Ziem Zachodnich i Północnych, w tym m.in. sieć miast i osiedli wiejskich obecnego województwa dolnośląskiego.
Statystyczny obraz sieci osadniczej tego regionu w 1999 roku przedstawia tablica 1(8).
Sieć osadnictwa miejskiego Dolnego Śląska podlegała w okresie powojennym wielokierunkowym przemianom, o różnej jednak dynamice i zakresie. Podstawowymi czynnikami powodującymi te przemiany były decyzje organów administracji państwowej oraz rozwój ludnościowy i społeczno-gospodarczy miast, determinowany przede wszystkim rozwojem działalności produkcyjnej i działów usługowych.
40
Tabl. 1(8). SIEĆ OSADNICZA W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM W 1999 R.
Polska = 100 Powiaty:
a W tym 4 miasta na prawach powiatu.
Miasta
Gęstość sieci osadnictwa
miejskiego Miejscowości
Gęstość sieci
osadnictwa wiejskiego (powierzchnia ogólna (powierzchnia ogólna
przypadająca na 1 miasto w km2)
wiejskie przypadająca na 1 miejscowość wiejską w km2)
875 357,4 56786 5,5
89* 224,1 2930 6,8
10,2 X 5,2 X
Zmiany w sieci osadnictwa miejskiego związane z kreowaniem nowych miast 1 znoszeniem istniejących przez cofanie praw miejskich, stanowią tylko formalny wyraz przekształceń w strukturze przestrzennej procesów urbanizacyjnych.
Najbardziej istotne zmiany powstają na skutek zróżnicowanego tempa rozwoju ludnościowego, społeczno-gospodarczego i przestrzennego miast. Wynikiem zatem oddziaływania wskazanych czynników są nie tylko zmiany dotyczące liczby miast, locz także wzrostu ich rozmiarów, przekształcenia ich struktur
funkcjonalno-41
przestrzennych oraz wzrostu stopnia integracji układów osadniczych jak aglomeracje czy zespoły miejskie.
Sieć osadnictwa miejskiego w województwie dolnośląskim (w końcu 1999 roku składała się z 89 miast) charakteryzuje się wysokim poziomem gęstości. Przeciętnie bowiem w regionie tym jedno miasto przypada na 224,1 km2, w kraju zaś na 257,4 km2. Gęstość jednak sieci miast jest zróżnicowana w poszczególnych powiatach. Najbardziej gęsta sieć miast występuje w powiatach: wałbrzyskim i dzierżoniowskim (jedno miasto przypada odpowiednio na 85,8 km2 i 95,8 km2), zaś relatywnie mniej - w powiatach: milickim, średzkim i bolesławieckim (jedno miasto odpowiednio na: 715,0 km2,704,0 km2i 651,5 km2).
Administracyjny obszar miast położonych w województwie dolnośląskim wynosił w 1999 roku 2145 km2, co stanowiło 10,8% ogólnej jego powierzchni. Największą
powierzchnię spośród ogółu miast regionu posiada Wrocław (29284 ha), najmniejszą zaś Świerzawa w powiecie złotoryjskim (176 ha). Zróżnicowanie zatem sieci miast w tym względzie jest znaczne.
Charakterystycznym rysem współczesnych procesów urbanizacyjnych jest wzrost znaczenia większych ośrodków miejskich. Według stanu w końcu 1999 roku, liczba średnich i dużych miast Dolnego Śląska (liczących ponad 20 tys. mieszkańców) wyniosła 21, a w trzech spośród nich liczba ludności przekraczała 100 tys. (Wrocław -636,8 tys., Wałbrzych -135,7 tys., Legnica -109,2 tys.). Procesy koncentracji ludności w miastach, zwłaszcza dużych, związane są z intensywnymi procesami integracji przestrzennej, polegającymi na wielopłaszczyznowym, wzajemnym oddziaływaniu miast i ich bezpośredniego otoczenia, w wyniku których następuje rozwój złożonych układów osadniczych typu aglomeracyjnego. Stąd też podstawę systemu osadniczego województwa dolnośląskiego stanowią aglomeracje: wrocławska, wałbrzyska i legnicko-głogowska oraz zespół miejski Jeleniej Góry. O znaczeniu większych miast w układzie Dolnego Śląska świadczy jednak nie tylko koncentracja potencjału ludnościowego oraz pełnione przez nie funkcje w systemie osadniczym, lecz szczególnie duża koncentracja majątku produkcyjnego i usługowego.
Również sieć osadnictwa wiejskiego w województwie dolnośląskim wykazuje istotne zróżnicowanie. Rozmiary miejscowości wiejskich, ich układ zagospodarowania oraz pełnione funkcje pozwalają na wyróżnienie wielu typów tych miejscowości, a mianowicie: wsi, osad, kolonii, przysiółków, leśniczówek i innych. Sieć osadnictwa wiejskiego na terenie Dolnego Śląska składała się (według stanu w końcu 1999 roku)
42
2 2930 miejscowości, w tym z 2328 wsi. Gęstość ich sieci jest jednak mniejsza aniżeli Przeciętnie w kraju (jedna wieś przypada odpowiednio na 8,6 km2 i na 7,3 km2 Powierzchni ogólnej), a w poszczególnych powiatach województwa zróżnicowana.
Najbardziej gęsta sieć miejscowości wiejskich występuje na terenie powiatów:
Wrocławskiego i strzelińskiego, zaś najbardziej rozproszona w powiatach:
bolesławieckim i jeleniogórskim.
Sieć osadnicza w województwie dolnośląskim charakteryzuje się zatem, poza Przestrzennym zróżnicowaniem jej gęstości, występowaniem, obok wielu miejscowości wiejskich oraz miast małych (o niskim - na ogół - poziomie rozwoju funkcji miastotwórczych), miast dużych o polifunkcyjnej strukturze, zdolnych do silnego oddziaływania na rozległe otoczenie złożone z jednostek osadnictwa Wiejskiego, a także miejskiego.
3-2. Ludność - stan i struktura
Potencjał demograficzny województwa dolnośląskiego oraz zmiany jego struktury - Wywierają istotny wpływ na przebieg procesów społeczno-gospodarczych. Stymulują
między innymi rozmiary potrzeb w zakresie infrastruktury społecznej, stopień aktywności zawodowej itp. Przestrzenne zróżnicowanie struktury demograficznej Powiatów województwa dolnośląskiego w roku 1999 przedstawia tablica 2(9).
Zaludnienie województwa dolnośląskiego w końcu 1999 roku wynosiło 2977,6 tys.
°sób, co stanowiło 7,7% ogółu ludności kraju. Najbardziej zaludnionymi powiatami Województwa (nie ujmując miast na prawach powiatu) są: kłodzki (180,7 tys. ludności) i świdnicki (168,2 tys.), najmniej natomiast powiaty: milicki (37,3 tys. mieszkańców) ' górowski (37,9 tys.).
Województwo dolnośląskie wyróżnia się wysokim poziomem urbanizacji demograficznej. W końcu 1999 roku w miastach regionu zamieszkiwało 71,5% ogółu ludności, podczas gdy przeciętnie w kraju - 61,8%. Widoczne jest międzypowiatowe zróżnicowanie w tym względzie. Do powiatów w najwyższym stopniu zurbanizowanych należy zaliczyć: dzierżoniowski (81,9% ludności zamieszkuje w miastach), głogowski (81,0%) i lubiński (80,6%). Najniższym zaś odsetkiem
ludności miejskiej wyróżniają się powiaty: wrocławski (16,9%) oraz średzki (17,6%).
43
Tabl. 2(9). LUDNOŚĆ W 1999 R.
miastach na 1 km2
w % na 1000 ludności
POLSKA 38653559 61,82 123,6 105,8 0,02 -0,36
DOLNOŚLĄSKIE
ogółem 2977611 71,49 149,3 107,1 -0,97 -0,49
Polska = 100 7,7 X X X X X
Powiaty:
bolesławiecki 89760 53,32 68,9 104,0 0,25 2,95
dzierżoniowski 112067 81,86 234,0 109,4 -2,27 -1,41
głogowski 91718 81,00 207,0 102,3 4,19 -2,71
górowski 37935 41,68 51,4 102,8 2,47 -6,43
jaworski 54691 57,43 94,1 103,6 0,07 -0,96
jeleniogórski 67016 49,71 106,7 108,5 -1,86 3,22
kamiennogórski 49010 61,08 123,8 105,1 -0,54 -2,59
kłodzki 180653 65,22 110,0 107,7 -1,64 -0,97
legnicki 54288 33,88 72,9 105,3 -0,79 -0,84
lubański 60093 56,67 140,4 107,5 -1,12 -2,62
lubiński 110283 80,62 154,9 103,2 2,47 -4,57
lwówecki 51442 49,42 72,5 105,2 -2,07 -1,76
milicki 37343 33,73 52,2 99,7 0,67 -2,17
oleśnicki 104962 61,25 100,0 103,3 1,31 -0,06
oławski 72039 65,77 137,5 102,9 1,38 -1,00
polkowicki 62262 61,43 79,8 100,4 3,39 0,40
strzeliński 46088 33,38 74,1 102,5 0,22 0,84
średzki 49312 17,63 70,0 101,8 -0,71 0,63
świdnicki 168208 71,00 226,4 106,3 -0,43 -1,12
trzebnicki 76134 35,37 74,2 102,1 0,49 4,51
wałbrzyski 62187 67,35 145,0 106,9 -3,42 -2,13
wołowski 49700 52,32 73,6 105,7 -2,32 0,34
wrocławski 94093 16,87 84,3 103,3 0,18 6,17
ząbkowicki 73060 45,47 91,1 106,6 -1,66 -2,52
zgorzelecki 100508 70,19 119,9 104,8 -0,60 -1,73
złotoryjski 47639 50,58 82,9 104,8 0,06 -2,31
Miasta na prawach powiatu:
Jelenia Góra 93407 100,0 862,0 112,7 -3,73 -1,28
Legnica 109215 100,0 1940,2 110,3 -0,62 1,32
Wałbrzych 135733 100,0 1600,8 110,6 -4,20 -3,31
Wrocław 636765 100,0 2174,5 112,6 -2,71 0,35
a Wewnętrznych międzypowiatowych i zagranicznych.
44
milicki 37343 górowski 37935 strzeliński 46088 złotoryjski 47639 kamiennogórski 49010 średzki 49312 wołowski 49700 poniżej 50000
lwówecki 51442 legnicki 54288 jaworski 54691 lubański 60093 wałbrzyski 62187 polkowicki 62262 jeleniogórski 67016 oławski 72039 ząbkowicki 73060
50001 - 75000
trzebnicki 76134 bolesławiecki 89760 głogowski 91718 Jelenia Góra 93407 wrocławski 94093
75001 - 100000
zgorzelecki 100508 oleśnicki 104962 Legnica 109215 lubiński 110283 dzierżoniowski 112067 Wałbrzych 135733 świdnicki 168208 kłodzki 180653 W rocław 636765 powyżej 100000
Rys. 7. Powiaty województwa dolnośląskiego według klas zaludnienia w 1999 r.
bolesławiecki dzierżoniowski
głogowski
górowski jaworski
jeleniogórski kamiennogórski kłodzki legnicki
lubański lubiński lwówecki
milicki oleśnicki
oławski
polkowicki strzeliński średzki świdnicki
trzebnicki
wałbrzyski wołowski wrocławski ząbkowicki zgorzelecki złotoryjski
Jelenia Góra Legnica
Wałbrzych Wrocław
DOLNOŚLĄSKIE POLSKA
0% 20% 40% 60% 80% 100%
przedprodukcyjny □ produkcyjny poprodukcyjny
Rys.8. Powiaty województwa dolnośląskiego według struktury wieku ludności w 1999 r.
Tendencje dynamiki procesów demograficznych są m.in. pochodną ruchu naturalnego ludności i ruchów migracyjnych. Przyrost naturalny w województwie dolnośląskim wykazuje (w przeciwieństwie do przeciętnej sytuacji w kraju) wartości ujemne (-0,97 na 1000 ludności), lecz w poszczególnych jego powiatach występuje 'stotne zróżnicowanie w tym względzie. Najwyższy przyrost naturalny na 1000 ludności notowały w 1999 roku powiaty: głogowski (4,19) i polkowicki (3,39).
W miastach na prawach powiatu: Wałbrzychu i Jeleniej Górze oraz w powiecie Wałbrzyskim wystąpiły natomiast wyjątkowo wysokie ujemne wskaźniki przyrostu naturalnego (odpowiednio -4,20; -3,73 i -3,42 na 1000 ludności). Wskazać należy Przy tym, iż przyrost naturalny na wsi jest znacznie wyższy aniżeli w miastach.
Zjawisko to utrzymuje się również w całym kraju.
Zdecydowaną większość powiatów województwa dolnośląskiego (18 spośród 26) charakteryzuje ponadto ujemne saldo ruchu wędrówkowego ludności. Najwyższe dodatnie saldo migracji (międzypowiatowych i zagranicznych) w 1999 roku odnotowano w powiatach: wrocławskim (6,17 na 1000 ludności), trzebnickim (4,51), jeleniogórskim (3,22) i bolesławieckim (2,95). Największą natomiast liczebną
Przewagę odpływu nad napływem ludności notuje się w powiatach: górowskim ' lubińskim (odpowiednio: -6,43 i -4,57 na 1000 ludności).
Gęstość zaludnienia w województwie dolnośląskim jest przeciętnie wyższa niż w kraju (o ponad 25 osób na km2) i wynosi 149,3 osób na 1 km2. W poszczególnych Powiatach regionu liczba ludności na 1 km2 znacznie odbiega od wartości Przeciętnych. Największą przy tym gęstością zaludnienia wyróżniają się powiaty:
dzierżoniowski (234 osoby na km2), świdnicki (226 osób na km2) i głogowski i milicki (52 osoby na km2).
Strukturę ludności według płci ujmuje się zwykle korzystając z tzw. współczynnika feminizacji. Określa on liczbę kobiet przypadającą na 100 mężczyzn. Współczynnik fen, obliczony dla województwa dolnośląskiego, wykazuje wartość 107,1 i jest niewiele wyższy od charakteryzującego przeciętnie kraj (105,8 kobiet na 100 mężczyzn). Różnice w poszczególnych powiatach województwa są jednak dość znaczne. O ile bowiem w powiecie dzierżoniowskim na 100 mężczyzn przypada 109,4
kobiet, to z drugiej strony w powiecie milickim współczynnik feminizacji wynosi poniżej 100. Wskazać ponadto należy, iż szczególnie wysokim poziomem feminizacji
47
Wszystkie omówione prawidłowości składają się na dość istotne właściwości struktury wiekowej ludności regionu. Są one w zasadzie zbieżne z tendencjami charakterystycznymi dla kraju. Strukturę ludności województwa dolnośląskiego według wieku w 1999 roku prezentuje tablica 3(10).
Struktura ludności województwa dolnośląskiego według prezentowanych grup wieku wskazuje, iż społeczeństwo regionu jest nieco starsze aniżeli przeciętnie w kraju. Mediana wieku ludności (tzw. wiek środkowy) województwa dolnośląskiego osiąga ponad 36 lat, podczas gdy przeciętnie w kraju wynosi niespełna 35 lat. Według stanu w końcu 1999 roku udział ludności w wieku przedprodukcyjnym w województwie wynosił 23,2% (w kraju - 24,9%), ludności w wieku produkcyjnym - 62,1% (w kraju - 60,6%), a ludności w wieku poprodukcyjnym - 14,7% (w kraju -
14,5%).
Prezentowane proporcje wiekowe wyznaczają istotną właściwość struktury społecznej regionu - tzw. obciążenie ekonomiczne ludności. Obciążenie to mierzone liczbą ludności w wieku nieprodukcyjnym przypadającej na 100 osób w wieku produkcyjnym wynosi w województwie dolnośląskim 61,0 i jest nieco mniejsze niż przeciętnie w kraju (65,0). Najkorzystniejsza pod tym względem sytuacja istnieje w powiatach: lubińskim (50,9 osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym) i głogowskim (52,8). Relatywnie niskie są także obciążenia ekonomiczne ludności w miastach na prawach powiatu. Najwyższe obciążenie ekonomiczne charakteryzuje powiat górowski (70,7).
Szczególne znaczenie, zwłaszcza dla planowania rozwoju sieci placówek oświaty i wychowania, ma struktura ludności w wieku przedprodukcyjnym. Zagadnienie to ilustruje statystycznie tablica 4(11).
Ponad 691 tys. mieszkańców Dolnego Śląska nie przekroczyło 18 roku życia.
W strukturze grupy ludności w wieku przedprodukcyjnym w województwie dolnośląskim w 1999 roku widoczne są efekty utrzymującego się od wielu lat relatywnie niskiego poziomu urodzeń. Do sformułowania tego wniosku upoważniają wzrastające wraz z wiekiem ludności udziały województwa w odpowiedniej populacji ogólnokrajowej.
wyróżniają miasta na prawach powiatu (w Jeleniej Górze i Wrocławiu na 100 mężczyzn przypada niemal 113 kobiet).
48
Tabl. 3(10). STRUKTURA LUDNOŚCI WEDŁUG WIEKU W 1999 R
Polska = 100
Powiaty:
Miasta na prawach Powiatu:
Tabl. 4(11). STRUKTURA LUDNOŚCI W WIEKU PRZEDPRODUKCYJNYM
POLSKA 9613822 1179574
DOLNOŚLĄSKIE
ogółem 691657 81806
Polska = 100 7,2 6,9
Powiaty:
bolesławiecki 22923 2782
dzierźoniowski 25454 2919
głogowski 23302 2889
górowski 10418 1360
jaworski 14111 1695
jeleniogórski 15202 1771
kamiennogórski 11863 1497
kłodzki 41989 4870
legnicki 13921 1672
lubański 14936 1871
lubiński 26313 3146
lwówecki 13168 1551
milicki 10184 1221
oleśnicki 27599 3287
oławski 17778 2206
polkowicki 17342 2171
strzeliński 11503 1432
średzki 12587 1544
świdnicki 40112 4744
trzebnicki 19955 2471
wałbrzyski 14478 1655
wołowski 12310 1373
wrocławski 24395 2980
ząbkowicki 17690 2049
zgorzelecki 24676 2898
złotoryjski 12532 1433
Miasta na prawach powiatu:
Jelenia Góra 19112 2085
Legnica 25010 2951
Wałbrzych 28896 3222
Wrocław 121898 14061
W tym w wieku
3-6 7-13 14-16
1808535 3911653 2034035
126882 277364 154263
7,0 7,1 7,6
4349 9455 4771
4567 10279 5747
4067 9296 5229
2052 4204 2092
2601 5738 3090
2830 5968 3478
2301 4689 2572
7704 16798 9433
2690 5522 3018
2910 5879 3231
4821 10480 5795
2481 5281 2920
1935 4007 2274
5147 11459 5769
3219 7151 3940
3602 7123 3357
2188 4586 2455
2474 5057 2618
7323 16086 8988
3887 8089 4173
2728 5798 3226
2289 5289 2538
4433 10053 5228
3231 7240 3844
4620 9943 5332
2246 5108 2845
3474 7501 4547
4689 9916 5546
5029 11287 6962
20995 48082 29245
50