Oznaczenie i uruchomienie potencjałów rozwoju ukrytych w specyfice regionalnych uwarunkowań stanowi istotę racji bytu samorządu wojewódzkiego. Wizja i misja są instrumentalne dla osiągnięcia tych celów.
Analizującym rozwojowe sposobności i ułomności Dolny Śląsk prezentuje dziś obraz niejednoznaczny. Z jednej strony, jest to region obiecujący: newralgicznie usytuowany, kluczowy komunikacyjnie, obdarzony zasobami naturalnymi, dobrze zurbanizowany, atrakcyjny gospodarczo i turystycznie oraz prężny intelektualnie.
Z drugiej strony, powojenne przesiedlenia i utrata ciągłości cywilizacyjnej oraz ćwierć wieku „rozbicia dzielnicowego” w połączeniu z systematycznie słabym „przełożeniem na Warszawę” spowodowały, że jest to wciąż region w stanie szoku pourazowego.
Dolny Śląsk cierpi dziś na upośledzenie wielu funkcji infrastrukturalnych, amnezję kulturową i niespójność społecznej osobowości. Strategia musi oczywiście zdiagnozować słabości regionu i zalecić kurację opartą na wykorzystaniu endogennych (głównie) zasobów. Taka analiza osobliwości stanu wyjścia zamazuje jednak raczej niż ukazuje właściwą dla regionu trajektorię rozwoju.
W szerszej perspektywie widać wyraźnie, że w gruncie rzeczy trajektoria ta jest całkiem klarowna i oczywista. W nowo zaistniałych warunkach politycznych i gospodarczych, logiczne dla Dolnego Śląska staje się podjęcie dawnej misji. To przez te ziemie przenikały niegdyś do Polski europejskie koncepcje społeczne, organizacja i technologia. To na tych ziemiach dochodziło do wymiany idei wzbogacania stylów życia. Tu polski fenomen przenikał się z archetypem europejskiej cywilizacji. Mieszkańcy Dolnego Śląska mogą i powinni odnaleźć się w roli, którą już u progu polskiej państwowości tak dobrze pełnili ich poprzednicy. Misja regionu daje się ująć zwrotem:
Dolny Śląsk — region, który wiąże Polskę z Europą
Misja wiązania Polski z Europą, odwołująca się do historii i wskazująca perspektywę rozwoju Dolnego Śląska, wymaga dynamizmu i ciągłości wysiłków.
Województwo ma niezbędne atuty do jej wypełniania, atuty te przyjdzie jednak umiejętnie rozgrywać, w warunkach ostrej konkurencji. Niepowodzenie może oznaczać marginalizację regionu, sukces — spełnienie wizji, którą można wyrazić słowami:
136
Dolny Śląsk — europejski narożnik Polski
Wizja europejskiego narożnika Polski dyktuje następujące ważne skojarzenia:
• unaocznia wyjątkowość położenia na granicy Czech i Niemiec
• wyznacza regionowi funkcję wizytówki kraju i łącznika z Unią Europejską
• sygnalizuje narodową przynależność, a zarazem europejską otwartość
• opisuje misję Dolnego Śląska w kategoriach służby Polsce i Europie
• przypomina ryzyko wiążące się z naruszeniem spójności regionu z krajem
Urzeczywistnienie tej wizji będzie sprzyjać samorealizacji mieszkańców i rozwojowi regionu, wesprze rozwój Polski i wniesie wkład w nową konstrukcję Europy.
Historyczna rola obecnego samorządu to doprowadzenie do stanu, w którym obywatele Dolnego Śląska uznają tę wizję za swoją.
STRATEGICZNE CELE ROZWOJU
Cel zasadniczy Strategii to stworzenie kompleksu uwarunkowań sprawiających, że na Dolnym Śląsku da się żyć w spokoju ducha, w zgodzie z ludźmi i w harmonii z naturą. Droga do celu zasadniczego prowadzi przez realizację pięciu celów strategicznych, które określać będą podstawowe kierunki polityki władz samorządowych. Te cele to:
■ integracja dolnośląska,
■ renesans cywilizacyjny
■ społeczeństwo obywatelskie
■ innowacyjna gospodarka
■ otwarcie na świat
Tylko zintegrowany Dolny Śląsk może się otwierać na świat bez obaw o utratę swej tożsamości, tylko region o ugruntowanych podstawach cywilizacyjnych może tworzyć innowacyjną gospodarkę i współuczestniczyć w jej funkcjonowaniu, tylko społeczeństwo obywatelskie jest w stanie podołać takim transformacjom i odczuwać satysfakcję z życia w spokoju ducha, w zgodzie z ludźmi i w harmonii z naturą.
Z czasem, proceduralne funkcje władz publicznych będą coraz bardziej przejmować sieci komputerowe. Racją bytu samorządów stają się więc działania
137
wykraczające poza administrowanie i formalności, a związane z urzeczywistnianiem lokalnych dążeń. W długiej perspektywie rozwój regionów będzie zależeć od siły i wyrazistości tych aspiracji. Te z nich, które będą dumą, nadzieją i obowiązkiem swoich mieszkańców osiągną najwięcej. Z przyczyn historycznych, Dolny Śląsk jest pod względem wewnętrznej spoistości upośledzony wobec innych regionów Polski o podobnym potencjale. Rozwijanie i kultywowanie, a niekiedy wręcz kreowanie więzi
regionalnych ma w tej sytuacji fundamentalne znaczenie.
Przeszkodą w wypełnianiu przez Dolny Śląsk misji wiązania Polski z Europą jest wciąż jeszcze wyraźny dysonans cywilizacyjny. Kontrast między klasą starej i nowej zabudowy i infrastruktury, poziom dewastacji otoczenia i nachalność obocznych kulturowo zachowań w miejscach publicznych wciąż stwarzają silne wrażenie regresu (mimo wyraźnego postępu z ostatnich lat). Utrudnia ono przekonywanie Europejczyków o wysokim poziomie aspiracji, kwalifikacji i umiejętności przeważającej części mieszkańców Dolnego Śląska — demobilizuje też samych Dolnoślązaków.
Likwidacja tego dysonansu jest zadaniem wyjątkowo ważnym i pilnym a zarazem
na mocy przyzwyczajenia — słabo dostrzeganym. Potrzebne jest cierpliwe i konsekwentne nadrabianie długoletnich zaniedbań w pracy organicznej.
Samorządy nie mogą się ograniczać do zarządzania, ich głównym zadaniem jest rola rzecznika i lidera mieszkańców — wyrażanie aspiracji i przewodzenie w ich urzeczywistnianiu. Jest to jednak możliwe tylko wtedy, gdy zaplecze samorządu stanowi ukształtowana społeczność obywatelska. I znowu, w zastanym stanie rzeczy, Samorząd Dolnośląski musi nie tylko służyć ale też wspomagać formowanie się takiej społeczności.
Rozwój Dolnego Śląska musi mieć podstawy w znaczącym sukcesie gospodarczym. Nie osiągnie się jednak wiele ani topiąc środki w ratowaniu skazanych na upadek przedsięwzięć, ani kopiując najpowszechniej stosowane (więc zwykle przestarzałe) rozwiązania. Realne szanse na zmianę pozycji konkurencyjnej leżą w innowacyjnej przedsiębiorczości. Ta z kolei, jak uczy doświadczenie, przejawia się jedynie w sprzyjających warunkach. Talenty technologiczne i organizacyjne muszą
mieć dostęp do środków finansowych i infrastruktury oraz życzliwe wsparcie decyzyjne ze strony głównych aktorów sceny regionalnej. Patronowanie narodzinom regionalnego systemu innowacyjnego jest głównym zadaniem samorządu w sferze gospodarki. Celem jest gospodarka oparta na wiedzy.
138
Konkurencyjny rozwój Dolnego Śląska musi być oparty przede wszystkim na wyjątkowości atutów lokalnych. Wykorzystanie tych atutów wymaga jednak rozbudowanych kontaktów z krajowymi i zagranicznymi partnerami gospodarczymi oraz centrami kultury i technologii. Wyrazistej tożsamości regionalnej powinna towarzyszyć kompatybilność instytucji regionalnych z instytucjami UE. Wprowadzenie Dolnego Śląska na europejskie trajektorie twórczości, gospodarki i polityki jest nieodzownym warunkiem rozwoju regionu.
Wymienione wyżej cele wskazują na pięć obszarów nieustającego wysiłku, niezbędnego by sprostać wyzwaniom otoczenia. Cele te wyznaczają perspektywę oceny stanu istniejącego i zamierzeń rozwojowych. Przenikają wszystkie zasadnicze dziedziny aktywności na Dolnym Śląsku oraz podpowiadają konkretne i wymierne
działania służące przyszłości regionu.
MATRYCA DZIAŁAŃ STRATEGICZNYCH
W strategii Dolnego Śląska wyróżniono cztery główne sfery aktywności, a w każdej z nich po trzy domeny. Pokrywają one w zasadzie pole działania samorządu wojewódzkiego. Są to:
1. Sfera gospodarcza
■ domena przedsiębiorczości
• domena infrastruktury
" domena zatrudnienia 2. Sfera przestrzenna
• domena środowiska
■ domena terenów wiejskich
■ domena rekreacji i turystyki 3. Sfera socjalna
■ domena zdrowia
" domena opieki społecznej
■ domena bezpieczeństwa 4. Sfera zasobów ludzkich
• domena edukacji
■ domena kultury
■ domena samorządności
Konfrontując pięć celów strategicznych z dwunastoma domenami, utworzono matrycę działań strategicznych Dolnego Śląska. W klatki matrycy wpisano należące do odpowiednich domen działania związane z realizacją odpowiednich celów.
Zmieściły się tam wszystkie działania wzmiankowane przy omawianiu poszczególnych celów strategicznych oraz wiele innych. Jak wykazuje dotychczasowa praktyka, układ
matrycowy jest nie tylko pojemny, ale też inspirujący.
Już pobieżna analiza uświadamia, że zaproponowany podział nie jest do końca rozłączny. Nie należy tego interpretować jako ułomności metody. Zbliżone działania w różnych domenach dotyczące tego samego celu sygnalizują potrzebę kooperacji (np. agroturystyka sprzyja rekreacji i rozwojowi wsi). Działania, które w obrębie tej samej domeny odnoszą się do różnych celów są dowodem współzależności (np. rozwój funkcji mieszkaniowych na terenach wiejskich sprzyja właściwie wszystkim celom).
Matryca obejmuje ponad 200 różnych działań, co nie oznacza, że jest już kompletna. W istocie rzeczy, zawartość matrycy stanowi adaptacyjną część strategii.
Długookresowy charakter mają cele strategiczne i struktura instytucjonalna domen aktywności, które określają strukturę matrycy — natomiast zawartość poszczególnych klatek matrycy może przebudowywać się w szybszym tempie, w miarę realizacji zadań i zmian. Przedstawiając w wielu aspektach uszczegółowioną całość problematyki przeobrażania regionu, matryca ucieleśnia koncepcję rozwoju zrównoważonego. Samorząd musi stale utrzymywać tę całość w polu widzenia. Nie wolno ulegać złudzeniu, że sensowna przyszłość regionu wyniknie automatycznie z realizacji serii priorytetów.
STRATEGICZNE PRZEDSIĘWZIĘCIA INFRASTRUKTURALNE
Perspektywa zrównoważonego rozwoju przedstawiona w Matrycy działań wymaga dopełnienia poprzez wyznaczenie działań o charakterze ponadregionalnym.
W przypadku Dolnego Śląska priorytety te mają charakter inwestycji infrastrukturalnych i wiążą się bezpośrednio z realizacją misji województwa, jako regionu, który wiąże Polskę z Europą.
Strategiczny interes Polski i Dolnego Śląska wymaga podjęcia przez rząd RP pilnych działań umożliwiających realizację przedsięwzięć zasygnalizowanych w tym rozdziale.
140
1. Zdecydowanie poprawić należy równoleżnikowy kierunek połączeń. Udrożnienie dolnośląskiego fragmentu III Paneuropejskiego Korytarza Transportowego wymaga pilnej budowy lub modernizacji autostrad A4 i A12 od zachodnich granic państwa przez Legnicę, Wrocław w kierunku Krakowa i dalej na Ukrainę. Równie istotną częścią tego korytarza będzie linia kolejowa Europa-Azja o parametrach umożliwiających radykalne zwiększenie szybkości przewozów. Realizacja tego projektu ma kluczowe znaczenie dla rozwoju gospodarczego regionów Polski południowej i dla strategicznego dla Polski powiązania Ukrainy z Europą.
Efektywne wykorzystanie tego korytarza wymaga ponadto budowy centrów multimodalnych. Są one konieczne do efektywnego zarządzaniu strumieniami dóbr (zwłaszcza eksportowanych i importowanych) przemieszczanych wzdłuż osi wschód - zachód.
2. Kolejnym przedsięwzięciem o fundamentalnym znaczeniu jest zapewnienie nowoczesnego i szybkiego powiązania drogowego i kolejowego centrum Polski (Warszawy) z Dolnym Śląskiem (Wrocławiem z przedłużeniem w kierunku Wałbrzycha i Jeleniej Góry). Stan obecny pod tym względem wyraźnie dyskryminuje województwo dolnośląskie. W warunkach integracji europejskiej utrzymywanie obecnego status quo może stać się przyczyną powolnego dryfowania naszego regionu w sferę wpływów ośrodków gospodarczych
i administracyjnych leżących poza granicami kraju.
3. Nie można zapominać również o wadze połączeń północ-południe przebiegających przez Dolny Śląsk. W szczególności potrzebne jest podjęcie inwestycji umożliwiających szybkie zwiększenie przepustowości dla ruchu towarowego w pasie projektowanej autostrady A3 ze Szczecina przez Gorzów Wielkopolski, Zieloną Górę, Legnicę i dalej na południe do granicy państwa.
Newralgiczny dla naszego województwa jest zwłaszcza odcinek Legnica-Lubawka (z przedłużeniem na Pragę). Połączenie to powinno zostać uzupełnione drogą ekspresową S-5 (szlak komunikacyjny Sztokholm-Wiedeń) biegnącą z Wybrzeża przez Wielkopolską, Wrocław, Kłodzko, Międzylesie, a następnie przez Brno i Wiedeń na południe Europy. Usprawnienie połączeń z Wielkopolską to jeden z warunków trwałego rozwoju południowo-zachodniej Polski.
4. Integracja wewnętrzna regionu oraz ożywienie południowej strefy przygranicznej może zostać zapewniona przez uruchomienie Drogi Śródsudeckiej, jako nowej osi aktywizacji turystycznej pogranicza polsko-czeskiego. W ramach nowoczesnej
141
formuły mobilnej rekreacji, droga ta obudowana systemem informacji turystycznej bazującym nie tylko na tradycyjnych nośnikach, ale też z wykorzystaniem nowoczesnych technologii, zapewni elastyczny dostęp do pełnego wachlarza usług i atrakcji po obu stronach granicy. Sukces tego projektu, pozwalający na wykorzystanie renty geograficznej wynikającej ze specyficznego położenia naszego województwa, znacznie poprawi konkurencyjność regionu na europejskim rynku turystycznym. Niezbędnym warunkiem powodzenia jest wynegocjowanie na poziomie rządowym istotnych dla turystów ułatwień w przekraczaniu granicy na obszarze całych Sudetów.
5. Ostatnim opisanym w tym rozdziale, co wcale nie znaczy, że najmniej istotnym przedsięwzięciem infrastrukturalnym jest przywrócenie rzece Odrze roli regionotwórczej. Wymagać to będzie wypracowania i realizacji kompromisowych rozwiązań zmierzających w zharmonizowany sposób do przeciwpowodziowego zabezpieczenia całego dorzecza odrzańskiego, sanacji ekologicznej, gospodarczego ożywienia oraz likwidacji bariery komunikacyjnej jaką rzeka ciągle stanowi na długich odcinkach. Odra musi stać się rzeką bezpieczną, atrakcyjną turystycznie i sprawną transportowo. Program dla Odry 2006 wydaje się dobrą
platformą startu dla tych przedsięwzięć.
Opisane powyżej przedsięwzięcia mają następujące cechy wspólne:
• nie dadzą się zrealizować własnymi siłami Dolnego Śląska - konieczna będzie przy ich urzeczywistnianiu współpraca regionów sąsiednich, zdecydowane wsparcie rządu Rzeczpospolitej Polskiej, współdziałanie międzynarodowe i pomoc Unii Europejskiej,
• warunkują misję wiązania Polski z Europą - czyli wypełnienie misji Dolnego Śląska,
• ich realizacja odblokowuje rozwój nie tylko Dolnego Śląska ale też regionów sąsiednich,
• łącząc w każdym przypadku interesy co najmniej kilku dolnośląskich powiatów zaktywizują region jako całość,
• są aktualne na skutek ignorowania potrzeb rozwojowych Dolnego Śląska w ostatnich kilkudziesięciu latach.
Realizacja zarysowanych strategicznych przedsięwzięć infrastrukturalnych umocni Dolny Śląsk w pozycji kluczowego komunikacyjnie, silnego gospodarczo, atrakcyjnego
142
turystycznie i dobrze zorganizowanego przestrzennie regionu Polski i Europy.
Natomiast opóźnienia tych projektów w znaczący sposób zablokują rozwój Polski i województwa oraz jej rzeczywistą integrację z UE. Rolą władz samorządowych jest ciągłe przypominanie tej oczywistej dla nas prawdy, inicjowanie oraz pilnowanie realizacji działań, które odblokowują potencjał rozwojowy nie tylko zachodnich i południowych województw Polski, ale też całego kraju.
RAMY REALIZACYJNE
Budowa Strategii nie jest aktem jednorazowym. Jest to proces z natury rzeczy ciągły, w którym uzyskiwane efekty i zmiany uwarunkowań wymuszają odpowiednie korekty. W proces ten powinny być zaangażowane wszystkie znaczniejsze regionalne podmioty gospodarcze polityczne i społeczne. Szczególnie otwarty charakter ma matryca zadań strategicznych. Z biegiem czasu pojawiać się w niej będą nowe zadania, a skreślać będzie trzeba te, które zrealizowano lub które utraciły aktualność.
Aktualizacja Strategii odbywać się będzie w trybie okresowej szerokiej debaty społecznej uwieńczana sesją Sejmiku Województwa Dolnośląskiego, na której postulowane zmiany będą dyskutowane i ewentualnie wprowadzane do dokumentu.
Główną przesłanką metodologiczną Strategii Rozwoju Dolnego Śląska jest adaptacyjność. W tej sytuacji szczególnie ważny jest staranny monitoring — zarówno postępu prac jak i krytycznych uwarunkowań. Ma on umożliwić weryfikację prawidłowości realizacji Strategii oraz sprawne i elastyczne reagowanie na zmiany.
Oczywiste jest, że samorząd wojewódzki odpowiadający za realizację polityki rozwoju na poziomie regionu musi przyjąć na siebie obowiązek wprowadzenia systemu monitoringu. System ten, instytucjonalnie niezależny od organów samorządu, będzie przygotowywać okresowe sprawozdania dotyczące realizacji Strategii, jak również prowadzić analizy sytuacji społecznej i gospodarczej.
Aby zapewnić stabilny rozwój regionu jego finansowanie musi być oparte w głównej mierze na zasobach wewnętrznych województwa, w możliwie małym stopniu transferowanych przez budżet państwa. Poza środkami znajdującymi się w gestii władz samorządowych różnych szczebli, wchodzą w grę również środki banków, firm, organizacji i osób prywatnych działających na Dolnym Śląsku. Ich uruchomienie wymagać będzie aktywizacji realnego choć niewymiernego potencjału gospodarczej i społecznej aktywności na wielu polach, które dziś wydają się zarezerwowane dla władzy publicznej i przez nią muszą być finansowane. Szeroka
143
akceptacja nakreślonej tu wizji rozwoju sprzyjać może takiemu rozwojowi sytuacji.
Pamiętać należy, że wiele z działań postulowanych w Strategii może być realizowanych bez znaczącego dofinansowywania ze strony władz regionalnych
W pozyskiwaniu środków realizacyjnych znaczącą rolę odgrywać ma mechanizm Partnerstwa Publiczno-Prywatnego (PPP). Jego wykorzystanie pozwoli na uruchomienie rezerw kapitału skumulowanych w rękach prywatnych na przedsięwzięcia umieszczone w przestrzeni publicznej. Równocześnie PPP poprzez powiązanie z mechanizmami rynkowymi ułatwi konstruowanie zasad pozwalających na trwałe funkcjonowanie finansowanych w ten sposób inicjatyw, bez ciągłego zasilania środkami budżetowymi.
144
Cena 15,00 zł
ISBN 83-88634-00-3