Specyfika ewolucji systemów partyjnych krajów Europy Środkowej

Istotnym z punktu widzenia rozważań na temat roli ugrupowania A. Leppera w polskim systemie partyjnym może okazać się także zdefiniowanie okoliczności, w których kształtowały się systemy partyjne krajów środkowej i wschodniej części kontynentu europejskiego. Zdaniem licznych autorów mają one bowiem swoją odrębną specyfikę, wynikającą choćby z odmiennego ciągu wydarzeń historycznych, sposobu kształtowania się systemów politycznych⁷⁷, wreszcie kluczowego z punktu widzenia zaplecza partii podziału socjopolitycznego i socjoekonomicznego społeczeństw. Zapoczątkowany na przełomie dwóch ostatnich dekad XX wieku proces transformacji krajów o ustroju tzw. realnego socjalizmu wiązał się z niespotykaną dotąd skalą przemian i przewartościowań; głębokość projektu transformacji systemowej uznawana jest przez niektórych autorów za równie znaczną, jak przejście ich po II wojnie światowej do nowego, wprowadzanego odgórnie systemu politycznego i społeczno-gospodarczego⁷⁸. Niejednokrotnie można zatem zaobserwować na omawianym obszarze bezradność i nieadekwatność klasycznych schematów typologicznych obowiązujących w opisach zachodnich systemów partyjnych i partii politycznych⁷⁹. Rozwój systemów partyjnych w Europie Środkowej i Wschodniej przebiegał pod znakiem transformacji ustrojowej⁸⁰, która wytworzyła ramy pozwalające na ewolucję systemu monopartyjnego bądź systemu partii hegemonicznej w kierunku rywalizacyjnego systemu wielopartyjnego, w sferze instytucjonalnej przypominającego systemy funkcjonujące w innych krajach europejskich po II wojnie światowej. Brak wyraziście zakreślonych lojalności wyborczych u progu kształtowania się systemów prowadził niejednokrotnie do zwiększenia ich formatu, zaś sam przebieg transformacji nie sprzyjał ukształtowaniu się trwałych więzi

76 M. Canovan, Lud…, , s. 92.

77 Istotną rolę w tym przypadku odgrywa, zdaniem części autorów, także charakter reżimu komunistycznego, który panował przed rozpoczęciem transformacji oraz wynikający z niego sposób, w jaki przeprowadzano pierwsze reformy. W tym kontekście warto wyróżnić trzy dominujące typy nierywalizacyjnych reżimów w Europie Środkowej i Wschodniej: 1) biurokratyczno-autorytarny; 2) narodowo-akomodacyjny; 3) patrymonialny. Wskazuje się na zależność pomiędzy mechanizmem i formatem systemu partyjnego a typem panującego dawniej reżimu. H. Kitschelt, Z. Mansfeldova, R. Markowski, G. Tóka, Post-Communist Party

Systems. Competition, Representation, and Inter-Party Cooperation, Cambridge 1999, s. 19-43.

78 Z. Blok, Sposoby pojmowania i definiowania transformacji systemowej, [w:] S. Wróbel (red.), Polska w

procesie…, s. 14-15.

79 R. Bäcker, Rosyjskie myślenie…, s. 42.

80 Zdaniem A. Antoszewskiego specyficzny charakter warunków kształtowania środkowoeuropejskich systemów partyjnych determinowany jest m.in. przez „charakter procesu przejścia ku demokracji, obejmujący nie tylko

zmianę polityczną, ale także zmianę stosunków własnościowych”. A. Antoszewski, Ewolucja polskiego systemu partyjnego, [w:] A. Antoszewski (red.), Demokratyzacja w III Rzeczpospolitej, Wrocław 2002, s. 138.

wyborczych i bardziej stabilnych preferencji partyjnych⁸¹. Specyfika środkowoeuropejska polegała na istnieniu określonych etapów wspomnianej ewolucji transformacyjnej. Pierwszym krokiem w kierunku budowy fundamentów systemu wielopartyjnego było z reguły pojawienie się partii „embrionalnych”, funkcjonujących jeszcze w ramach instytucjonalnych systemu nierywalizacyjnego. Drugim momentem stało się powstawanie tzw. protopartii, trzecim etap parlamentaryzacji istniejących ugrupowań, czwartym zaś ich stopniowa socjalizacja⁸². Z reguły różnorodność systemu, początkowo ograniczona w wyniku istnienia szerokiej, wielonurtowej partii-forum, wzrastała już po pierwszych wolnych wyborach, skutkując fragmentaryzacją systemu partyjnego. Tym samym, liczne partie polityczne w krajach Europy Środkowej tworzone były w sposób wewnętrzny, na forum parlamentów, często nie tylko przez elity parlamentarne, ale także rządowe (party in public

office), zaś tylko nieliczne powstawały jako emanacja organizacyjna organizowanych

oddolnie ruchów społecznych (party on the ground)83. Niebagatelny wpływ na proces kształtowania się środkowoeuropejskich systemów partyjnych odegrały również czynniki towarzyszące transformacji systemowej, przede wszystkim zaś związane z nią koszty społeczne (wynikające z procesu restrukturyzacji i przekształceń własnościowych oraz implementacji mechanizmów wolnorynkowych). Jednocześnie odbywał się proces zanikania dotychczas dominującego paradygmatu ideologicznego opartego na interpretacjach marksizmu, przy czym nie zastąpił go początkowo żaden inny dyskurs hegemoniczny, co powodowało wielonurtowość poszukiwań i mnogość objaśnień zachodzących procesów przekształceń. Powyższe procesy określić można mianem społecznych kosztów transformacji systemowej⁸⁴. Wystąpiły one z dużym natężeniem także w Polsce po 1989 roku, dotykając wiele różnych grup społecznych i zawodowych, które w pierwszych latach transformacji ulegały gwałtownej pauperyzacji. Jedną z tych grup, istotną dla naszych dalszych rozważań, byli rolnicy⁸⁵, szczególnie narażeni na wykluczenie społeczne i ekonomiczne w obliczu urynkowienia ich sektora.

81 H. Kitschelt, Z. Mansfeldova, R. Markowski, G. Tóka, Post-Communist Party Systems…, s. 12.

82 A. Agh, The Hungarian Party System and Party Theory In The Transition of Central Europe, „Journal Of Theoretical Politics”, nr 2, 1994, s. 217-238, [za:] M. Grabowska, Dlaczego partie?, [w:] M. Grabowska, T. Szawiel (red.), Korzenie demokracji. Partie polityczne w środowisku lokalnym, Warszawa 2000, s. 30.

83 P. Kopecký, Political Parties and the State In Post-Communist Europe: The Nature of Symbiosis, [w:] P. Kopecký (ed.), Political Parties and the State in Post-Communist Europe, Abingdon 2008, s. 3.

84 M. Marczewska-Rytko, Populistyczne koncepcje…, s. 82.

85 K. Piątek, Konflikty społeczne w kontekście dekady polskiej polityki społecznej, [w:] A. Wojtas, M. Strzelecki (red.), Konflikty społeczno-polityczne…, s. 166.

Specyfika istniejących podziałów socjopolitycznych określanych w literaturze politologicznej jako cleavages⁸⁶ – linii wyznaczających główne osie sporów i kształtowanych historycznie, spolitycyzowanych konfliktów konstytuujących zakres i charakter debaty publicznej, a tym samym kształt rywalizacji międzypartyjnej, również wyrastała w krajach Europy Środkowej i Wschodniej z diametralnie odmiennych uwarunkowań zakorzenionych w specyfice historycznej regionu. Wiele z tych podziałów, będących skutkami takich procesów historycznych, jak reformacja i kontrreformacja, rewolucje narodowo-demokratyczne, czy rewolucja przemysłowa, w ogóle nie wystąpiło w omawianym regionie, zaś jednym z nielicznych klasycznych cleavages w systemach partyjnych był reprezentowany przez partie agrarne konflikt na linii gospodarka oparta na rolnictwie – kontra uprzemysłowienie⁸⁷. Partie większości systemów partyjnych krajów Europy Zachodniej budowały tożsamość i więzi lojalnościowe wyborców przez dziesiątki lat, funkcjonując w warunkach zanikającego społeczeństwa klasowego i modyfikując swój apel wyborczy w kierunku apelu o charakterze ogólnonarodowym88. W przypadku rozpoczynających swoją drogę do tranzycji krajów postsocjalistycznych podobne uwarunkowania nie miały miejsca⁸⁹. Do dziś trudność w czytelnym i jednoznacznym orzeczeniu strukturalizacji elektoratu powoduje u wielu autorów pojawianie się wahań dotyczących charakteru i modelu partii politycznych w tym regionie⁹⁰. Skomplikowany i wymagający pogłębionej analizy charakter problemu skłania też niektórych badaczy, w szczególności zachodnioeuropejskich, do formułowania uproszczonych twierdzeń i niekiedy zbyt daleko posuniętych generalizacji na temat podziałów organizujących strukturę rywalizacji w środkowoeuropejskich systemach partyjnych; jak zauważył K. von Beyme:

86 O złożoności owych podziałów, które wpływają na kształt systemu partyjnego, sięgając niejednokrotnie korzeniami odległych okresów historycznych i istniejących niegdyś konfliktów interesów różnych klas i grup społecznych - zob. S. M. Lipset, S. Rokkan, Osie podziałów, systemy partyjne oraz afiliacje wyborców, [w:] J. Szczupaczyński (wyb. i opr.), Władza i społeczeństwo. Antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, Warszawa 1994, s. 89-122.

87 K. von Beyme, Parteien im Wandel. Von den Volksparteien zu den professionalisierten Wählerparteien, Wiesbaden 2000, s. 70.

88 Warto jednak zauważyć, że także w demokracjach zachodnioeuropejskich obserwowano w ostatnich latach zjawisko zaniku więzi i lojalności wyborczych ukształtowanych przez niegdysiejsze podziały, które określono mianem dealignment. W. Jednaka, Proces… , s. 36.

89 Skłaniało to niektórych autorów do tezy o braku klasycznych podziałów w systemach partyjnych krajów tego obszaru. W. Jednaka, Proces…, s. 75; A. Antoszewski, Partie polityczne…, s. 29-30. Zdaniem A. Antoszewskiego, podziały socjopolityczne w klasycznym rozumieniu tego terminu nie miały szansy na ukształtowanie się w sytuacji blokującego ich powstawanie komunistycznego systemu politycznego. A. Antoszewski, Polska lewica i prawica w procesie transformacji, [w:] J. Kornaś (red.), Partie polityczne:

permanentne problemy. Studia z zakresu funkcjonowania systemu politycznego, Kielce 2005, s. 14.

90 Niektórzy autorzy uznają, że w krajach postsocjalistycznych duże znaczenie ma w dalszym ciągu apel skierowany do ściśle określonych segmentów wyborczych, inni zaś uznają, że brak strukturyzacji elektoratu w dalszym ciągu powoduje w tych krajach konieczność stosowania apelu ogólnonarodowego przez wszystkich uczestników rywalizacji wyborczej. A. Szczerbiak, Poles Together? The Emergence and Development of

Political Parties In Postcommunist Poland, Budapest 2001, s. 112-115. W. Jednaka uznawała w 1995 r., że w

“Badania partii politycznych prowadzone przez naukowców nie znających problematyki Europy Wschodniej, którzy nie sięgając poza berliński ‘Checkpoint Charlie’, wykazywali zazwyczaj tendencję do klasyfikowania całych systemów partyjnych, negując znaczenie poszczególnych ugrupowań i specyficznych warunków kształtowania się ich w krajach postkomunistycznych. (…) Podziały socjopolityczne były w rezultacie redukowane do jednego (formacje postkomunistyczne kontra demokratyczne partie-forum) lub dwóch (ekonomiczni populiści kontra wolnorynkowi liberałowie oraz sekularystyczni liberałowie kontra religijni tradycjonaliści) wymiarów”⁹¹. Podziały socjopolityczne, socjokulturowe i socjoekonomiczne przeplatają się i pełnią zmiennie intensywną rolę dla kształtu systemów. Różnie traktowane jest także ich rzeczywiste znaczenie, wpływ na kształt systemu partyjnego – koncepcje deterministyczne wychodzą z założenia, iż to właśnie owe podziały wyznaczają charakter systemu i oblicze poszczególnych występujących w nim podmiotów partyjnych, zaś koncepcje indeterministyczne polegają na przekonaniu, że społeczne zróżnicowanie elektoratu na system partyjny nie wpływa bądź wcale, bądź w znaczący sposób92. Klasyczna koncepcja podziału socjopolitycznego wymaga spełnienia kilku istotnych warunków: 1) realnego istnienia grupy społecznej o określonych interesach; 2) świadomości istnienia tych interesów wśród członków grupy, ich zbiorowej tożsamości, wreszcie 3) organizacji politycznej, społecznej bądź związkowej realizującej owe uświadomione interesy⁹³. W. Jednaka, podzielając przekonanie o istnieniu powyższych trzech elementów, definiuje

cleavage⁹⁴ jako „układ wzajemnych powiązań pomiędzy partią a grupą społeczną, oparty na wspólnocie interesów i postulatów programowych”⁹⁵. Nierzadko w wypadku kształtujących się w procesie demokratyzacji systemów partyjnych krajów Europy Środkowej i Wschodniej trudno jest odnaleźć stałe determinanty świadczące o istnieniu owych cleavages. Trudno tym samym dostrzec efekty, które wywołały one w ustabilizowanych demokracjach Europy Zachodniej, jak choćby zamrożenie systemów partyjnych, które okazuje się niemożliwe w warunkach dynamicznych przemian struktury społecznej doby transformacji⁹⁶. Pomimo

91 K. von Beyme, Parties in the process of consolidation in East-Central Europe, G. Pridham, A. Ágh (eds.),

Prospects for democratic consolidation in East-Central Europe, Manchester 2001, s. 138.

92 W. Jednaka, Proces…, s. 15-16.

93 K. Sobolewska-Myślik, Partie…, s. 116-117.

94 Korzystanie z terminu anglojęzycznego nie wydaje się nadużyciem, choćby z uwagi na fakt, iż samo tłumaczenie owego słowa budzi spory wśród krajowych politologów. Np. R. Markowski proponuje unikanie określenia „podział socjopolityczny” poprzez zastąpienie go „rozłamem socjopolitycznym”. R. Markowski,

Rozłamy socjopolityczne: o zamyśle klasyków, o tym, jak ich rozumiano, poprawiano i testowano, „Studia

Polityczne”, nr 10, 2000, s. 7-9. 95 W. Jednaka, Proces…, s. 40.

96 R. Markowski, Party System Institutionalization In New Democracies: Poland – A Trend-Setter with no

Followers, [w:] P. G. Lewis (ed.), Party Development and Democratic Change In Post-Communist Europe: the First Decade, London 2001, s. 57.

owych trudności, większość z propozycji politologicznych w tym zakresie wyróżnia jednak kilka takich osi, posiadających określoną relewancję w zależności od charakteru danego systemu partyjnego. Zabieg ten możliwy jest w przypadku zastosowania rozszerzającego pojmowania podziałów, uznania za nie „każdej kwestii politycznej, która wzbudza

zainteresowanie elektoratu i może mieć wpływ na sposób jego głosowania”⁹⁷. Dla odróżnienia charakteru tych podziałów od klasycznej koncepcji podziałów socjopolitycznych niektórzy autorzy proponują korzystanie z określenia „podziały polityczne”⁹⁸. W większości systemów partyjnych krajów postkomunistycznych możliwe jest zatem wyróżnienie co najmniej czterech istotnych sfer debaty publicznej: 1) podział historyczny, polegający na ocenie przeszłości - okresu panowania reżimu komunistycznego; 2) podział ekonomiczno-dystrybucyjny, wyznaczający granice pomiędzy zwolennikami powstrzymania ekspansji sektora prywatnego, liberalizacji i deregulacji gospodarczej, najczęściej wywodzącymi się z grup społecznych wykluczonych bądź poszkodowanych przez reformy, a protagonistami wolnego rynku i otwarcia gospodarki na inwestycje zewnętrzne, rekrutującymi się zazwyczaj spośród ludzi młodych; 3) podział socjokulturowy (warto zaznaczyć, mający charakter zgoła odmienny od analogicznego podziału znanego z systemów partyjnych Europy Zachodniej), przebiegający zazwyczaj pomiędzy liberalnymi w sensie kulturowym zwolennikami liberalnej, wolnorynkowej prawicy, a konserwatywnymi kulturowo i jednocześnie wykazującymi predylekcję w kierunku rozwiązań autorytarnych zwolennikami lewicy; 4) podział narodowo-kosmopolityczny, zwykle pokrywający się z podziałem socjokulturowym⁹⁹. Powyższe pola sporów politycznych występowały także w Polsce okresu transformacji. K. Lawson, rozwijając koncepcję J. Wiatra, uznaje, że dla polskiego systemu partyjnego najbardziej decydujące znaczenie posiadały trzy podziały: 1) socjoekonomiczny (posiadacze i beneficjenci doby transformacji versus ofiary skutków transformacji); 2) światopoglądowy (koncepcja państwa świeckiego versus idea państwa wyznaniowego); 3) historyczny (ocena i odpowiedzialność za okres sprzed 1989 roku)¹⁰⁰. Różne było przy tym ich natężenie i znaczenie dla systemu. Zdaniem niektórych autorów, dominującą rolę w pierwszej dekadzie transformacji odgrywał podział socjoekonomiczny, który dodatkowo nasilił się wraz z perspektywą członkostwa w Unii Europejskiej i obawami z nim

97 R. Herbut, Podziały socjopolityczne w Europie Zachodniej. Charakter i struktura, [w:] A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje…, s. 73.

98 P. Sula, Czynniki wpływające na proces kształtowania systemów partyjnych w państwach Grupy

Wyszehradzkiej, „Wrocławskie Studia Politologiczne”, t. IV, 2004, s. 92-93.

99 H. Kitschelt, Z. Mansfeldova, R. Markowski, G. Tóka, Post-Communist Party Systems…, s. 12.

100 K. Lawson, Cleavages, Parties and Voters in Central Europe, “Central European Political Science Review”, vol. 4, no. 14, Winter 2003, s. 9-10.

związanymi¹⁰¹. Interesujący model podziałów socjopolitycznych organizujących rywalizację w systemach partyjnych Europy Środkowej przedstawił także K. von Beyme, który uznał za najważniejsze osiem linii konfrontacji: 1) kapitał – praca; 2) libertarianizm – biurokratyzm; 3) decentralizacja – centralizacja; 4) postmaterializm – materializm; 5) centrum – peryferia; 6) okcydentalizm – nacjonalizm; 7) sekularyzm – religijność; 8) miasto – wieś¹⁰². Niejednokrotnie ugrupowania, które odpowiednio wcześniej nie były w stanie rozpoznać zmiany poziomu zainteresowania owymi podziałami, uzyskiwały słabsze wyniki wyborcze, zaś te ugrupowania, które z pewnym wyprzedzeniem były w stanie dostosować swój apel wyborczy do głównych wyłaniających się osi podziału, zyskiwały nadspodziewanie wysokie poparcie. Oczywiście, podziały te nie kształtowały się w sposób całkowicie niezależny od zewnętrznego otoczenia; na ich pojawienie się i intensywność wpływały zarówno same partie przekonujące elektorat do istotności niektórych problematów, jak i środki masowego przekazu, eksponujące wagę wyselekcjonowanych zagadnień i tym samym określające centralne punkty debaty publicznej.

Problemy stanowiące immanentną cechę państw o demokracji nieskonsolidowanej, wzmacniane dodatkowo przez procesy uruchomione przez transformację, w szczególności w jej wymiarze ekonomicznym, doprowadziły do pojawienia się w systemach partyjnych państw postsocjalistycznych nowych podmiotów, których klasyfikacja w świetle zachodnioeuropejskich kryteriów okazywała się bardzo trudna, a niejednokrotnie wprost niemożliwa. Doprowadziło to niektórych autorów do wniosku o istnieniu odrębnej kategorii tzw. partii niestandardowych, nie mieszczących się w tradycyjnych podziałach na ugrupowania lewicowe i prawicowe¹⁰³. Ich pojawianie się można także wprawdzie odnotować w krajach Europy Zachodniej, jednak nie uzyskują one tam żadnej dającej się odnotować relewancji, podczas gdy w krajach środkowoeuropejskich poparcie dla nich niejednokrotnie przewyższa wyniki uzyskiwane przez ugrupowania głównego nurtu, standar

integracji europejskiej i ocena perspektyw członkostwa krajów postkomunistycznych w tym

dowe.

W pierwszych latach XXI wieku, wraz z postępującym procesem negocjacji akcesyjnych prowadzących do uzyskania członkostwa w Unii Europejskiej nowym podziałem konstytuującym spory pomiędzy poszczególnymi partiami politycznymi stał się stosunek do

101 M. Grün, The Paradox of the Movement-Party: The Case of Samoobrona, Paper presented at Workshop on the Radical Right, Science Po, Paris, Januar 2005, s. 12.

102 K. von Beyme, Parties in the process…, s. 144.

103 A. Antoszewski, Ewolucja polskiego systemu partyjnego, [w:] A. Antoszewski (red.), Demokratyzacja…, s. 143.

procesie¹⁰⁴. Jego pojawienie się spowodowało nie tylko modyfikację istniejących podziałów socjopolitycznych, ale także wzrost relewancji ugrupowań prezentujących wyraziste oceny UE i jej instytucji, choć w większym stopniu dotyczyło to pierwszych wyborów do Parlamentu Europejskiego w nowych państwach członkowskich, które odbyły się w 2004 roku. Z drugiej strony dyskusyjna pozostaje teza o wpływie akcesji na złagodzenie retoryki stosowanej przez partie protestu w krajach Europy Środkowej¹⁰⁵. Jej autorzy uznają, że największy stopień radykalizacji osiągnęła ona w okresie obowiązywania układów stowarzyszeniowych i negocjacji z przyszłymi członkami UE, jednak widać wyraźnie, że nie tylko (a może nawet nie przede wszystkim) kwestie europejskie miały wpływ na kształt poszczególnych systemów partyjnych i zachowanie się ich uczestników. Co ciekawe, polaryzacja wokół kwestii europejskich przebiegała nierzadko w poprzek dychotomicznego podziału sceny politycznej na jej lewą i prawą część, występując często z bardzo dużym natężeniem także wewnątrz poszczególnych nurtów tych orientacji.

***

Próbując zdefiniować nieodzowne wobec podjętych w dalszej części pracy rozważań terminy, jak widać w powyższych rozważaniach, trudno o osiągnięcie pożądanego stopnia precyzji i jednoznaczności. Dzieje się tak przede wszystkim z uwagi na specyficzny charakter omawianej problematyki. Partie protestu jako takie stanowią kategorię stosunkowo nową, a zatem jeszcze dokładnie niezbadaną¹⁰⁶, choć istnieje już spory materiał empiryczny pozwalający na prowadzenie naukowych dociekań. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, iż omawiane ugrupowania w polskim systemie partyjnym, podobnie jak w systemach partyjnych innych krajów Europy Środkowej w okresie transformacji systemowej, zaistniały w sytuacji, w której systemy te były in statu nascendi, a zatem niejednokrotnie kierunek ich dalszej ewolucji nie był do końca możliwy do przewidzenia¹⁰⁷.

104 P.G. Lewis, The EU and Party Politics in Central and Eastern Europe: Questions and Issues, [w:] P.G. Lewis, Z. Mansfeldová (ed.), The European Union and Party Politics in Central and Eastern Europe, Basingstoke 2006, s. 13.

105 P.G. Lewis, Z. Enyedi, The Impact of the European Union on Party politics in Central and Eastern Europe, [w:] P.G. Lewis, Z. Mansfeldová (ed.), The European Union…, s. 232.

106 Jedyną do tej pory monografią tego typu ugrupowań w języku polskim jest wzmiankowana już wcześniej praca - B. Michalak, Partie protestu…

107 Warto dodatkowo zaakcentować, iż polski system partyjny uznawany jest nierzadko za jeden z najmniej ustabilizowanych i znajdujących się na najniższym szczeblu rozwoju w regionie. Wstęp, [w:] A. Antoszewski, P. Fiala, R. Herbut, J. Sroka (red.), Partie i systemy partyjne…, s. 14.

R

II

S

–

RZĄDOWEJ I WYBORCZEJ KLĘSKI

.Z

2.1. Początki związku zawodowego i partii politycznej. Pierwsze próby udziału w