Wybory parlamentarne 1993

Narastające nastroje niezadowolenia społecznego, wynikające z rozczarowania konfliktami na szczytach władzy, niestabilnością ugrupowań postsolidarnościowych i negatywnymi skutkami rozpoczętej transformacji ustrojowej sprawiały, że rósł potencjalny elektorat partii protestu. Prognozy wynikające z sondaży opinii publicznej przeprowadzanych w miesiącach poprzedzających wybory wskazywały jednak, że partia A. Leppera nie ma szans na przekroczenie obowiązującego po raz pierwszy w tej elekcji 5% progu wyborczego

67 A. Lepper deklarował, że poparcie dla jego ugrupowania utrzymuje się na wysokim poziomie, „dlatego, iż

Andrzej Lepper i Samoobrona ani nie rządziły, ani nie uczestniczyły we współrządzeniu Polską”. O wizji Polski i Unii Europejskiej oraz o szansach Samoobrony. Z Andrzejem Lepperem rozmawia Ryszard Ulicki,

„Miesięcznik”, nr 6 (46), czerwiec 2004, s. 7.

68 Wykorzystanie barwnych, nierzadko nieparlamentarnych sformułowań uznawane jest za jeden z desygnatów populistycznego instrumentarium w kampanii. M. Canovan, Lud…, s. 94.

69 A. Kasińska-Metryka, Populizm w warunkach kształtującej się demokracji – pułapka czy remedium?, [w:] M. Marczewska-Rytko, Populizm…, s. 148. Lider Samoobrony przyznawał: „tylko powtarzam to, co ludzie mówią”. A. Lepper, Pozbawienie immunitetu, odwołanie z funkcji Wicemarszałka Sejmu oraz wotum nieufności dla

ministrów rządu, [w:] M. Domagała, K. Zdunowski (red.), Przemówienia Przewodniczącego Partii Samoobrona RP Posła na Sejm RP Andrzeja Leppera w czasie IV kadencji Sejmu RP, Warszawa 2003, s. 127.

dla partii politycznych⁷¹. Pozytywną dla partii tendencją było jednocześnie istnienie sporej grupy wyborców niezdecydowanych, dopuszczających ewentualność oddania głosu na jej kandydatów⁷², co w pewnej mierze mogło wynikać z jej niewielkiej ówcześnie rozpoznawalności. Wynik wyborów pokazał, że pozytywną odpowiedź na powszechnie panującą negatywną opinię na temat wewnętrznie skłóconej klasy politycznej wywodzącej się z szeregów dawnej opozycji sformułowały ugrupowania postkomunistyczne, podkreślające swój wyrazisty opozycyjny charakter.

Udział Samoobrony w wyborach parlamentarnych w 1993 roku stanowił pierwszą próbę partycypacji ugrupowania w rywalizacji wyborczej. Strategicznym celem było przekroczenie pięcioprocentowego progu wyborczego i uzyskanie, na fali popularności wynikającej z niedawnych protestów, niewielkiej choćby reprezentacji parlamentarnej. Zdecydowano się na ponadpartyjną formułę uczestnictwa w rywalizacji, co miało wskazywać na szeroki i otwarty charakter Samoobrony jako ruchu społecznego. Na listach kandydatów w poszczególnych okręgach postanowiono umieścić reprezentantów różnych grup społecznych, m.in. rolników, bezrobotnych i emerytów⁷³. Partia utworzyła Krajowy Komitet Wyborczy „Samoobrona – Leppera”, tworząc komitet wyborczy wyborców, przewidziany wówczas obowiązującą ordynacją. Komitet, którego pełnomocnikiem był J. Bryczkowski⁷⁴, zarejestrował listy kandydatów w 42 spośród 52 istniejących wówczas okręgów wyborczych do Sejmu⁷⁵ oraz 18 kandydatów do Senatu⁷⁶. Dodatkowym atutem list wyborczych Samoobrony miała stać się obecność na nich znanych byłych sportowców – K. Górskiego (byłego trenera piłkarskiej reprezentacji Polski), J. Kuleja (mistrza olimpijskiego w boksie), I. Palińskiego (medalisty olimpijskiego w podnoszeniu ciężarów) i A. Suprona (mistrza świata w zapasach)⁷⁷ oraz byłych wojskowych i osób z tytułami naukowymi⁷⁸. Brak doświadczenia działaczy partii spowodował, że w kilku okręgach wyborczych odrzucono zgłoszenia list

71 Większość sondaży wskazywało, że na partię gotowych jest głosować 1-2% ankietowanych. Tylko w jednym z ostatnich badań wykazano, że ugrupowanie cieszyć się może większym poparciem, wynoszącym 3,7%. Za: A. K. Piasecki, Wybory parlamentarne, samorządowe, prezydenckie 1989-2002, Toruń 2004, s. 50.

72 Grupa osób niezdecydowanych wśród ankietowanych przewyższała znacznie elektorat zdeklarowany.

Katolicka tradycja, „Gazeta Wyborcza”, 15.VII.1993.

73 „Samoobrona” startuje do wyborów, „Chłopska Droga”, 20.VI.1993.

74 I. Słodkowska (red.), Wybory 1993. Partie i ich programy, Warszawa 2001, s. 449.

75 Państwowa Komisja Wyborcza, Informacja statystyczna nr 2 o wyborach do Sejmu w 1993 r, Warszawa, 16.VIII.1993.

76 W. E. Osińska, Program i działalność Związku Zawodowego Rolnictwa „Samoobrona” i Partii „X”, tekst rozprawy doktorskiej, Warszawa 2001, s. 159.

77 Ibidem, s. 180.

kandydatów⁷⁹, wobec stwierdzenia braków formalnych⁸⁰, na co ugrupowanie zareagowało zarzutami o stronniczość wobec komisji wyborczej⁸¹.

W kampanii posługiwano się radykalną retoryką, pełną oskarżeń pod adresem dotychczasowych elit i decydentów, którym zarzucano doprowadzenie do likwidacji majątku narodowego i zdradę interesów narodowych. Spoty reklamowe emitowane w bezpłatnym czasie antenowym przeznaczonym dla komitetów wyborczych utrzymane były w tonie alarmistycznym; przestrzegano przed wpływami międzynarodowej finansjery, uznając, że Polska padła łupem „komorników” reprezentujących jej interesy; często pojawiała się plansza z hasłem „Polska ginie!”⁸², zaś remedium na spisek elit zawarty przy Okrągłym Stole miał uosabiać A. Lepper, na którego postaci skoncentrowany został przekaz materiałów wyborczych. W kampanii nie stroniono od ostrych nieraz ataków skierowanych przede wszystkim pod adresem elit postsolidarnościowych, w tym prezydenta L. Wałęsy, ale także PSL i SLD83. Tym razem jednak lider partii podkreślał, że Samoobrona jest formacją zdolną do sprawowania władzy84; na okres kampanii wyborczej zrezygnowano nawet z organizowania ostrzejszych w formie protestów. Interesującym posunięciem było powołanie przez sztab wyborczy partii Trybunału Narodowego, w którego skład weszło 12 byłych sędziów i prokuratorów współpracujących z organizacją⁸⁵. Ich zadaniem miało być przestudiowanie i ujawnienie kulisów największych afer gospodarczych pierwszych lat transformacji.

Komitet wylosował numer listy 19⁸⁶. Kampania wyborcza partii, która nie przeszła jeszcze do końca procesu instytucjonalizacji, była kampanią niewidoczną, przeprowadzaną na uboczu głównego nurtu konfrontacji wyborczej. Przedstawiciele komitetu skarżyli się dodatkowo na dyskryminowanie ich kandydatów w mediach publicznych i brak

79 Ostatecznie kandydaci Samoobrony nie wzięli udziału w wyborach m.in. w okręgu skierniewickim, sosnowieckim, opolskim, bielsko-bialskim, tarnowskim i krakowskim. Kronika wyborcza, „Chłopska Droga”, 12.IX.1993.

80 Zob. np. Odwołanie pełnomocnika K.K.W. „Samoobrona – Leppera” od decyzji Okręgowej Komisji

Wyborczej w Elblągu, Ldz. 55/08/93, Warszawa, 12.VIII.1993, Orzeczenie Państwowej Komisji Wyborczej z

dnia 13 sierpnia 1993 r., Wyb. 0100-8A/18/93.

81 Jednocześnie sztab wyborczy deklarował, że nie miał problemów z zebraniem wymaganej przez zapisy ordynacji wyborczej liczby podpisów osób popierających zgłoszenie list kandydatów. W. E. Osińska, Program i

działalność…, s. 180-181.

82 E. Pietrzyk-Zieniewicz, A. Zieniewicz, Wizerunki autoprezentacyjne ważniejszych ugrupowań politycznych w

telewizyjnej kampanii wyborczej w roku 1993, [w:] S. Gebethner (red.), Wybory parlamentarne 1991 i 1993 a polska scena polityczna, Warszawa 1995, s. 115.

83 I. Hamerska, Druga panna „S”, „Chłopska Droga”, 15.VIII.1993.

84 „Samoobrona” – razem z pokrzywdzonymi, „Chłopska Droga”, 18.VII.1993. 85 W. E. Osińska, Program i działalność…, s. 161-162.

86 Państwowa Komisja Wyborcza, Komunikat o wynikach losowania jednolitych numerów dla list kandydatów

obiektywizmu środków masowego przekazu⁸⁷. Mediom publicznym zarzucano bezprawne próby cenzurowania programów wyborczych za pomocą przekazywania nagrań do oceny prokuratorom⁸⁸. Skarżono się także na stronniczość i utrudnienia ze strony organów wyborczych, które – jak sugerowano – dążyły do wyeliminowania Samoobrony z rywalizacji wyborczej⁸⁹. Brakowało strategii precyzyjnie określającej cele działań wyborczych i zakres instrumentarium marketingu politycznego. Brak środków na prowadzenie kampanii wyborczej spowodował, że Samoobrona nie korzystała z pojawiających się po raz pierwszy w 1993 roku nowych form reklamy politycznej, jak choćby billboardów. Poprzestano w zasadzie na organizowanych przez struktury partii i związku spotkaniach w terenie. Interesującą i pomocną koincydencję stanowił jedynie fakt wylosowania przez komitet Samoobrony listy numer 19. Zaplanowane na 19 września 1993 roku wybory umożliwiły ugrupowaniu posługiwanie się charakterystycznym hasłem „19 głosuj na 19-stkę”, które pozbawione było jednak jakiegokolwiek przekazu programowego90. Dodatkowo lansowano także hasła „W Polsce może być lepiej, więc musi być lepiej”, „Człowiek, którego stawiamy

ponad pracę, a pracę ponad pieniądze”⁹¹ oraz „Pewność jutra w każdej polskiej rodzinie!”⁹². W kampanii wyborczej kandydaci Samoobrony, a w szczególności jej lider posługiwali się retoryką agresywną i radykalną, co – zdaniem niektórych – sytuowało ugrupowanie na poziomie również biorącej wówczas udział w wyborach Partii „X”⁹³. Część badaczy uznała, że zasadniczym elementem kampanii wyborczej partii były zabiegi socjotechniczne zmierzające do wykreowania obrazu wroga, z którym walka stanowi patriotyczny obowiązek⁹⁴.

Ostatecznie w wyborach parlamentarnych oddano na listy kandydatów Samoobrony 383 967 głosów, co oznaczało poparcie 2,78% wyborców biorących udział w głosowaniu⁹⁵. Tylko w kilku okręgach wyborczych udało się listom kandydatów partii uzyskać poparcie przewyższające 5% (Chełm, Elbląg, Legnica, Piła, przy czym w Słupsku – 10% i trzecie miejsce, a w Koszalinie – 13,9% i drugie miejsce), zaś wyraźnie najsłabsze wyniki partia uzyskała w stolicy, na Górnym Śląsku oraz w okręgu ostrołęckim⁹⁶. Co ciekawe, badania wykazały, że na partię A. Leppera oddało swój głos aż 14% zwolenników formacji

87 Protest „Samoobrony”, „Chłopska Droga”, 11.VII.1993.

88 Protest Komitetu Wyborczego Samoobrona – Leppera, Warszawa, 24.VIII.1993. 89 „Samoobrona” oskarża, „Chłopska Droga”, 15.VIII.1993.

90 A. K. Piasecki, Wybory…, s. 53.

91 W. E. Osińska, Program i działalność…, s. 165. 92 I. Słodkowska (red.), Wybory 1993…, s. 449. 93 A. K. Piasecki, Wybory…, s. 56.

94 E. Pietrzyk-Zieniewicz, A. Zieniewicz, Wizerunki autoprezentacyjne…, s. 120.

95 S. Gebethner, System wyborczy: Deformacja czy reprezentacja?, [w:] S. Gebethner (red.), Wybory…, s. 10. 96 Dane za S. Gebethner (red.), Wybory…, s. 219-247.