Wstęp1
Grecja w latach 2000–2015 jest często podawana jako ostrzeżenie dla Polski w najbliższych 10–15 latach. W tym kraju w pierwszych 10–15 latach tego okresu miał bowiem miejsce również niekorzystny rozwój sytuacji gospodarczej, przewidywany dla Polski w tym roku i w najbliższych latach. Chociaż dużo bardziej niekorzystny niż dotąd w Polsce, to pod kilkoma względami podobny: nadmierny wzrost płac i emerytur, spowolnienie wzrostu gospodarczego, pogarszające się wyniki finansowe przedsiębiorstw, w tym banków, oraz duże deficyty budżetu państwa przez szereg lat, skutkujące silnym wzrostem długu publicznego w relacji do PKB.
Różnica główna między Grecją i Polską była dotąd bardzo duża, bo w odpowiedzi na gwałtowny wzrost kosztu obsługi tego długu w latach 2008–2009 i prak-tycznie pewność bankructwa państwa, rząd Grecji podjął działania obronne, głównie w postaci obniżenia płac i emerytur w sektorze publicznym oraz wyższych podatków. Te stabilizacyjne działania były już jednak spóźnione i bardzo kosztowne, spowodowały spadek PKB aż o około 25% i duży wzrost bezrobocia. Ale globalny kryzys zdrowotny w latach 2019–2020 do-tknął w podobnym stopniu Grecję i Polskę. Reakcje na ten kryzys mogą tym razem być także podobne (wykres 1).
* Prof. dr hab. Stanisław Gomułka, członek Polskiej Aka-demii Nauk, w latach 1970–2005 wykładowca w London School of Economics.
** Tekst wystąpienia na seminarium „Pandemia COVID‑19 a finanse publiczne i stabilizacja makroeko-nomiczna – Czy potrzebna jest zmiana paradygmatów?”, o którym informacja opublikowana jest na str. 123.
1 Dziękuję Marianowi Goryni za pomocne uwagi. Do-datek statystyczny został przygotowany przez dr A. Pieku-towską, Uniwersytet w Białymstoku. Tłumaczenie z języka polskiego na angielski wykonał Daniel J. Sax.
Różnice instytucjonalne
Polska nie jest i nie może być dokładnie drugą Grecją także z dwóch innych ważnych powodów.
Pierwszy to ten, że Grecja była od 1 stycznia 2001 r.
i jest nadal państwem strefy euro. Grecja ignoro-wała warunki finansowe przynależności do tej strefy, a nawet z długiem publicznym około 100% PKB nie spełniała tych warunków w dniu wejścia. Zgoda w tych okolicznościach ze strony EBC oraz państw strefy euro na przyjęcie Grecji do strefy euro była pierwszym poważnym błędem. Ale przez cały czas po roku 2001 zdecydowana większość obywateli i kolejne rządy nie chciały powrotu do swojej naro-dowej waluty.
Druga różnica dotyczy przestrzegania wymogów praworządności. W odróżnieniu od Polski, z tym prze-strzeganiem Grecja nie miała i nie ma problemów.
Jakie były i są nadal skutki tych dwóch różnic dla Grecji i dla Polski?
Przynależność Grecji do strefy euro powodowała, że w latach przed wybuchem światowego kryzysu finansowego w roku 2008 rentowności rynkowe grec-kich skarbowych papierów wartościowych były niskie, zbliżone do rentowności niemieckich czy holender-skich, niższe niż być powinny. To zachęcało rządy w Grecji do populistycznej, na krótką metę politycznie motywowanej, polityki fiskalnej. Zachęcały też przed-siębiorstwa i gospodarstwa domowe do zaciągania dużych kredytów bankowych (wykres 2).
Błędne decyzje inwestorów finansowych, ich korekta, ryzyko bankructwa Grecji i warunkowa pomoc
Rynki finansowe popełniały przed kryzysem 2008–
2009 błąd zakładając, że wszystkie państwa członkow- skie UE, a szczególnie państwa strefy euro, będą przy-najmniej w przybliżeniu przestrzegać uzgodnionych w Maastricht reguł dotyczących polityki fiskalnej. Ale
inwestorów działających na rynkach finansowych – nie będzie korekty ich błędu ignorowania dużego zróżni-cowania ryzyka inwestycyjnego między krajami strefy euro w zależności od polityki fiskalnej kraju.
w przypadku Grecji regułą było nieprzestrzeganie, w dodatku na wielką skalę (wykres 3).
Ponadto władze Grecji popełniły bardzo dla kraju kosztowny kolejny błąd zakładając, że – ze strony
Wykres 1. Tempo wzrostu realnego PKB w Polsce i Grecji w latach 2000–2020, wraz z prognozą na rok 2021 (zmiana procentowa w stosunku do roku poprzedniego)
-9,1 -9,5
3,9 4,1 3,9 5,8 5,1
0,6 5,7
3,3 -0,3
-4,3 -5,5
-7,3 -3,2
0,7
-0,4 -0,21,5 1,9 1,9 4,3 4,1
1,2 1,4
3,6 5,1 3,5
6,2 7
4,2 2,8 3,6 5
1,6 1,4 3,3 3,8 3,1 4,9 5,3 4,1
-3,6 4,6
-10 -8 -6 -4 -2 0 2 4 6 8
Grecja prognoza Polska prognoza
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 Źródło: IMF, baza: DataMapper https://www.imf.org/external/datamapper/NGDP_RPCH@WEO/OEMDC/ADVEC/WEOWORLD (21.10.2020).
Wykres 2. Dług publiczny w relacji do PKB w Polsce i Grecji w latach 2000–2019
104,9 107,1 104,9 101,5 102,9 107,4 103,6 103,1 109,4 126,7
146,2 172,1
159,6177,4 178,9 175,9 178,5 176,2 181,2 176,6
36,5 37,3 41,8 46,6 45,1 46,6 47,3 44,5 46,7 49,8 53,5 54,5 54,1 56 50,8 51,3 54,3 50,6 48,8 46 0
20 40 60 80 100 120 140 160 180 200
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Grecja Polska
Źródło: baza Eurostat https://ec.europa.eu/eurostat (21.10.2020).
Wykres 3. Deficyt/nadwyżka sektora finansów publicznych w relacji do PKB w Polsce i Grecji w latach 2000–2019 według metodologii Eurostatu
-16 -14 -12 -10 -8 -6 -4 -2
Grecja Polska 0
2 4
-15,1 -3
-4,8 -4,8
-6,1 -5 -4 -3,6 -1,9 -3,6
-7,3 -7,4
-4,9 -3,7 -4,2 -3,6 -2,6 -2,4 -1,5 -0,7 -4,1 -5,5 -6
-7,8 -8,8
-6,2 -5,9 -6,7 -10,2
-11,2 -10,3 -8,9
-13,2 -3,6
-5,6
0,5 0,7 1 1,5 -0,2
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Źródło: baza Eurostat https://ec.europa.eu/eurostat (21.10.2020).
CELLANEA
Ta korekta miała miejsce dopiero w latach 2008–
2009, ale była gwałtowna i dla Grecji bardzo kosz-towna (wykres 4).
Wzrost kosztu obsługi długu był bowiem tak duży, że bez pomocy ze strony EBC (zakupy greckich pa-pierów w celu obniżenia ich rentowności do poniżej 7% rocznie) i MFW, a także pośrednio i bezpośrednio pozostałych państw strefy euro, bankructwo Grecji było pewne.
Zaproponowana pomoc, z konieczności na wielką skalę i przez wiele lat, musiała być, i była, warunkowa.
Grecja musiała się zgodzić na obniżenie zatrudnienia i płac w sferze publicznej oraz większości emerytur, a także na wzrost dochodów budżetowych, jak i po-przez wyprzedaż części majątku państwa. Faktyczne działania musiały być, i w końcu były, dostatecznie znaczne, aby doprowadzić do mniej więcej zerowego deficytu sektora finansów publicznych, a nawet przez kilka lat do nadwyżki budżetowej.
Korzyściami pozostania nadal w sferze euro była ni-ska inflacja, niskie koszty kredytu dla przedsiębiorstw,
oraz – przede wszystkim – uniknięcie prawdopodobnie masowych bankructw przez zadłużone firmy i gospo-darstwa domowe. Kosztem błędnej polityki władz Grecji była głęboka i wieloletnia recesja, połączona z dużym wzrostem stopy bezrobocia i znaczną emi-gracją (wykres 5).
Przypadek Polski
Efekty uniknięcia kryzysu bankowego
W latach 2008–2009 Polska była beneficjentem ostrożnej polityki monetarnej RPP w latach 2001–
2007, nakierowanej m. in. na uniknięcie eksplozji
„złych długów” w sektorze finansowym. Polska nie popełniła błędu, który popełniły władze w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Irlandii czy krajów bałtyckich. Była w rezultacie jedynym krajem w UE bez takiego bankowego kryzysu. Polityka fiskalna po roku 2007 była dość ekspansywna, ale nakierowana na utrzymanie długu publicznego poniżej konstytucyj-nego limitu 60% PKB i na utrzymanie kosztu obsługi Wykres 4. Rentowność 10‑letnich obligacji w Polsce i Grecji jako aproksymanta kosztu obsługi długu
publicznego w latach 2000–2019* (średnia w ujęciu rocznym)
6,10 5,30 5,12
4,27 4,26 3,59 4,07 4,50 4,80 5,17 9,09
15,75 22,50
10,05 6,93
9,67 8,36 5,98
4,19 2,59 10,68
7,36 5,78 6,90 5,22 5,23 5,48 6,07 6,12 5,78 5,96 5,00
4,03 3,52 2,70 3,04 3,42
3,20 2,35 0
5 10 15 20 25
Grecja Polska
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
* brak danych dla Polski za 2000 r. i Grecji za lipiec 2015 r.
Źródło: obliczenia średniej rocznej rentowności na podstawie danych Europejskiego Banku Centralnego w ujęciu miesięcznym:
Statistical Data Warehouse https://sdw.ecb.europa.eu/ (21.10.2020).
Wykres 5. PKB na mieszkańca w Polsce i Grecji jako odsetek PKB na mieszkańca USA w latach 2000–2020 wraz z prognozą na rok 2021 według parytetu siły nabywczej (w %)
54,58 56,54 58,03 60,10 61,25 59,92 61,93 63,2363,55 62,75 58,14
52,37
48,85 49,00 48,62
47,16 47,92 48,34 48,21 48,38 46,07 46,84 32,48 32,89 33,13 33,69 34,46 34,79 36,27 38,52 40,59 43,18 44,08 45,86 46,22 46,55 46,54
47,22 48,75 50,17 51,58 52,85 53,51 54,58
10 20 30 40 50 60 70
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
Grecja prognoza Polska prognoza
0
Źródło: IMF, baza: DataMapper https://www.imf.org/external/datamapper/PPPPC@WEO/GRC/POL/USA (23.10.2020).
tego długu poniżej 2% PKB. Te dwie polityki, mo-netarna i fiskalna, miały ten skutek, że chociaż wiele przedsiębiorstw ucierpiało, doszło do przejęcia przez budżet państwa połowy środków Otwartych Funduszy Emerytalnych (OFE), to Polska w skali całej gospo-darki uniknęła recesji, była „zieloną wyspą”. Z kolei wejście do UE w roku 2004 otworzyło dla Polaków rynek pracy w kilku krajach UE, co pozwoliło na znaczne zmniejszenie stopy bezrobocia.
Efekty pandemii
Jednak światowy kryzys zdrowotny w latach 2020–
2021 stworzył zagrożenia dla globalnej gospodarki większe niż kryzys finansowy w latach 2008–2009.
Tym razem mamy w Polsce nie tylko znaczną recesję, ale też wyjątkowo duży wzrost długu publicznego, do oficjalnie prognozowanego poziomu (liczonego według metodologii UE) powyżej 60% PKB w latach 2020 i 2021. Ponadto w najbliższych latach można oczekiwać wystąpienia potencjalnie niebezpiecznej dla stabilności makrofinansowej kombinacji rosnących wydatków publicznych w relacji do PKB oraz maleją- cego tempa wzrostu gospodarczego, więc także male-jącego wzrostu dochodów budżetowych. Znacznego wzrostu relacji wydatków publicznych do PKB należy oczekiwać przede wszystkim w dwóch obszarach:
służby zdrowia, z około 4% PKB teraz do około 8%
za około 20–30 lat, oraz emerytury minimalne przy utrzymaniu obecnego poziomu ustawowego wieku emerytalnego 60 lat dla kobiet, wzrost relacji z około 1,5% PKB teraz do około 4,5% za około 30–40 lat.
Dwa główne pytania Stąd dwa pytania:
1. Jakie w tej sytuacji mogą być konsekwencje dla Polski tej niebezpiecznej kombinacji? Te konse-kwencje będą zależeć w dużym stopniu od tego, jak szybko wprowadzona zostanie skuteczna szcze-pionka w skali globalnej.
2. Jaki wpływ na te konsekwencje będą miały także dwie różnice w stosunku do Grecji: a) pozostawa-nia poza strefą euro oraz b) konfliktu z UE na tle pogarszającego się przestrzegania, czy też rosną-cego nieprzestrzegania, przez Polskę traktatowych zasad praworządności?
Odpowiedzi na pierwsze pytanie jeszcze nie znamy, chociaż jest ona kluczowa dla prognozy rozwoju wy-darzeń w najbliższych 30 latach2. Ograniczę się więc do próby odpowiedzi tylko na drugie pytanie.
2 S. Gomulka, Poland’s transformation: Facts and myths about the period 1990–2020 and the country’s chances of attaining the economic level of the USA and Germany after 2020, PAN, „Nauka” 2020, nr 4.
Efekty bycia przez Polskę poza strefą euro Głównym skutkiem pozostawania poza strefą euro jest mniejsza wiarygodność Polski na rynkach kapita- łowych jako dłużnika. Efektem tej niższej wiarygod- ności jest to, że wymagane przez inwestorów rentow-ności polskich skarbowych papierów wartościowych są kilkakrotnie wyższe niż papierów niemieckich, słowackich czy holenderskich.
Ta niższa wiarygodność wynika także stąd, że majątek na mieszkańca Polski wynosi tylko około 1/6 majątku w takich krajach jak Stany Zjednoczone, Japonia czy Niemcy.
Dług zagraniczny Polski, publiczny i prywatny, nie jest bardzo duży w relacji do PKB, ale w porównaniu z tymi krajami jest relatywnie wysoki w relacji do całego zasobu majątku, finansowego i fizycznego.
Przyrost majątku krajowego zależy od skłonności do oszczędzania gospodarstw domowych, władz publicz-nych oraz przedsiębiorstw. W Polsce skłonność do oszczędzania gospodarstw domowych jest wyjątkowo niska a oszczędności sektora publicznego były dotąd i prawdopodobnie pozostaną systematycznie ujemne.
W rezultacie oszczędności krajowe są niskie, więc relacja majątku krajowego do PKB pozostanie nadal przez wiele lat na relatywnie niskim poziomie.
Duże ryzyko dla stabilności finansowej państwa poza strefą euro typu emerging economy, takiego jak Polska, jest szczególnie widoczne w okresach zwięk- szonej niepewności na światowych rynkach finanso-wych. Odpowiedzią na taką zwiększoną niepewność jest z reguły wyprzedaż akcji polskich przedsiębiorstw:
indeks WIG20 spadł z poziomu około 2500 w roku 2018 do około 1500–1800 pod koniec roku 2020.
Odpływ kapitału był dotąd na tyle duży, że doszło do osłabienia złotego pomimo znacznej nadwyżki na rachunku bieżącym. W takiej sytuacji, w przypadku dużego wzrostu podaży papierów skarbowych istnieje ryzyko, że może dojść do (bardzo) dużego wzrostu kosztu obsługi długu publicznego.
Ponadto finansowany dodrukiem pieniądza wzrost płac oraz deprecjacja złotego prowadziłaby w sumie do (silnego) wzrostu inflacji, w rezultacie także do wzrostu stóp procentowych. Taki rozwój wydarzeń już obserwujemy w Turcji. Wysoka inflacja, wysokie stopy procentowe i niepewność kursu złotego zwiększałaby ryzyko inwestycyjne, więc prowadziłaby do zmniej-szania inwestycji, czyli w sumie mogłyby prowadzić do stagflacji. Prawdopodobieństwo takiego rozwoju sytuacji gospodarczej w Polsce tylko na poziomie 5%
trzeba traktować już jako wysokie.
Efekty konfliktu rządu z UE i przedsiębiorstwami
Wprowadzana w Polsce od kilku lat „reforma”
sądownictwa polega, jak dotąd, głównie na zwiększa-niu nadzoru politycznego przez aktualną większość
CELLANEA
parlamentarną i aktualny rząd w całym obszarze wy-miaru sprawiedliwości, począwszy od prokuratury i Trybunału Konstytucyjnego, poprzez Krajową Radę Sądownictwa, a skończywszy na sądach, w tym na Sądzie Najwyższym. Uzupełnieniem tych działań są ustawy ograniczające prawa przedsiębiorców do nieza-leżnego sądu. Szczegółowe krytyki tych reform zostały zauważone przez Parlament Europejski i Komisję Europejską, także w niektórych szczegółowych kwe-stiach przez Trybunał Sprawiedliwości UE. W Polsce podobne krytyczne oceny zostały sformułowane przez autorytety prawne, akademickie i profesjonalne, opo-zycyjne partie polityczne oraz przez Rzecznika Praw Obywatelskich, także przez organizacje przedsiębior-ców, szczególnie alarmistycznie i zarazem celnie przez Radę Przedsiębiorczości3.
W szczególności Rada Przedsiębiorczości protestuje przeciwko planom wprowadzenia konfiskaty prewen- cyjnej, czyli rozwiązania „pozwalającego organom ści-gania na zajęcie majątku podejrzanego, a nawet majątku osób trzecich, bez konieczności wykazania, że majątek ten ma związek z nielegalną działalnością” – Rada ocenia, że ustawodawca chce przerzucić na obywatela ciężar udowodnienia, że jego majątek pochodzi z le-galnych źródeł, co jej zdaniem oznacza wprowadzenie domniemania winy. Przepisy o konfiskacie prewencyj-nej byłyby prawdopodobnie sprzeczne z Konstytucją, w tym z zasadą domniemania niewinności. Według Rady wprowadzenie konfiskaty prewencyjnej może oznaczać destabilizację obrotu prawnego, zwiększenie kosztów i ryzyka związanego z prowadzeniem działal-ności gospodarczej. Może to też zniechęcać podmioty zagraniczne do inwestowania w Polsce.
Nową okolicznością jest propozycja znacznego zwiększenia środków finansowych UE dla Polski w najbliższych kilku latach pod warunkiem przestrze-gania przez Polskę unijnych zasad praworządności.
W odpowiedzi na tę propozycję mamy teraz ostrzeże-nie ze strony polskiej o możliwości weta w odniesieniu
3 Apel: Ingerencja w prawo własności prywatnej przed wyrokiem sądu nie może mieć miejsca, Rada Przedsiębior-czości, 7 września 2020.
do budżetu UE na lata 2021–2027. Takie weto byłoby jednak działaniem przeciwko oczywistym interesom gospodarczym i po-litycznym Polski4.
Chociaż weto zapewne nie będzie miało miejsca z uwagi na jego potencjalnie bar- dzo duży koszt gospodarczy dla kraju, zo-stało początkowo z tego powodu odrzucone przez polskiego premiera, to już samo sfor-mułowanie takiej możliwości przez szefa partii rządzącej, zarazem kluczowego członka rządu, zwiększa ryzyko inwesty-cyjne i jest także z tego tytułu niezwykłym wydarzeniem.
Różne kategorie szoków: Jaki jest obecny?
Jaki główny cel polityki władz centralnych?
Przez szoki w gospodarce rozumiemy wydarzenia niespodziewane przez decydentów: przedsiębiorców, gospodarstwa domowe oraz rządy i władze monetarne.
Szoki mogą być dodatnie, sprzyjające rozwojowi go- spodarczemu, oraz ujemne. Każdy z tych dwóch ro-dzajów dzielimy też ze względu na skutki w czasie, na takie które wywołują krótkoterminowe fluktuacje oraz takie których skutki są długoterminowe czy wręcz permanentne. Do tej ostatniej kategorii należą duże zmiany klimatyczne, duże zmiany technologiczne ostatnich dwóch wieków oraz katastrofy w rodzaju światowej wojny nuklearnej czy uderzenia dużego meteorytu.
Na ogół jednak mamy do czynienia z szokami, które chociaż mogą mieć skutki całkiem duże na krótką metę, dodatnie lub ujemne, to mają niewielki wpływ długofalowy. Takich krótkoterminowych dużych fluk-tuacji było w ostatnim wieku kilka. Należą do nich dwie wojny światowe, epidemia „hiszpanki” w latach 1918–1920 oraz, kryzys światowy 1928–1931.
W ostatnich latach do takiej kategorii należą niemal światowy kryzys finansowy w roku 2008 oraz obecny światowy kryzys zdrowotny, spowodowany epidemią koronawirusa. Analiza porównawcza przebiegu i kosz-tów kryzysu finansowego pokazuje dużą rolę polityki władz centralnych. Różnica w jakości tej polityki była szczególnie duża w przypadku Grecji i Polski, z dużo większymi błędami w przypadku Grecji.
W przypadku obecnego kryzysu zdrowotnego główne działania obronne mają w początkowej fazie charakter administracyjnych restrykcji, które zmniej-szają liczbę ofiar w ludziach kosztem zatrudnienia i poziomu PKB w średnim okresie (wykres 6).
Celem polityki państwa jest minimalizowanie łącz- nego kosztu, a nie tylko kosztu ekonomicznego. W ta-kiej sytuacji znalezienie polityki (niemal) optymalnej
4 J. Zielonka, W obronie suwerenności „Rzeczpospolita”
2020, nr 21, s. 10.
Wykres 6. Indeks wpływu pandemii na aktywność gospodarczą w Polsce
Źródło: Oxford, google, ING.
jest niezwykle trudne. Chodzi raczej o uniknięcie na nierealne w praktyce obietnice i miraże”5. Także według autorów indeksu zrównoważonego rozwoju,
„Polska wydaje się dążyć do grona państw emocjonal- nych, takich jak Grecja, ze wszystkimi z tym niebez-pieczeństwami”6. I nawet jeśli to bardziej ostrzeżenia niż prognozy, to powinny być wzięte pod uwagę. Tym
1. Umiarkowana tylko wiarygodność kredytowa kraju z racji pozostawania poza strefą euro oraz niskiego na mieszkańca poziomu majątku krajo-wego, finansowego i fizycznego;
2. Niskie oszczędności krajowe w relacji do PKB, spowodowane głównie bardzo niską skłonnością do oszczędzania gospodarstw domowych;
3. Niskie krajowe inwestycje prywatne;
4. Prognozowany duży wzrost wydatków publicz-nych w relacji do PKB. Dotyczy głównie wydat-ków na zdrowie oraz emerytury;
5. Brak akceptacji społecznej na wzrost formalnego wieku emerytalnego oraz destabilizacyjne efekty obniżenia 3 lata temu formalnego wieku eme-rytalnego;
6. Nieunikniony w najbliższych 10–20 latach spadek tempa wzrostu trendu PKB na zatrudnionego,
5 P. Czarnek, Wolność gospodarcza. Pierwszy filar spo-łecznej gospodarki, KUL, Lublin 2014.
6 A.K. Koźmiński, A. Noga, K. Piotrowska, K. Zagór-ski, The Balanced Development Index for Europe’s OECD Countries, 1999–2017, Springer, 2020.
z poziomu około 3,5% w ostatnich 30 latach do
Apel: Ingerencja w prawo własności prywatnej przed wy-rokiem sądu nie może mieć miejsca, Rada Przedsiębior-czości, 7 września 2020.
Czarnek P., Wolność gospodarcza. Pierwszy filar społecznej gospodarki, KUL, Lublin 2014.
Gomulka S., Poland’s transformation: Facts and myths about the period 1990–2020 and the country’s chances of attaining the economic level of the USA and Germany after 2020, PAN, „Nauka” 2020, nr 4.
Koźmiński A.K., Noga A., Piotrowska K., Zagórski K., The Balanced Development Index for Europe’s OECD Countries, 1999–2017, Springer, 2020.
Zielonka J., W obronie suwerenności, „Rzeczpospolita”
2020, nr 21, s. 10.
Bibliografia polecana
Gomulka S., Poland’s economic and social transformation 1989–2014 and contemporary challenges, „Central Bank Review” 2016, vol. 16, s. 19–23 (polska wersja: Polish Academy of Sciences, „Nauka” 2014, nr 3, s. 7–16).
Gomulka S., Poland’s Economic Performance in Global and Long ‑term Perspective: Surprises so far and Risks in the Years Ahead, „Central European Economic Journal”
2018, vol. 5, s. 109–117.
Gomułka S., Ekonomiczne i polityczne implikacje pozo-stawania Polski poza strefą euro, Polish Academy of Sciences, „Nauka” 2019, nr 1, s. 7–29 (French version published in „Revue Internationale des Economistes Langue Francaise” 2019, vol. 4, no. 1, s. 144–172).
Gronicki M., Hausner J., Możemy wpaść w stagflację,
„Rzeczpospolita”, 25.11.2019.
Piątkowski M., Europe’s Growth Champion: Insights from the Economic Rise of Poland, Oxford University Press, December 2018.
Stern N., A Story of Growth, Academia: „The Magazine of the Polish Academy of Sciences”, special issue on
„Climate Change” 2019, no. 1/6, Polish Academy of Sciences, Warsaw.
Wilkin J. (red.), Poland in the European Union: Achieve-ments, Problems and Prospects, Report of Division One of the Polish Academy of Sciences, Warsaw 2019.
CELLANEA