dze, gdzie już w r. 1392 otrzymał stopień bakałarza, a potem w Paryżu, gdzie został magistrem teologii. Za powrotem do K rakow a w ykładał pięć ksiąg Decretalium, do których ja k o pierwszy z Polaków napisał komentarz, i był pierwszym rektorem odnowionej przez Jagiełłę akademii, a zarazem kanonikiem krakowskim. W r. 1420 znajdował się na synodzie kalickim , odbytym’ pod ste
rem M ikołaja Trąby, a w r. 1431 wziął udział w dy
spucie z Hussytami i w tymże roku umarł.
Uczony i wym owny ten mąż zostawił niemało ka
zań i m ów łaciń skich , których tytuły według rękopi
sów biblioteki uniw. jag. wypisujemy ‘ ) :
Sermones 50 in Credo in unum Deum seu symbo- lum Nicenum. — Sermones de tempore et de sanctis a I. Dominica ad rent us Domini ad X X V post Trinita- tis. — Sermones de incarnatione Christi. — Sennones de poenitentia. — Sermo de plaga obsessormn. — Sermo de V III beatitudinibus. — Sermo de martiribus, — Sermo ad regem et proceres eius de obita Heduigis reginae et vita eius. — Sermo de conversione s. Pauli Apostoli. — Sermo de coiwersione ecterioris hominis. — Sermones super Gloria in Excelsis. — Sennones super Cant ko l irginis Mariae. — Sennones de gaudiis Mariae. — Ser
mones de b. Yirgine Maria. — Sermones ad clerum. — Collatio Magistri Stanislai facta in comentu et doctora- tione mgri Johannis Elgoth. — Sermo ad clerum in inau- gurationem Petri Wysch. epi Cracov. — Collatio ad fr a - tres Cystercienses. — Collacio in congregacione Vniversi- łatis Cracov. Recomendatio rectoris Unmersitatis Ottonis, scholastici Cracm. — Collacio inpromocione baccalaurei. —
J) Rękopisy Nr. 190-194. 343. 723, 1291, 1481, 2091, 2232, 2400, 2416, 2509, 2724.
— 54 —
Sermo in Purificacione Mariae. — Recomendatio novi rectoris TJniv. Nicolai Joannis decretorum cloct. —- Colla- cio in exequys Nitriensis epi. — Sermo latinus in exe- quys domine Hedmgis, regine Polonie. — Gollacio exequys Ottonisse. — Recomendacio Unwersitatis de novo fu n - date. — Sermones sapienciales.
W kazaniach tych znać w pływ metody scholastyk cznej, z wyjątkiem m ow y żałobnej de obitu Hedwigis reginae et vita .ejus, którą wypowiedział wobec W ła d y sława Jagiełły, a więc po polsku, bo Jagiełło po łaci
nie nie umiał. Mowa ta, nader prosta i serdeczna, acz nie zawierająca głębszych poglądów, doszła do nas w przekładzie łacińskim, i dopiero Michał W iszniew ski wydał ją po polsku (Hist. lit. p o i T. V, 41). Przyta
czamy w Dodatku najpiękniejszy z niej ustęp.
3. Jan z Lgoty (Elgot) urodził się w L gocie pod Częstochową, wykształcił się w K rakow ie 1), i był pó
źniej doktorem i profesorem akademii krakowskiej (fi
lozofii i prawa kan.), a zarazem scholastykiem i ofi- cyałem krakowskim. W r. 1431 przy pom ocy Stanisława ze Skarbimierza, Andrzeja z K okorzyna i Jakóba z P a
radyża, stoczył w K rakow ie zwycięskie harce z Hussy- tarni, które Długosz w księdze' X II. swojej historyi opi
sał. W ysłany do Bazylei w celu oczyszczenia W ła d y sława Jagiełły z zarzutu, jak oby tenże sprzyjał Hussy- tom, wsławił się tam wym ową i nauką; szkoda tylko, że stanął całą duszą przy Feliksie Y , ahtypapie, przez co innych mistrzów krakowskich w błąd wprowadził.
W r. 1450 odbył z Długoszem i Markiem Bonfilio piel
grzym kę do Jerozolimy, a wróciwszy ztamtąd, umarł 24 sierp. r. 1452. W rękopisach biblioteki lin i w. Jag.
znajdują się następujące mowy Jana z L goty:
’) W r. 1417 został bakałarzem a w r. 1420 magistrem (Liber promotionum ed. Jos. Muczkowski str. 11 i 13). .
— 5 5 —
(R. 2232). Collacio /acta coram ambasiatoribus Gre- corum in presencia JJniversitatis Study Cracoviensis in suscepcione eorundem per mg rum Johannem de Elgoth.
(R. 2232). Collatio facta per Johannem de Elgoth coram Unwersitate Study Cracoviensis in suscepcione dni iMbucensis epi.
(R. 1217). Oratió in presencia pape coram concilio Basiliensi, facta per mgfum Johannem Helgot iuris ca- nonici drem a. '1442.
(R. 1217). Oratio coram dno papa, in secreto facta per eundem.
(R. 1217). Sermo per eundem factus in die Epipha- nie in. concilio papa presente.
4. W ielk ą miał sławę jak o kaznodzieja i kanonista Mikołaj a Błonia (Nicolaus de Blonye, także de Plone,
de Płowe, albo Polonus tu i ówdzie nazwany 1). Był on rodem z Błonia, w województwie m azowieckiem , a po odbyciu studyów w akademii krakowskiej, otrzymał w r. 1421 stopień magistra in artibus (Lib. prom. str. 14).
Później został także doktorem decretorum i zdaje się, że czas jakiś wykładał w tymże uniwersytecie, skoro Album studiosorum Unio. Grac. p. 6■ mieści go pośród doctores et magistri, bezpośrednio przed Elgotem. Za
mianowany kapelanem królewskim, pracował w kance- laryi nadwornej pod okiem Stanisława Ciołka; wnet atoli opuścił K raków i zamienił altaryę na zamku Prze- deckim, którą go król obdarzył, na probostwo w Cliar- lupii mniejszej, wsi należącej do arcliidyecezyi gnieźnień
skiej. K iedy Stanisław Ciołek wstąpił na stolicę po
znańską (1428), powołał M ikołaja na swego kapelana ') W rękopisie Nr. 348 bibl. Jag. ma przydomek Pczollea, bo jak się zdaje, z powodu wielkiej pracowitbfci ' nazwano go „Pszczółką."
Por. Bolesław Ulanowslci, Mikołaj z Błonia, kanonista polski z pierwszej połowy X V . w. (Odbitka z Tomu XXIII. Rozpraw i spraw. Wydz. fdoz.
Mst. Akademii Umiejętności) Kraków 1888.
— 5 6 —
i wziął go z sobą na sobór do Bazylei. Tu Mikołaj nie
mało wypowiedział kazań, tu też opisał nabożeństwo żałobne, jakie b. Ciołek za duszę króla W ładysław a Jag. urządził. Później przebywał w dyecezyi poznań
skiej, ja k o pleban czerski, a zarazem był kanonikiem kollegiaty warszawskiej i członkiem kapituły płockiej.
Gdzie i kiedy umarł, nie można z pewnością powiedzieć.
Mikołaj z Błonia był mężem uczonym, pracowitym, i wymownym, ja k świadczą piśmienne płody jeg o du
cha. Napisał on traktat kanoniczno-pasterski, który w rękopisach przechowywanych, w bibliotece uriiw. Jag.
ma nazwę Scicramentale (R ę k Nr. 727, 1467), a wydru
kowany został po raz pierwszy w Strassburgu w r. 1476, później zaś w K rakow ie (1519) p. t. Tractatus sacerdo- talis de sacramentis deąue diuinis o f jicns et eorum admi- nistrationibus. Stał on się urzędowym podręcznikiem dla duchowieństwa parafialnego dyecezyi poznańskiej 1), a i w innych także dyecezyach nabrał niemałej wzię- tości, przeto iż zawiera jasno i praktycznie wyłuszczone wskazówki w sprawowaniu Sakramentów św. (zwłaszcza S. pokuty', i odmawianiu godzin kanonicznych.
W ięcej sławy zjednały mu jeg o kazania, które po raz pierwszy w yszły z druku w r. 1493 w K olonii p. t.
Sermones venerabilis magistri Nicolai de Błony decreto- torum Doctoris, capellani eppi posnaniensis qui fińdarius nuncupantur. Następnych wydań dokonano w Strass- bargu, Kolonii, K rakow ie (1518, 1519, 1529) i w W e - n ery i : osobno zaś wydrukowane zostały: De praecipids Deiparae festwitatibus sermones 10. K azania te, obejmu
jące dwa działy (Sermones de tempnre 131 i Sermones de sanctis 51), były w swoim czasie bardzo cenione, jużto, dla zdrowej nauki i jasnego wykładu, już dla mnóstwa cytat, i to nietylko z Ojców K ościoła, ale także z
auto-') TJlanowski 1. c. str. 29.
— 5 7 —
rów klasycznych ]). Metoda w nicli scholastyczna, ale forma lepiej Obmyślana, układ zaś taki, że każcie k a
zanie dzieli się na trzy części, odpawiadające założeniu, we wstępie zawartemu. Przedstawienie jest za suche, a m ianowicie za mało jest zastosowań, odnoszących się do stosunków kościelnych i społecznych w Polsce.
Oto ustęp z kazania 113 na niedzielę XV. po Trójcy św.
Ponieważ, jak mówi Augustyn, niespokojne jest serce człowieka, pakąd nie odpocznie w Bogu. I nic dziwnego, bo jak mówi Grzegorz, dusza nasza jest stworzona nie ku czemu innemu, jeno ku pożądaniu i posiadaniu Boga;
cokolwiek przeto jest mniejszem od Boga, nie wystarcza je j : miota się tu i ówdzie i zraża się od każdej rzeczy odpychającą nudą. To Grzegorz: Zkąd się pokazuje, że całe pożądanie ludzkie zajmując się rzeczami doczesnemi, nie może się niczem zaspokoić, jeśli nie szuka Boga, z którym wszystko znajduje i posiada. Bóg tobie, powiada Augustyn, jest wszystkiem. Jeśli łakniesz, jest e/żlebem:
jeśli pragniesz, jest wodą; jeśliś w ciemnościach, jest świa
tłem; jeśliś nagi, jest twoją nieśmiertelną szatą. Wszelkie bowiem życia potrzeby niczem są bez Boga, a. kto ma Boga, ten ma wszystko. Bez Boga wszystkie rzeczy słodkie są gorzkie. Niech mi Bóg odbierze wszystko, coby kiedy
kolwiek chciał udzielić, a tylko da siebie! To Augustyn. — Widać przeto, że kto miłuje i szuka Boga, loszystko po
siada; albowiem jak mówi Chryzostom, kochając Boga, wszystko w nim znajdujemy: jednego Boga szukamy, ale w nim jednym wszystko się zawiera. O dziwny zysku, o nadzwyczajna treści wszystkiego l Czemuż 10 pogoni za różnemi rzeczami darmo się mordujemy? Pospieszajmy przeto jednomyślnie do Boga, a tam przybywszy, już
') O fragmentach polskich, przypisywanych Mikołajowi z Błonia, czyt. Nehring Altpolnische Sprachdenhnaler. Str. 96, 128.
— 5 8 —
wszystko inne będziemy posiadać, a nie darmo szukać.
To Chryzostom. Z tej przyczyny Zbawiciel każe naprzód szukać królestwa bożego i jego sprawiedliwości, ponieważ wszystkie dobra doczesne będą nam przydane, wedle przy
toczonych na początku słów ewanielii, kędy Zbawiciel za
warł trzy nauki: t. j. po 1-sze zaleca nam usilne stara
nie, gdy mówi: szukajcie naprzód; po 2-gie przedstawia wielkość nagrody, gdy wspomina królestwo boże; po 3-cie przyrzeka obfitość wszelkiej pomocy, gdy mówi: tó wszystko
będzie wam przydano.
5. Jan Isner (albo Hysner) był ok. r. 1407 profe
sorem teologii w akademii krakowskiej ’ ) i założył bursę dla ubogicli uczniów, W bibliotece uniw. Jag.
znajduje się rękopis p. t. Sermo magistri Joańnis Hy- sneri dris theologie de conscientia bona et mola (Ręk.
2286).
Eliasz z Windelnicy b y ł ok. r. 1407 profesorem akademii krakowskiej, a w r. 1409 udał się z Piotrem W y szem , biskupem krakow skim , na sobór pizański.
W róciw szy do K rakow a, ostrzegał przed błędnemi na
ukami Hussa i Hieronima z Pragi. Słynął z nauki i w y
mowy, ale kazań po sobie nie zostawił.
W ym ow nym b y t również Andrzej z Kokorzyna, w r. 1407 prof. akademii Jag., a później także archi- dyakon krakowski. W bibliotece uniw. jag. są je g o traktaty teologiczne (Ręk. 425 i 2600).
6. Mikołaj, syn Wiganda był ok. r. 1407 profesorem akademii krak. 2) a potem dziekanem przemyskim. N a żądanie swego biskupa, M acieja, kazania niedzielne, miewane, per modum postille vulgariter (to jest, po nie
miecku) ad fidelem Christi populum, ogłosił po łacinie jako Postille sermonum ad populum, albo Sermones de
') W Liber. prom. str. 1, przychodzi jako Johannes Isneri.
2) Liber prom. p. 1.
— 5 9 —
tempore. (Rek. 1488 i 1491 bibl. un. Jag.), W biblio
tece krakowskiej jest także Sermo de Purificatione Ma- riae mgr. Yigandi (Rek. 431), a we lwowskiej (Ossoliń
skich) Postilla super enangelia de Sanctis mag. Vigandi pie memorie canonici premisliensis, z glossami polskiemi, (Rek. 1629). Co do wartości tych kazań, sam M ikołaj wyznaje, że zbierał głównie zdania starych i nowych mistrzów, a w łasnych dodawał ja k najmniej.1).
7. Łukasz z Koźmina (de Magna Coszmin) był ok.
r. 1407 profesorem akademii krakowskiej i przez czas jakiś proboszczem w Bansowie. W y d a ł postillę kazań niedzielnych, dedykowaną W ojciechowi Jastrzębcowi, biskupowi poznańskiemu, a od r. 1412 biskupowi kra
kowskiemu. Kazania te, przechowywane dotąd w ręko- piśmie w. bibliotekach (petersburskiej Nr. 127, 128, 129, praskiej i lwowskiej (Os. Nr. 2008), nie znalazły wiel
kiego wzięcia, może dlatego, że są za mało praktyczne 2).
8. Mikołaj z Kozłowa (Kozłowski), herbu Lis, był profesorem teologii w akademii Jag. i kanonikiem krakowskim . Andrzej Laskarys Gosławic ki chciał na rzecz je g o zrezygnować ze stolicy poznańskiej, ale nie otrzymał zezwolenia papieża Marcina V. i króla. Za
siadając na soborze bazylejskim , wypowiedział m owę łacińską na nabożeństwie żałobnem, urządzonem przez biskupa Stanisława Ciołka za dusze W ładysław a Ja
giełły 3). W bibliotece uniw. Jag. znajduje się kilka kazań M ikołaja z K ozłowa, przepisanych ręką św. Jana Kantego, ja k n, p . Sermo in die Agnetis — in die. Pu- ińjicationis Marinę — dominica Ocali (Pęk. 2369) —
J) Por. Bruckner Kazania średniowieczne. Cz. I, 48.
2) Bruckner I. c.’ 51.
3) Według Wiszniewskiego, mowa ta ma być w rękopiśmie w bi
bliotece uniw. Jag., ale nie mogłem jej znaleść, Czy Liber sermonum quadragesimalium pochodzi od Kozłowskiego, czy też był tylko jego własnością, trudno dociec (Por. RęŁ 1245).
6 0 —
sermo indgaris de cena domini — sermo de crudelitate (Ręk. 2372), jakoteż trzy kazania miane w r. 1435 w Ba
zylei. (Ręk. 1614).
9. Paweł z Zatora został w r. 1413 bakałarzem, a w r. 1415 magistrem filozofii w akademii Jagielloń
skiej, później zaś kanonikiem krakowskim. Przez czter
dzieści lat prawił kazania na "Wawelu i ja k pisze D łu
gosz, przemawiając na pogrzebie W ł. Jagiełły (r. 1434), wszystkim łzy z oczu wycisnął. Umarł w r. 1463. W b i
bliotece uniw. Jag. są j e g o : Sermones de tempore (Rek.
1507) i de sanctis predicati in ecclesia Cniconensi (Rek, 1506); w petersburskiej zaś: Expositio in Eoangelici do- minicalia (I, f. eh. 205) i Expositio in epist. s. Pauli (I. f. ch. 210) ')•
10. Benedykt Hesse (albo Hes), rodem z Krakowa, otrzymał w r. 1415 stopień magistra arfiun), w r. 1421 był dziekanem tegoż fakultetu 2), a później po pięćkroć rektorem akademii Jag. Za jego to rektoratu przybył św. Jan Kapistran do K rakow a (1454). B ył on zarazem kanonikiem krakowskim i dziekanem kollegiaty św. F lo- ryana, W bibliotece uniw. Jag. jest je g o Lectura super Matthaeum X V II—X X V (Ręk. 1366), Disputa super Aristotelis libroę l)e aniina (Ręk. 1901); ale zbioru kazań (Sermonum liber), o którym m ówi W iszniew ski (His.
lit. poi. V, 58), nie m ogłem znaleść.
11. Maciej z Łabiszyna został w r. 1425 magistrem artium, a w r. 1446 magistrem teologii. Jako rektor akademii Jag. winszował w r. 1449 Zbigniewowi Ole
śnickiemu godności kardynalskiej, sławiąc w pięknej mowie jego czyny. W bibliotece uniw. Jag. jest ręko
pis (Nr. 2247) p. t. Sermones dominicaies et de sanctis
') Alfred Blumenstok Wiadomość o rękopisach prawno-Mstory- cznych biblioteki cesarskiej w Petersburgu.
2) Lib. prom. str. 7, 9, 14.
— 6 1 —
et ąuadragesimales... sunt mgri Matthie de Labischinor professoris s. theoloye; zdaje się jednak, że jest to kom-
pilacya z cudzych kazań.
12, Sędziwój z Czechel, Korabista, zwany także San- dek lub Sandko, ukończywszy nauki w akademiiparyzkiej, był profesorem w akad. Jag. '), a zarazem kanonikiem gnieźnieńskim. Za jego to staraniem został zawarty po
kój między Ludwikiem Ebrlichhausen, mistrzem krzy
żackim, i królem Kazimierzem Jag. (1466). Nie przy- jąwszy biskupstwa wileńskiego, wstąpił do klasztoru kanoników regularnych w Kłodo wie i tam umarł (przy końcu wieku XV). Słynął z wymowy, atoli z kazań jego nic do nas nie doszło. Opowiada Długosz (Hist.
I. X III), że kiedy po nieszczęśliwej bitwie pod Chojni
cami, stoczonej z Krzyżakami, wojsko polskie dopuszczało się nadużyć, Sędziwój Cz., wziąwszy włósiennicę, szedł boso z Krakowa do obozu pod Brześciem i tam żarli
we kazanie wojsku powiedział, a potem króla sam na.
sam upomniał.
13. Bernard z Nissy (zwany Mikisch albo Mlkusch.
ex patre Crotinphul2), został w r. 1462 magistrem in, artibus, a w r. 1470 dziekanem tegoż wydziału w aka
demii krakowskiej 3), później zaś był jej rektorem i za
razem kanonikiem wrocławskim i kollegiackim u św.
Floryana ( f 1490). Snadź słynął z nauki i świątobli
wości, skoro mu Kazimierz Jag. wychowanie Jana G a- stolda, księcia litewskiego, powierzył. Mecherzyński twierdzi, że jego Sermones de tempore et de sanctis znaj
dują się w bibliotece uniw. Jag., ale tego zbioru nie znalazłem.
14. Jan ze Słupca otrzymał w r. 1433 stopień ma
gistra artiwm, a w r. 1439 był dziekanem tegoż wy
J) R. 1429 otrzymał tu stopień magistra in artibus (Lib. prom. 21)..
2) RęŁ bibl. Jag. Nr. 318, 1227, 1415.
3) Lib. prom. 56, 70.
— 6 2 —
działu ł) i zarazem kanonikiem krakowskim. W biblio
tece uniw. Jag. znajdują się Sermones cle tempore item sermones de sanctis Joannis de Słupca. (Ręk. 1415)
15. Maciej ze Sanspowa był magistrem wydziału