Stereotypy dotyczące Rosji i USA i ich wpływ na obraz kraju w prasie

W artykułach prasowych dotyczących Rosji i USA, które będą przedmiotem analizy, można dostrzec stereotypizację, wynikającą z kulturowych uwarunko-wań, w jakich pracują dziennikarze. Jacek Kołodziej z krakowskiego Ośrodka Badań Prasoznawczych w artykule Obraz świata w polskiej prasie w 1994 roku: licz-by i stereotypy zwrócił uwagę, że prasa zniekształca niektóre wydarzenia, pozba-wiając je pełnego kontekstu i zabarpozba-wiając poglądami redakcji lub dziennikarza.

Zdaniem naukowca badanie obrazu świata powinno opierać się na wyszukiwa-niu deformacji i wspomnianych stereotypów, które są skrótowe i syntetyczne, ale jednocześnie interesujące dla odbiorcy⁴¹.

Nasilenie negatywnych informacji medialnych o innym kraju w mediach może być celowym zabiegiem odwracającym uwagę społeczeństwa, może funk-cjonować jako temat zastępczy lub – jak zauważa Beata Ociepka – „pozwala na wyciszenie innych konfl iktów wewnętrznych”⁴².

Za pierwszą pracę na temat stereotypu uznaje się książkę Public opinion Wal-tera Lipmana, choć to pojęcie nie zostało u niego sformułowane explicite⁴³.

Lip-38 M. Kunczik, A. Zięba, Wprowadzenie do nauki o dziennikarstwie i komunikowaniu masowym, Warszawa 2000, s. 183.

39 R. Bartoszcze, Integracja europejska…, op.cit., s. 114.

40 W. Wanta, The public and the national Agenda: How people learn about important issues, New Jersey 1997 [dostęp: 21.06.2010].

41 J. Kołodziej, op.cit.

42 B. Ociepka, Wizerunek wroga [w:] Komunikowanie międzynarodowe, Wrocław 2002, s. 215.

43 A. Schaff, Stereotypy a działania ludzkie, Warszawa 1981, s. 54.

man zaznaczył, że człowiek w postrzeganiu rzeczywistości kieruje się zasadą ekonomii i na podstawie jednej dostrzeżonej cechy zaszeregowuje zjawisko do określonej kategorii, posługując się przy tym stereotypami, które ma w swej głowie⁴⁴. Zdaniem polskiego socjologa Hieronima Kubiaka stereotypy znaczą-co wpływają na nasz sposób myślenia o „innych” na różnych poziomach:

interweniują […] w proces komunikacyjny i dotyczą nie tylko obrazów narodów – państw, lecz także doktryn, instytucji, ruchów społecznych i partii politycznych. […] Dodatkowo komplikacja wynika z faktu, iż wśród interweniujących w ten proces stereotypów są zarówno stereotypy zmagazynowane w społecznej pamięci przez czas, jak i wizerunki własne, celowo tworzone przez poszczególne państwa, właśnie na użytek stosunków międzynarodowych, w tym przez działające w ich imieniu potężne profesjonalne instytucje. Są to zarówno image grupy własnej, jak i obrazy innych narodów – państw: sojuszników, konkurentów i wreszcie wrogów⁴⁵.

Odpowiedź na pytanie: jaka jest różnica pomiędzy stereotypem a wizerun-kiem, można według Michaela Kunczika sprowadzić do rozgraniczenia statycz-no-dynamicznego, co oznacza w wypadku stereotypu zwykle długi czas two-rzenia i funkcjonowania w społeczeństwie, natomiast w przypadku wizerunku zmiany dynamiczne, na które znacząco mogą wpływać doniesienia medialne.

„Stereotyp jest z góry przypisany, a wizerunek tworzony i zmieniany – podkre-śla niemiecki badacz”⁴⁶.

Dynamiczne ujęcie jest charakterystyczne dla wizerunku, ponieważ odzwier-ciedla on zmiany sytuacji wewnątrz kraju i w relacjach z innymi państwami.

Dlatego równie istotne jest określenie, z jakiego rodzaju stereotypami mamy do czynienia: czy mają one charakter negatywny czy pozytywny?

Percepcję obcych narodowości w społeczeństwie polskim badał m.in. Jan Błuszkowski z Uniwersytetu Warszawskiego. Według niego strukturę percep-cyjną narodu tworzą cechy przypisywane danemu narodowi, a ona jest ukryta i odkrywana tylko na drodze empirycznej⁴⁷. Natomiast w samym stereotypie naukowiec wyróżnia komponent emocjonalny przejawiający się jako uczucie sympatii lub wrogości oraz komponent ewaluatywny, który tworzy oceny war-tościujące⁴⁸.

Pisząc o wizerunku Rosji i Ameryki, warto zwrócić uwagę na to, w jaki sposób Rosjanie i Amerykanie są oceniani w badaniach socjologicznych przez polskie społeczeństwo, którego częścią są przecież dziennikarze i redaktorzy kształtujący sądy i opinie na ich temat. Wspominany już kilkakrotnie Michael

44 Ibidem, s. 51.

45 H. Kubiak, Stereotypy etniczne a komunikacja międzynarodowa, „Przegląd Polonijny” 1993, nr 93/4, s. 25–50.

46 M. Ryniejska-Kiełdanowicz, op.cit., s. 13.

47 J. Błuszkowski, Stereotypy a tożsamość narodowa, Warszawa 2005, s. 118.

48 Ibidem, s. 27.

Kunczik zauważa, że stereotypizowanie tekstów dziennikarskich jest swego ro-dzaju normą, niepodważaną przez inne osoby z tego samego kręgu kulturowe-go, które mają świadomość obecności stereotypów narodowych. „[…] przesądy i stereotypy czy też obraz świata samego reportera przenikają do przekazywanej relacji, w tym do określonych zjawisk, i nie poddawane są krytycznemu osądo-wi, ale uchodzą za kulturowe oczywistości”⁴⁹.

Badania socjologiczne dotyczące postrzegania innych narodowości przez Po-laków pokazały, że Polacy rozróżniają w swojej percepcji kilka typów narodów.

Amerykanie są ujmowani jako ludzie aktywni i przedsiębiorczy, w ich obrazie przeważają cechy socjoekonomiczne, więc zaliczeni zostali do typu tworzącego historię, a więc do „narodów demiurgicznych”⁵⁰. Inne badania warszawskiego Instytutu Spraw Publicznych dotyczące sojuszników i wrogów Polski wykazały, że Polacy postrzegają Stany Zjednoczone jako jednego z najważniejszych sojusz-ników, a w dalszej kolejności umieścili Czechy, Wielką Brytanię, Niemcy, Francję, Słowację, Węgry, natomiast na ostatnim miejscu uplasowała się Rosja⁵¹.

Według ustaleń Instytutu Badań Publicznych wizerunek Stanów Zjednoczo-nych jako prawdziwego sojusznika od wielu lat wydaje się nie do podważenia⁵², sondaż Centrum Badania Opinii Społecznej z lipca 2008 roku przeprowadzony przed podpisaniem umowy o instalacji tarczy antyrakietowej na terenie Polski pokazał jednak, że 34 procent Polaków uważa, że USA negatywnie wpływają na świat, podczas gdy 25 procent było przeciwnego zdania. 74 procent po-strzegało USA jako państwo ingerujące w polską politykę („USA nadużywają siły, aby podporządkować sobie Polskę”)⁵³. Oczywiście ten stereotyp defi niu-jący obraz USA w polskim społeczeństwie zmienił się wraz w zewnętrzną ak-tywnością tego państwa w świecie, kwestią wizową oraz działaniami USA na Bliskim Wschodzie, co nie podważa ciągle silnej pozycji tego kraju w grupie sojuszników Polski.

Rosjanie w badaniach struktury percepcyjnej Błuszkowskiego pojawili się w grupie „narodów zacofanych” jako ludzie „nadużywający alkoholu, niego-spodarni, brudni, towarzyscy, zacofani i weseli”⁵⁴. Te badania potwierdzają również sondaże przeprowadzone przez inne instytucje: te z lat 90. ujawniły, że Polacy widzą Rosjan jako ludzi zaborczych, skłonnych do panowania nad innymi⁵⁵. Z sondaży CBOS z lat 1994 i 1996 wynika, że Polacy postrzegają

49 M. Kunczik, Jak powstają..., op.cit., s. 119.

50 Ibidem, s. 245.

51 J. Ćwiek-Karpowicz, Opinia publiczna o obawach i nadziejach wobec Rosji i Niemiec, Warszawa 2002, s. 2.

52 Ibidem.

53 http://wyborcza.pl/1,75478,5698243,Kiepski_image_USA.html [dostęp: 27.03.2009].

54 J. Błuszkowski, Stereotypy..., op.cit., s. 57.

55 Sondaże CBOS; Nasz stosunek do innych narodów, Warszawa 1994, s. 14–15 i Stosunek Polaków do innych narodowości, Komunikat z badań CBOS, Warszawa 1996, s. 10.

Rosjan nie tylko jako ludzi leniwych i biednych, niekulturalnych i aroganckich, ale także otwartych i życzliwych, lubiących się bawić, gościnnych i nadużywa-jących alkoholu⁵⁶. Ponadto, badania wykazały, że Polacy przypisują Rosjanom militarystyczne skłonności oraz podstępność, co wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia⁵⁷. W raporcie Instytutu Spraw Publicznych z 2005 roku Rosja znala-zła się na czele państw postrzeganych jako te, które najbardziej zagrażają Polsce (a dalej: Niemcy, Białoruś, kraje arabskie)⁵⁸.

Jak widać negatywny stereotyp dotyczący ciągłego ingerowania Rosji od lat dziewięćdziesiątych w politykę innych państw nie zmienił się mimo wstąpienia Polski do NATO. Joanna Ćwiek-Karpowicz podkreśla, że „mimo zakorzenie-nia Polski w strukturach euro-atlantyckich obawy w stosunku do Rosji nie tyl-ko nie ulegają zmniejszeniu, lecz wręcz umacniają się”⁵⁹. Warto w tym miejscu przytoczyć jeszcze jedne badania, tym razem dotyczące obrazu Polski w prasie sowieckiej, którą analizował Artur Życki z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Badacz doszedł do wniosku, że wzajemne uprzedzenia ciągle (lub od kilkudziesięciu lat) generują żywe stereotypy.

[…] stereotypy, jakie funkcjonowały we wzajemnym postrzeganiu siebie Polaków i Rosjan, przez wieki nie uległy praktycznie zmianie. One tylko poszerzały się, umacniały, rozbudowy-wały lub nakładały na siebie, ale zasadniczy wizerunek pozostał ten sam. Była nim wrogość, pogarda, strach, co tylko powodowało kumulowanie się negatywnych konotacji⁶⁰.

Wszystkie wymienione tu wyniki badań opinii publicznej, które pochodzą z różnych źródeł, powinny zrekonstruować w miarę spójny obraz państwa, chociaż prasoznawcy (m.in. Jacek Kołodziej) uważają, że uzasadnione jest po-równywanie obrazu państwa z badaniami socjologicznymi; natomiast prasa jest łagodniejsza w ocenie niż ludzie odpowiadający na pytania ankieterów, więc to nie tylko ona utrwala negatywne stereotypy⁶¹.

Henryk Pietrzak w artykule opublikowanym w sierpniu 2005 roku przez

„Gazetę Wyborczą” Obraz medialny Rosji i Rosjan – budowanie nowych stereotypów przytoczył badania PSB (dawniej Pracowni Badań Społecznych) i ocenił wza-jemne postrzeganie dwóch narodów jako stereotypową polaryzację, a infor-mowanie w polskich i rosyjskich mediach za asymetryczne, gdyż w rosyjskich znacznie intensywniej mówi się o innych państwach niż o Polsce, podczas gdy w Polsce o Rosji informuje się w zasadzie bez przerwy.

56 J. Błuszkowski, Stereotypy..., op.cit., s. 57.

57 Ibidem.

58 J. Ćwiek-Karpowicz, op.cit., s. 4.

59 Ibidem, s. 1.

60 A. Życki, Wizerunek Polski i Polaków w prasie sowieckiej w okresie międzywojennym, „Zeszyty Praso-znawcze” 2006, R. XLIX, nr 3–4, s. 97.

61 J. Kołodziej, op.cit., s. 103.

[…] wzajemne postrzeganie się tych dwóch narodów jest zdecydowanie asymetryczne. Polacy prezentują opinie bardziej negatywne, generowane przez pryzmat wydarzeń politycznych. Ro-sjanie zaś odwołują się częściej do pozytywnych aspektów historycznych i społecznych⁶². […]

Wyraźny i akcentowany przez polityków status „wroga” nieuchronnie będzie prowadził do stereotypowego rozgraniczania i konfrontowania argumentacji w kategoriach: „my” i „oni”.

Na razie respondenci rosyjscy zdecydowanie lepiej wyrażają się o Polsce i Polakach niż rodzi-mi ankietowani o Rosji. Przekaz medialny po stronie rosyjskiej nie jest jeszcze tak intensywny i jednoznaczny. […] Jak się wydaje znajdujemy się obecnie w fazie przewartościowań stereo-typów wzajemnych, ale kierunek tych zmian nie jest korzystny⁶³.

Czy media mogą zmieniać stereotypy wpływające na wizerunek kraju? Jest to możliwe, o ile wszystkie środki masowego przekazu będą dążyć do obale-nia danego stereotypu. Druga, równie istotna sprawa to rozwijanie współpracy kulturalnej, zwłaszcza w sytuacji gdy stosunki polityczne są napięte, dzięki cze-mu nadal utrzycze-muje się relacje międzypaństwowe. Henryk Pietrzak idzie nawet dalej, gdy stwierdza:

[…] elementy wymiany kulturalnej na ogół burzą negatywne stereotypy. Jeśli taka wymiana zostaje ograniczona lub zablokowana, wówczas negatywny obraz medialny, związany z wyda-rzeniami politycznymi, nie ma żadnej przeciwwagi, dającej oparcie w pozytywnych emocjach wzajemnych⁶⁴.

Józef Kukułka, politolog z Uniwersytetu Warszawskiego, konstatuje, że do-piero eliminacja zdeformowanego wizerunku kraju z życia międzynarodowe-go jest możliwa, gdy wykona się w tym kierunku wiele pracy, m.in. „uwolni podmioty stosunków międzynarodowych od obciążeń geopolitycznych i ideo-logicznych”, co wydawać się może zadaniem niewykonalnym, natomiast już postulowane dalej przez politologa tworzenie nowych norm jest zasadne, o ile oparte jest na zasadach partnerstwa⁶⁵.

5. Znaczenie obiektywizmu dziennikarskiego i wpływ