2.2. Badania społeczne
2.2.1. System statystyki sąsiedztwa
Program statystyki sąsiedztwa zapoczątkowany w Wielkiej Brytanii w 2000 roku (przygoto-wania trwały od 1998 roku), ma za zadanie dostarczać informacji pozwalających wykrywać nieprawidłowości w funkcjonowaniu małych społeczności, walczyć z patologiami społecz-nymi, zapobiegać ubóstwu i bezrobociu, wspierać ochronę zdrowia, wspomagać samorząd lokalny i przedsiębiorców w lepszym inwestowaniu środków i ochronie środowiska. Program adresowany jest również do każdego obywatela kraju, dzięki czemu każdy może znaleźć od-powiedź na pytania „jakie jest moje sąsiedztwo?” oraz „jak moje sąsiedztwo przedstawia się na tle gminy i państwa jako całości?” [Neigbourhood Statistics Programme Evaluation Report 2006].
Na potrzeby Programu sporządzono odpowiednią dokumentację oraz uchwalono szereg ustaw umożliwiających wsparcie rządu centralnego. Do najważniejszych należą: Narodowa Strate-gia Odnowy Sąsiedztw (National Strategy for Neighbourhood Renewal) wyznaczająca cele oraz środki dla realizacji Programu oraz Zasady dostępu do danych i ich tajności (Data Ac-cess and Confidentiality Policy) wprowadzające ścisłe reguły postępowania mające na celu zapobieżenie ujawnieniu danych oraz ochronę przed rozpoznaniem pojedynczych responden-tów.
Jednym z głównych problemów w statystyce lokalnej jest określenie dla jakiego obszaru mają być zbierane i publikowane dane. W Programie Statystyki Sąsiedztwa odniesiono się do ter-minu „sąsiedztwo” (neighbourhood), który jest bardzo intuicyjny i nie ma dokładnej definicji. Za sąsiedztwo uważa się ludzkie osiedla oddzielone od innych „naturalnymi” granicami taki-mi, jak rzeki, ulice, wygląd zabudowań (np. bloki i domki jednorodzinne), czy też prawo
wła-62 sności (np. własność spółdzielcza i prywatna). W Wielkiej Brytanii, na potrzeby spisu po-wszechnego w roku 2001, zastosowano podział na tzw. „obszary wynikowe”44 (Output Area, OA). Dla celów statystyki sąsiedztwa utworzono także 34378 „specjalnych obszarów wyni-kowych” (super output area, SOA) składających się z 4 – 6 „obszarów wyniwyni-kowych”. Liczba mieszkańców SOA liczy średnio 1500 osób. Źródłem danych dla potrzeb Statystyki Sąsiedz-twa są rejestry administracyjne, wyniki spisów ludności oraz badania ankietowe (por. tabela 2.2). Na ich podstawie konstruowany jest ujednolicony na obszarze danego kraju historyczne-go (Anglii, Walii, Szkocji i Irlandii Północnej) wskaźnik wykluczenia społecznehistoryczne-go (indice of deprivation)45, opracowany w Centrum Badań nad Nierównościami Społecznymi (Social Di-sadvantage Research Centre) Uniwersytetu w Oxfordzie.
Tabela 2.2. Wybrane źródła danych w Programie Statystyki Sąsiedztwa w ujęciu dziedzin
Lp. Dziedzina Źródło danych Nazwa angielska Rodzaj źródła
danych
1 Ludność
Spis Powszechny 2001 Census 2001 badanie pełne
Rejestr Ministerstwa Pra-cy i Emerytur
Department for Work and Pensions (DWP)
rejestr administra-cyjny Rejestr Ministerstwa
Finan-sów Ministry of Finance
rejestr administra-cyjny Roczne Badanie Ludności Annual Survey Population badanie reprezenta-cyjne
Badanie Czasu
Pra-cy i Wynagrodzeń
Annual Survey of Hours and Earnings (ASHE)
badanie reprezenta-cyjne Rejestr Ministerstwa
Eduka-cji
Department for Educa-tion and Skills (DfES)
rejestr administra-cyjny Rejestr Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych Home Office (HO)
rejestr administra-cyjny Rejestr Kancelarii Premiera Office for the Deputy
Prime Minister
rejestr administra-cyjny
2 Rynek pracy
Spis Powszechny 2001 Census 2001 badanie pełne
Badanie Zatrudnienia Annual Employment
survey (AES)
badanie reprezenta-cyjne Badanie Aktywności
Eko-nomicznej Ludności
Annual Local Labour
Force Survey
(ALALFS)
badanie reprezenta-cyjne
Badanie Czasu
Pra-cy i Wynagrodzeń
Annual Survey of Hours and Earnings (ASHE)
badanie reprezenta-cyjne Rejestr Ministerstwa Spraw
Konstytucyjnych
Department for Consti-tutional Affairs (DCA)
rejestr administra-cyjny
44 Utworzono je w celu porównywalności wyników między poszczególnymi obszarami, ponieważ hrabstwa (lub, w przypadku Irlandii Północnej, dystrykty) – jednostki administracyjne najniższego rzędu, często bardzo różnią się między sobą. Każdy „obszar wynikowy” składa się ze 125 gospodarstw domowych zamieszkałych przez co najmniej 300 mieszkańców, średnio przez pięciuset.
45 Ze względu na różnicę w budowie obszarów wynikowych w każdym z krajów historycznych Wielkiej Bryta-nii, dla każdego z nich tworzy się osobne wskaźniki. Nie są one jednak do końca porównywalne ze sobą (choć trwają prace nad ich ujednoliceniem).
63
Lp. Dziedzina Źródło danych Nazwa angielska Rodzaj źródła
danych Rejestr Ministerstwa
Pra-cy i Emerytur
Department for Work and Pensions (DWP)
rejestr administra-cyjny Rejestr Ministerstwa
Zdro-wia Publicznego
Health & Safety Ex-ecutive (HSE)
rejestr administra-cyjny
Rejestr Podatkowy Inland Revenue rejestr
administra-cyjny Rejestr Przedsiębiorstw Business Registers Unit
(BRU)
rejestr administra-cyjny Badanie
Mikroprzedsię-biorstw Small Business Service
badanie reprezenta-cyjne
3 Szkolnictwo i edukacja
Spis Powszechny 2001 Census 2001 badanie pełne
rejestr Ministerstwa Edukacji Department for Educa-tion and Skills (DfES)
rejestr administra-cyjny Badanie Aktywności
Eko-nomicznej Ludności
Annual Local Labour
Force Survey
(ALALFS)
badanie reprezenta-cyjne Rada Finansowania
Szkol-nictwa Wyższego w Anglii
Higher Education
Funding Council for England
źródło pozaadmini-stracyjne Bazy danych
Uniwersyte-tu w Oxford Oxford University, UCAS źródło pozaadmini-stracyjne 4 Ochrona zdrowia
Spis Powszechny 2001 Census 2001 badanie pełne
Rejestr nosicieli chorób przenoszonych drogą płcio-wą i HIV
CDSC (HIV/AIDS)
KC60 (STDs)
rejestr administra-cyjny rejestr Ministerstwa Zdrowia
Publicznego
Health & Safety Ex-ecutive (HSE)
rejestr administra-cyjny Rejestr Ministerstwa
Eduka-cji
Department for Educa-tion and Skills (DfES)
rejestr administra-cyjny Rejestr wypadków
drogo-wych Ministerstwa Transpor-tu
Department for
Transport: Road Casu-alties
rejestr administra-cyjny Rejestr Ministerstwa
Pra-cy i Emerytur
Department for Work and Pensions (DWP)
rejestr administra-cyjny Narodowy Rejestr Emisji do
Atmosfery National Atmospheric Emissions Inventory (NAEI) rejestr administra-cyjny Badanie Stanu
Mieszkalnic-twa
English House Condi-tion Survey (EHCS)
badanie reprezenta-cyjne Rejestr przestępstw
Minister-stwa Spraw Wewnętrznych
Home Office notable offences
rejestr administra-cyjny Badanie Stanu Zdrowia Health Survey for
England
badanie reprezenta-cyjne
5 Mieszkalnictwo
Spis Powszechny 2001 Census 2001 badanie pełne
Rejestr hipoteczny Land Registry rejestr
administra-cyjny Badanie stanu mieszkań The English House
Condition Survey
badanie reprezenta-cyjne Rejestr Agencji Pustostanów The Empty Homes
Agency
źródło pozaadmini-stracyjne
6 Przestępczość
Rejestr Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych Home Office (HO)
rejestr administra-cyjny Rejestr przestępstw
Minister-stwa Spraw Wewnętrznych
Home Office notable offences
rejestr administra-cyjny
7 Jakość życia Spis Powszechny 2001 Census 2001 badanie pełne
reprezenta-64
Lp. Dziedzina Źródło danych Nazwa angielska Rodzaj źródła
danych
miejskich agement Survey cyjne
Badanie turystyki United Kingdom
Tour-ism Survey
badanie reprezenta-cyjne Krajowy rejestr
wykorzysta-nia terenu
National Land Use Database (NLUD)
rejestr administra-cyjny Rejestr wypadków
drogo-wych Ministerstwa Transpor-tu
Department for
Transport: Road Casu-alties
rejestr administra-cyjny Badanie dochodów i jakości
życia
Survey on Income and Life Conditions
badanie reprezenta-cyjne Rejestr Ministerstwa
Trans-portu
Department for
Transport (DfT)
rejestr administra-cyjny
Źródło: na podstawie [Data Provision for Neighbourhood Renewal, 2005]
Dane do konstrukcji wskaźnika wykluczenia społecznego obejmują siedem dziedzin: ludność, rynek pracy, edukację, ochronę zdrowia, warunki mieszkaniowe, przestępczość i jakość życia (por. tabela 2.2). W każdym przypadku wykorzystano zbiory danych od wielu gestorów, po-chodzące ze źródeł administracyjnych, poza administracyjnych oraz organów statystyki pu-blicznej. Ich harmonizacja i integracja wymagała pracy dużego zespołu, wsparcia ustawo-dawczego Parlamentu, a także dużych środków finansowych. Integracja przebiegała w sposób deterministyczny.
W Programie Statystyki Sąsiedztwa bardzo ciekawie rozwiązano problem prezentacji wyni-ków badań. Dane dostępne są z poziomu Internetu, gdzie po wpisaniu kodu pocztowego lub zaznaczeniu jednostki administracyjnej (parafii, obwodu pocztowego, hrabstwa itp.) prezen-towane są przejrzyste zestawienia wyników. Przyjmują one formę tabelaryczną, wykresów oraz kartogramów (por. rys. 2.1 – 2.2).
Rysunek 2.1. przedstawia obszary wynikowe SOA pogrupowane w kwintylowe grupy. Dla każdego kraju wyniki przedstawianie są innym kolorem, im ciemniejszy odcień, tym na da-nym obszarze występuje większe natężenie wykluczenia.
Kartograficzna forma prezentacji wyników, dostępna na stronie internetowej, umożliwia przeprowadzenie analizy porównawczej dla całego regionu (por. rysunek 2.2). Ponadto, dla wybranego obszaru, można uzyskać szczegółowe zestawienia wartości poszczególnych wskaźników. Wyboru obszaru dokonuje się poprzez wpisanie kodu pocztowego, co pozwala na uzyskanie informacji o wartości wskaźnika syntetycznego oraz szczegółowych informacji dla każdej z siedmiu dziedzin życia. Lokalizacja wybranego terytorium na mapie możliwa jest także poprzez wskazanie kursorem. Dodatkowo menu umożliwia dostęp do informa-cji o metodologii badań, stosowanych pojęciach, definicjach i klasyfikacjach.
65 Rysunek 2.1. Mapa ubóstwa Wielkiej Brytanii w 2001 roku
Źródło: http://neighbourhood.statistics.gov.uk
Rysunek 2.2. Kartogram zróżnicowania ubóstwa w gminie Stratford-upon-Avon
66 Wśród podstawowych korzyści Programu Statystyki Sąsiedztwa wymienia się przede wszyst-kim zwiększenie wiarygodności informacji lokalnych, ułatwienie dostępu do informacji, po-prawę jakości danych, rozwój „małych ojczyzn”, zwiększenie aktywności władz samorządo-wych oraz efektywności działań sektora publicznego i prywatnego [Neigbourhood Statistics Programme Evaluation Report 2006].
Wyniki otrzymane za pomocą metod zastosowanych w Programie Statystyki Sąsiedztwa są swoistą „bramą” do narodowego zbioru danych statystycznych. Wykorzystane w Programie informacje zostały pozyskane z urzędu statystycznego oraz badań specjalnych towarzyszą-cych Programowi. Połączenie danych z różnych źródeł w jednym systemie spowodowało uproszczenie gromadzenia i przetwarzania informacji statystycznych.
Zastosowanie Programu Statystyki Sąsiedztwa przyniosło w Wielkiej Brytanii szereg korzy-ści. Udostępniona dokumentacja, jak również metodologia mogłaby znaleźć zastosowanie na terenie innych krajów, w tym oczywiście w Polsce. Do tej pory, w polskiej statystyce, badania małych obszarów (np. poniżej poziomu gminy) nie są rozpowszechnione. Część samorządów przeprowadza takie badania na własną rękę, jednak z powodu braku porównywalności, ich użyteczność jest ograniczona. Przeprowadzenie badań zakrojonych na szeroką skalę, pod pa-tronatem rządu, ujednolicanie dostępnych rejestrów jako źródeł danych, jak również dopro-wadzenie do zgodności metodologii statystyki sąsiedztwa ze spisem powszechnym na pewno nie będzie procesem tanim ani szybkim. Jednak rozwój metod integracji danych oraz rosnące doświadczenie w ich wykorzystaniu może przyczynić się do budowy analogicznego systemu również w Polsce.