Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności jest największym cyklicznie przeprowadzanym badaniem reprezentacyjnym w Polsce i należy do podstawowych źródeł informacji o aktywności ekonomicznej mieszkańców Polski. Przeprowadzane jest od maja 1992 roku zgodnie z metodologią wypracowaną na XIII Międzynarodowej Konferencji Statystyków Pracy w październiku 1982 r. i stale udoskonalaną zgodnie z wymogami Eurostatu. Badanie przeprowadzane jest w cyklu kwartalnym. Do IV kwartału 2009 roku badanie przeprowadza-no na próbie około 25 tys. gospodarstw domowych, natomiast od I kwartału roku 2010 próba została zwiększona około dwukrotnie ze względu na wynikającą ze zobowiązań
71
Informacje o dochodach ludności zbierane są m.in. w Badaniu Budżetów Gospodarstw Domowych oraz Bada-niu Dochodów i Jakości Życia EU-SILC. Ze względu na fakt, iż informacje dochodowe należą do tzw. pytań drażliwych, mogą być one obarczone błędem. Należy również zaznaczyć, że w badaniach reprezentacyjnych pomiarowi podlegają również źródła dochodu, wśród których nie wszystkie mogą być ujęte w źródłach admini-stracyjnych (np. dochody zwolnione z podatku, nie podlegające zgłoszeniu organom skarbowym).
105 dowych konieczność zmniejszenia błędu oszacowań (zwiększenie liczebności próby nie umożliwiło dokonywania szacunków w bardziej szczegółowych przekrojach).
Wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności stanowią podstawę szacowania wielu charakterystyk rynku pracy, jak stopa bezrobocia, wskaźnik aktywności zawodowej, czy wy-miar czasu pracy osób pracujących. W przypadku osób bezrobotnych powy-miarowi podlegają również takie ważne czynniki jak przyczyna pozostawania bez pracy oraz czas i metody po-szukiwania pracy. Szacunki na podstawie BAEL stanowią ważne źródło informacji dla kreo-wania oraz monitorokreo-wania efektów polityki społeczno-gospodarczej kraju. Stanowią również ważne źródło porównawcze z innymi krajami Europy pod względem organizacji i rozwoju rynku pracy – szczególnie w kontekście przynależności Polski do Unii Europejskiej.
Jednostką badania jest osoba w wieku 15 lat i więcej. Przedmiotem badania jest sytua-cja w zakresie aktywności ekonomicznej ludności, tzn. fakt wykonywania pracy, pozostawa-nia bezrobotnym lub biernym zawodowo w badanym tygodniu [Zgierska 2012]. Pomiar płci, wieku, województwa i klasy miejscowości zamieszkania umożliwia przedstawienie szacun-ków w odpowiednich przekrojach.
Tabela 3.9. Liczba osób i gospodarstw domowych poddanych pomiarowi w BAEL według kwartałów 2005 roku
Kwartał Liczba gospodarstw domowych Liczba osób
I 25598 43578
II 25470 45988
III 25566 45529
IV 25502 50053
Ogółem 102136 185148
Źródło: opracowanie własne na podstawie BAEL 2005
W 2005 roku w badaniu udział wzięło ponad 102 tys. gospodarstw domowych, w których pomiarowi poddano ponad 185 tys. osób w wieku 15 lat i więcej (por. tabela 3.9). Wśród przebadanych w 2005 roku osób, 73341 było badanych więcej niż jeden raz. Eliminacja ob-serwacji powtórzonych powoduje zatem, że unikatowych obob-serwacji było 111807. Usunięcie obserwacji powtórzonych powoduje również wyłączenie z szacunków przeprowadzanych na podstawie badania oceny sezonowości na rynku pracy.
Wśród najważniejszych cech poddanych pomiarowi w Badaniu Aktywności Ekonomicznej Ludności dla osób można wymienić:
106
klasa miejscowości zamieszkania,
płeć,
wiek,
stopień pokrewieństwa z głową gospodarstwa domowego,
stan cywilny,
poziom wykształcenia,
symbol ,
symbol PKD dodatkowego miejsca zatrudnienia,
główne i dodatkowe źródło utrzymania,
rodzaj aktywności ekonomicznej,
rodzaj aktywności ekonomicznej w poprzednim roku.
Rodzaj aktywności ekonomicznej posiada trzy podstawowe warianty:
pracujący – osoby, które w badanym tygodniu wykonywały jakąkolwiek pracę
przy-noszącą zarobek lub dochód; osoby pracujące dzieli się na dwie podkategorie:
pracujący w pełnym wymiarze czasu pracy – osoby pracujące, któ-re w badanym tygodniu wykonywały pracę zarobkową przez co najmniej 40 godzin,
pracujący w niepełnym wymiarze czasu pracy – osoby pracujące, któ-re w badanym tygodniu wykonywały pracę zarobkową przez mniej niż 40 go-dzin;
bezrobotni – osoby w wieku 15 – 74 lat, które nie pracowały w badanym tygo-dniu i nie mają pracy, aktywnie poszukujące pracy i gotowe do jej podjęcia; lub oso-by w wieku 15 – 74 lat, które nie pracowały w badanym tygodniu, nie mają pracy, nie poszukują pracy, ponieważ mają pracę załatwioną i oczekują na jej rozpoczę-cie w ciągu trzech miesięcy i są gotowe ją podjąć.
bierni zawodowo – to osoby, które:
nie pracowały w badanym tygodniu, nie miały pracy i nie poszukują pracy,
nie pracowały w badanym tygodniu, nie miały pracy, poszukują pracy, ale nie były zdolne (gotowe) do jej podjęcia,
mają 75 lat i więcej, nie pracowały w badanym tygodniu i nie mają pracy, ak-tywnie poszukują pracy i są gotowe do jej podjęcia,
107
mają 75 lat i więcej, nie pracowały w badanym tygodniu, nie mają pracy, nie poszukują pracy, ponieważ mają pracę załatwioną i oczekują na jej rozpoczę-cie w ciągu trzech miesięcy i są gotowe ją podjąć,
nie pracowały w badanym tygodniu, nie miały pracy, poszukują pracy, ale nie podjęły aktywnych starań w ciągu ostatnich czterech tygodni, aby tę pracę zna-leźć,
nie pracowały w badanym tygodniu, nie miały pracy, nie poszukują pracy, po-nieważ mają pracę załatwioną i oczekują na jej rozpoczęcie w okresie dłuż-szym niż 3 miesiące,
nie pracowały w badanym tygodniu, nie miały pracy, nie poszukują pracy, po-nieważ mają pracę załatwioną i oczekują na jej rozpoczęcie w ciągu 3 miesię-cy, ale nie są gotowe do jej podjęcia.
Osoby pracujące i bezrobotne określa się mianem aktywnych zawodowo. Stopa bezrobocia według metodologii BAEL jest wyliczana jako stosunek liczby bezrobotnych do ogółu ak-tywnych zawodowo (pracujących i bezrobotnych – po uwzględnieniu wag analitycznych). Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności jest przeprowadzane metodą reprezentacyjną, co oznacza, że istnieje możliwość uogólniania wyników pomiaru częściowego na całą popu-lację generalną. Jednostki do badania losowane są metodą warstwową dwustopniową w tzw. cyklu rotacyjnym. Jednostkami losowania pierwszego stopnia są rejony statystyczne lub ob-wody spisowe (na wsiach). Jednostkami losowania drugiego stopnia są mieszkania. Jednostki pierwszego stopnia losowane są zgodnie ze schematem warstwowym, przy czym warstwy tworzą województwa. Na drugim stopniu losowania losuje się określoną liczbę miesz-kań w ramach każdej jednostki terytorialnej. Pomiarowi poddaje się wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej zamieszkujące dane mieszkanie i tworzące gospodarstwo (lub gospodarstwa) domowe w danym lokalu.
Estymacja odbywa się poprzez określenie sposobu wyznaczania wag analitycznych dla każdej jednostki, przy czym wagi wyznaczane są w trzech etapach:
1. W pierwszej kolejności wyznacza się tzw. wagi pierwotne będące odwrotnością praw-dopodobieństwa wyboru do próby poszczególnych mieszkań. Następnie wylicza się tzw. współczynniki realizacji , gdzie jest oszacowaniem (według wag pierwot-nych) liczby mieszkań kwalifikujących się do badania, zaś oszacowaniem liczby mieszkań kwalifikujących się do badania, lecz nie dających się zbadać z obojętnie ja-kich względów.
108 2. Następnie wylicza się tzw. wagi wtórne będące ilorazem wag
pierwot-nych i współczynnika realizacji . Wagi wtórne są wagami finalnymi dla oszacowań dotyczących gospodarstw domowych.
3. W ostatnim etapie wylicza się wagi finalne dla osób. Wyliczenie odbywa się poprzez pomnożenie wag wtórnych przez odpowiednie modyfikatory. Modyfikatory konstruo-wane są w taki sposób, by dopasować oszacowania do aktualnych struktur demograficz-nych72.
Rotacyjny charakter schematu doboru jednostek do próby oznacza, że dane mieszkanie loso-wane jest do próby kilkukrotnie, w systemie „dwa kwartały w badaniu, dwa kwartały prze-rwy, dwa kwartały w badaniu” [Zgierska 2010].
Rozmiar próby umożliwia uogólnienie wyników z „zadowalającą” precyzją w przekrojach pięcioletnich grup wieku, płci oraz klasy miejscowości zamieszkania w ujęciu województw.
3.2.2. Badanie Budżetów Gospodarstw Domowych (BBGD)
Badanie Budżetów Gospodarstw Domowych jest jednym z najdłużej przeprowadzanych ba-dań w historii polskiej statystyki publicznej. Zostało zapoczątkowane już w okresie między-wojennym, jednak dopiero od lat 50-tych XX wieku przeprowadzane jest cyklicznie. Wyniki badania publikowane są z częstotliwością roczną, jednak w wyniku wielu zmian metodolo-gicznych, pomiar przeprowadzany jest z częstością kwartalną.
BBGD stanowi podstawowe źródło informacji o warunkach bytowych poszczególnych grup ludności. Dostarcza danych o przychodach oraz rozchodach gospodarstw domowych w ujęciu szczegółowych kategorii oraz wyposażenia gospodarstw w dobra trwałego użytku. Umożliwia również przeprowadzanie szczegółowych analiz dotyczących różnic w poziomie docho-dów i wydatków, spożycia oraz wyposażenia w różnych typach gospodarstw, a także umożli-wia wskazanie przyczyn powstawania tych różnic.
Szacunki przeprowadzone na podstawie BBGD służą wielu celom, m.in. jako podstawa oceny bytowej mieszkańców kraju, jako narzędzie kreowania i kontroli polityki społeczno-ekonomicznej państwa i samorządów. Wykorzystywane są w sporządzaniu prognoz dotyczą-cych spożycia indywidualnego, a także ustalania minimalnego wynagrodzenia. Równie waż-nym aspektem badania jest szacowanie skali ubóstwa materialnego.
72 Bilanse ludności sporządzane były w oparciu o struktury demograficzne wynikające z NSP 2002 (z odpowied-nimi modyfikacjami). Struktury BAEL będą szacowane w oparciu o NSP 2011 wraz z zakończeniem opracowa-nia jego wyników.
109 Jednostką badania jest gospodarstwo domowe, bez względu na liczbę stanowiących je osób. Gospodarstwo domowe w badaniu definiowane jest jako zespół osób (lub jedna osoba dla gospodarstw jednoosobowych) razem mieszkających i wspólnie się utrzymujących. Wielkość gospodarstwa określana jest liczbą osób wchodzących w skład gospodarstwa. Przedmiotem badania jest budżet gospodarstwa domowego rozumiany jako zestawienie przycho-dów i rozchoprzycho-dów (pieniężnych i niepieniężnych) za dany okres. W badaniu zbiera się również informacje o wielkości spożycia wybranych artykułów oraz korzystania z różnych usług. Po-miarowi podlegają jednocześnie cechy demograficzne członków gospodarstwa domowego (w tym głowy), ich aktywności ekonomicznej, wyposażenia mieszkania, a także o subiektywnej oceny sytuacji materialnej gospodarstwa.
Badanie Budżetów Gospodarstw Domowych przeprowadzane jest metodą reprezentacyjną. Umożliwia to uogólnianie wyników na wszystkie gospodarstwa domowe w kraju. W 2005 roku zastosowano dwustopniowy, warstwowy schemat losowania z różnymi prawdopodo-bieństwami wyboru na pierwszym stopniu. Operat losowania jednostek pierwszego stopnia stanowił wykaz tzw. terenowych punktów badań (tpb) opracowany na potrzeby Narodowego Spisu Powszechnego 2002. Wykaz ten jest co roku aktualizowany w związku ze zmianami podziału administracyjnego państwa, powstawania nowych, jak i wyburzania starych budyn-ków. Terenowy punkt badań w mieście liczy około 250 mieszkań, natomiast na wsi około 150. Na potrzeby BBGD w 2005 roku utworzono 29 tys. terenowych punktów badań [Marci-niak 2006]. Operat losowania II stopnia stanowiły wykazy zamieszkanych miesz-kań w poszczególnych terenowych punktach badań. Losowanie mieszmiesz-kań przeprowadzo-no w oparciu o następujące założenia:
w badaniu stosuje się model rotacji całkowitej z miesięcznym okresem wymiany pró-by73,
dla każdego miesiąca losuje się po dwa mieszkania w danym tpb, a w wylosowanych mieszkaniach badane są wszystkie gospodarstwa domowe,
w wylosowanym mieszkaniu badanie przeprowadzane jest w danym miesią-cu w dwóch kolejnych latach, tj. w 2004–2005 w podpróbce pierwszej w oraz 2005– 2006 w podpróbce drugiej,
w każdym tpb losuje się rezerwową próbę mieszkań ze względu na możliwość nie-przystąpienia do badania gospodarstw domowych zamieszkujących w wylosowanych mieszkaniach; mieszkania z próby rezerwowej wchodzą do
73
Rotacja całkowita oznacza, że wymianie podlegają wszystkie gospodarstwa domowe uczestniczą-ce w badaniu w danym okresie.
110 nia w kolejności, w jakiej zostały wylosowane w miejsce mieszkań zamieszkanych przez gospodarstwa domowe nieprzystępujące do badania.
Wyniki badania przedstawiane są raz do roku w ujęciu makroregionów (NUTS1), klasy miej-scowości zamieszkania, wielkości gospodarstw domowych (mierzoną liczbą członków) oraz typu gospodarstwa [Departament Badań Społecznych i Warunków Życia 2006].
3.2.3. Badanie Dochodów i Warunków Życia (EU-SILC)
Badanie Dochodów i Warunków Życia - EU-SILC (Community Statistics on Income and Living Conditions - Statystyka Dochodów i Warunków Życia Krajów Unii Europejskiej) jest międzynarodowym badaniem przeprowadzanym rocznie we wszystkich krajach Unii Euro-pejskiej. Zostało one ustanowione rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego (1177/2003 z modyfikacjami zawartymi w rozporządzeniu 553/2005) i zostało wdrożone w roku 2004 w większości krajów UE74. Przyczynkiem do wprowadzenia badania była konieczność stałej modyfikacji i dostosowywania do potrzeb odbiorców realizowanych badań statystycz-nych wywołana wzrostem zapotrzebowania użytkowników na różnego rodzaju informacje dotyczące szeroko rozumianych warunków życia ludności.
Celem badania EU-SILC jest pozyskanie podstawowego źródła porównywalnych na poziomie Unii Europejskiej danych z zakresu sytuacji dochodowej, ubóstwa i innych aspektów warun-ków życia ludności. W badaniu pozyskiwane są dane zarówno przekrojowe, jak i longitudinalne (uwzględniające zmiany w czasie).
Jednostkami badania w EU-SILC są prywatne gospodarstwa domowe oraz osoby w wieku 16 lat i więcej wchodzące w skład tych gospodarstw. Wielkość próby w każdym z krajów po-winna zapewnić reprezentatywność wyników na poziomie narodowym zarówno w przypadku danych przekrojowych, jak i panelowych, przy czym okres obserwacji dla próby panelowej powinien wynosić przynajmniej 4 lata. Gospodarstwa domowe i ich członkowie poddawani są pomiarowi za pomocą odrębnych kwestionariuszy75
.
Badanie realizowane jest w okresie maj-czerwiec danego roku. W badaniu EU-SILC 2006 stosowane są różne okresy referencyjne. Okresem odniesienia dla zmiennych dochodowych jest ostatni pełny rok kalendarzowy (2005). Dla innych zmiennych
74 Austria, Belgia, Grecja, Dania i Luksemburg rozpoczęły badanie w 2003 roku. Niemcy, Wielka Brytania, Holandia oraz nowe kraje członkowskie (z wyjątkiem Estonii) rozpoczęły badanie w roku 2005.
75 W przypadku wywiadu indywidualnego dopuszcza się realizację tzw. wywiadu zastępczego przeprowadzone-go z inną osobą z przeprowadzone-gospodarstwa domoweprzeprowadzone-go, która może udzielić wiaryprzeprowadzone-godnych informacji o osobie objętej ba-daniem (dotyczy to osób zaliczonych w skład gospodarstwa domowego, a nieobecnych w miejscu zamieszka-nia w okresie trwazamieszka-nia badazamieszka-nia).
111 nych w tabelach okresem odniesienia jest sytuacja bieżąca76. Pytania dotyczące dochodów należą do kategorii pytań drażliwych i niektórzy respondenci odmawiają podania informa-cji o wysokości uzyskiwanych dochodów. Aby zmniejszyć wpływ braku odpowie-dzi, w badaniu EU-SILC stosuje się imputację brakujących danych. W zależności od rodzaju brakujących informacji w badaniu stosuje się różne metody imputacji: metodę hot-deck, im-putację regresyjną z symulowanymi resztami (imim-putację stochastyczną), imim-putację regresyjną deterministyczną oraz imputację dedukcyjną.
Pomiarowi w badaniu podlegają cechy z takich dziedzin, jak:
podstawowe informacje dotyczące cech demograficznych respondentów,
uczestnictwo w procesie edukacji,
ocena stanu zdrowia,
deprywacja materialna i niematerialna (wybrane aspekty)77,
warunki mieszkaniowe,
aktywność ekonomiczna,
poziom i źródła dochodów.
Dodatkowo, w każdym roku przeprowadzane są badania modułowe odpowiadające aktual-nym potrzebom organów Unii Europejskiej. W 2006 roku przeprowadzono moduł poświęco-ny formom spędzania czasu wolnego (Social participation). Dokonano pomiaru takich cech, jak częstotliwość korzystania z różnych dóbr kultury (kina, teatru, koncertów, miejsc o szczególnych walorach kulturowych), uprawiania sportu, kontaktu z rodziną, przyja-ciółmi lub sąsiadami, a także uczestnictwa w różnych organizacjach (m.in. politycznych, za-wodowych, religijnych, sportowych itp.) [European Commission 2006].
Badanie EU-SILC jest przeprowadzane metodą reprezentacyjną, co umożliwia uogólnianie jego wyników na całą populację generalną. Stosowany schemat doboru próby jest dwustop-niowy z różnymi prawdopodobieństwami wyboru na pierwszym stopniu. Jednostki pierwsze-go stopnia są przed losowaniem warstwowane, przy czym warstwami w 2005 roku były wo-jewództwa (poziom NUTS2). Jako operat losowania wykorzystano Urzędowy Rejestr Podzia-łu Terytorialnego Kraju TERYT. Jednostkami pierwszego stopnia (JPS) były obwody spiso-we. Na drugim stopniu losowane były mieszkania. Wszystkie gospodarstwa domowe
76 Ze względu na chęć zachowania zgodności czasowe opisywanych badań, zdecydowano, że opisane zostanie badanie przeprowadzone w 2006 roku. Powodem takiej decyzji było przypuszczenie, że cechy opisujące wypo-sażenie gospodarstw domowych, ich typ, cechy przestrzenne i sytuację społeczno-gospodarczą charakteryzują się mniejszą zmiennością, niż uzyskany dochód.
77 W badaniu szacowany jest m.in. wskaźnik zagrożenia ubóstwem. Gospodarstwa zagrożone ubóstwem wg metodologii Eurostatu to gospodarstwa, których dochód ekwiwalentny jest mniejszy od 60% mediany dochodów ekwiwalentnych w kraju.
112 kające w wylosowanych mieszkaniach powinny wziąć udział w badaniu. W roku 2006 zało-żono przebadanie 18162 adresów, jednak niedoskonałości operatu losowania (m.in. brak moż-liwości dotarcia do mieszkania lub brak mieszkania pod wskazanym adresem) nawiązano kontakt wyłącznie z 17224 mieszkaniami78. Ogółem przebadano 14914 gospodarstw domo-wych79 i 34893 członków gospodarstw w wieku 16 lat i więcej.
Reprezentatywność wyników osiągnięto dzięki konstrukcji odpowiedniego systemu wag ana-litycznych. Wagi początkowe (pierwotne) wyznaczone zostały jako odwrotność prawdopodo-bieństwa wylosowania mieszkania do próby. Ze względu na odmowy odpowiedzi, wagi pier-wotne zostały skorygowane o wskaźnik kompletności w poszczególnych klasach miejscowo-ści oraz poddane kalibracji.
Wyniki badania przedstawiane są w podziale na makroregiony (NUTS1), klasę miejscowości zamieszkania, wielkość gospodarstw domowych (mierzoną liczbą członków) oraz jego typ.
3.3. Badania spoza systemu statystyki publicznej