Technologie opracowania treści map ewidencyjnych w oparciu o kataster

Potrzeby rozwijającej się gospodarki narodowej spowodowały, że przy założeniu ewidencji gruntów wykorzystano istniejące podkłady mapowe z byłych katastrów gruntowych i mapy pochodzące z okresu międzywojennego. Natomiast na obszarach, na których brak było pokrycia mapowego, wykonywano nową mapę różnymi technologiami.

Ze względu na stosowane technologie przy zakładaniu ewidencji gruntów w wykonawstwie i opracowaniu map ewidencyjnych Noga [2006] wyróżnia trzy okresy:

1) okres od 1955 – 1963 roku obejmujący mapy powstałe metodą bezpośrednią, 2) okres od 1963 – 1972 roku obejmujący mapy powstałe metodą pośrednią oraz

z wykorzystaniem dokumentacji byłego katastru austriackiego i pruskiego oraz map scaleniowych i parcelacyjnych.

3) okres po 1973 roku obejmujący mapy powstałe z pochodnej mapy zasadniczej opracowanej metodami fotogrametrycznymi oraz metodami bezpośrednimi.

Przedstawiona w pracy technologia opracowania mapy ewidencyjnej w wyszczególnionych okresach zasadza się na normach prawnych i technicznych

wydawanych w tym okresie. Scharakteryzowane okresy zawierają główne zasady i ich zróżnicowanie stosowane w technologiach opracowania mapy ewidencyjnej.

Należy jednak podkreślić, iż zakładanie ewidencji gruntów w oparciu o mapy byłego katastru austriackiego rozpoczęło się z chwilą wydania rozporządzenia w sprawie gleboznawczej klasyfikacji gruntów w 1956 r. Pierwszym zadaniem jakie stanęło przed służbami geodezyjnymi Resortu Rolnictwa było dokonanie aktualizacji użytków gruntowych na tych mapach według przyjętych rodzajów użytków dla celów ewidencyjnych (tzw. reambulacja). Najpierw sporządzono matryce z map katastralnych i wykonani z nich odbitki ozalidowe, na których przeprowadzono reambulację. Prace w terenie zaczynano od inwentaryzacji użytków. Pomiar zinwentaryzowanych zmian

rozpoczynano od założenia linii pomiarowej. Linia taka zakładana była w oparciu o istniejące trójmiedze, których położenie musiało być uprzednio sprawdzone za pomocą

miar czołowych. Punkty załamań granic użytków zamierzano metodą rzędnych i odciętych na założoną wcześniej linię pomiarową.

Na tak zaktualizowanej treści mapy w zakresie użytków gruntowych, rozpoczęto przeprowadzanie gleboznawczej klasyfikacji gruntów. W wyniku tych prac wykonano mapę klasyfikacji gruntów o bardzo bogatej treści. Dla celów ewidencyjnych z mapy klasyfikacyjnej wykorzystywano tylko granice klas bonitacyjnych w poszczególnych użytkach gruntowych i ich opis ograniczający się do podania numeru bieżącego wydzielonej klasy, rodzaju użytku i klasy bonitacyjnej (np. 18 RIIIb).

Po wejściu w życie instrukcji technicznej [Instrukcja A 1962, Załącznik B 1965] tzw. „zielona”, zmodernizowano nieco zakładanie ewidencji gruntów poprzez wzbogacenie treści mapy i zmianę technologii wykonywania prac. Wydana instrukcja określała jednolity sposób opracowanie operatu ewidencji gruntów. Ponadto wprowadziła

dodatkowe szczegóły terenowe takie jak: budynki, piwnice z podaniem przeznaczenia i rodzaju materiału budowlanego, studnie i inne budowle inżynieryjne lub gospodarcze

wykonane z materiałów budowlanych, budowle ziemne i urządzenia techniczne. W opracowanej mapie zakładała podawanie nazw niw i uroczysk. Te ustalenia dotyczyły

wykonywania nowego pomiaru do celów ewidencyjnych.

Mając mapę klasyfikacyjną rozpoczęto zakładanie ewidencji gruntów na mapach byłego katastru austriackiego. W początkowym okresie zakładania ewidencji na podkładach katastralnych ograniczano się do ustalenia władającego w oparciu o arkusze posiadłości gruntowej, przez co ustalenie stanu władania było opracowaniem czysto kameralnym. Dopiero w latach 1965 – 1967 rozpoczęto pomiar uzupełniający stanu

54 władania na mapie katastralnej. Przy ustaleniu stanu władania posiłkowano się arkuszami posiadłości gruntowej, wypisami hipotecznymi, protokołem parcelowym. Przygotowywano szkice indykacyjne i odbitki ozalidowe. Pomiar stanu władania dokonywano na założoną linię pomiarową w nawiązaniu do trwałych punktów katastralnych (trójmiedz), których położenie musiało być uprzednio sprawdzone miarami czołowymi. Równocześnie z pomiarem na gruncie, w obecności władającego

dokonywano ustalenia stanu władania. Natomiast po skartowaniu pomiarów i sporządzeniu map dokonywano spisywania protokołu z ustalenia stanu władania. Ryciny

14 i 15 przedstawiają fragmenty map katastralnych przed aktualizacją oraz po przeprowadzonej klasyfikacji i ustaleniu stanu władania.

Ryc. 15. Fragment mapy katastralnej zaktualizowanej w wyniku przeprowadzenia klasyfikacji gruntów i ustalenia stanu władania. [Informator KBGiTR 1984].

Wadą sporządzenia ewidencji w tym okresie było nie ujmowanie istniejącego stanu użytkowania o ile władający nie był płatnikiem podatku gruntowego, co wynikało z bardzo rygorystycznych przepisów.

W sposób fikcyjny tworzono współwłasności gruntowe, łącząc grunty wielu użytkowników pod jedną pozycją rejestrową, zwłaszcza tam gdzie nie było wyraźnych granic władania (w lasach, na gruntach zadrzewionych i zakrzewionych oraz użytkach zielonych). Takie tworzenie współwłasności powodowało duże niezadowolenie, gdyż zgodnie z instrukcją, przy większej niż trzech liczbie władających, wpisywano tylko tego kto miał największy udział. Wnoszone skargi spowodowały, że od 1967 roku ustalano

56 wszystkich współwłaścicieli i ich udziały do posiadanego gruntu. Zakładanie ewidencji gruntów w Polsce zakończono w 1970 roku, a ostatnie w woj. krakowskim.

Przedstawiona technologia opracowania mapy ewidencyjnej w oparciu a pochodną z mapy byłego katastru austriackiego w zakresie pomiarów uzupełniających

niczym się nie różnią. Natomiast wkreślenie do tej mapy wyników pomiarów wyróżniają trzy sposoby numeracji działek ewidencyjnych.

W początkowym okresie wykorzystania map byłego katastru austriackiego na terenie byłego województwa krakowskiego dla powiązania stanu władania z księgami wieczystymi czy księgami gruntowymi, nowe granice działek wkreślone na mapę katastralną dzielące parcele gruntowe numerowano w każdej działce zgodnie z zasadami podziału parcel. Zatem w jednej działce ewidencyjnej mogło znajdować się kilka parcel [Noga 2006]. Numeracja taka ze względu na powiązanie ze stanem prawnym zdezaktualizowanym, w prosty sposób umożliwiała dokonywanie spadku. Jednak należy stwierdzić, iż nie był on wykorzystywany ze względów na koszty aktualizowania zapisów prawa własności. Ten sposób numeracji sprawiał, że mapa taka była mało czytelna.

Drugi sposób numeracji działek na mapie polegał na znoszeniu małych powierzchniowo parcel gruntowych wydzielonych przez nowe granice do numeru największej powierzchniowo parceli. Ta zaś była numerowana na tyle części ile występowało w niej działek.

Trzeci sposób numeracji nowych działek nie nawiązywał do numeracji parcel gruntowych i był realizowany według obowiązującej zasady dla nowego pomiaru.

Wymienione sposoby numeracji działek na mapie ewidencyjnej były zastępowane całkiem niezależną numeracją w przypadku odnowienia operatu w oparciu o pochodną z mapy zasadniczej.

Oprócz zmian numeracji na pochodnych z mapy byłego katastru austriackiego, obserwuje się w praktyce prowadzenia ewidencji gruntów zmiany powierzchni pierwotnie wydzielonych w miastach obrębów (tzn. małych do 100 ha) w większe. To powodowało opracowanie nowej mapy i przenumerowanie działek czasem dwukrotnie.

Reasumując należy stwierdzić, iż ten sposób numeracji powodował niezgodność identyfikatorów – w KW i ewidencji jakimi są numery działek.

Odnowienie operatu ewidencji gruntów wykonywano w większości w oparciu o pochodną z mapy zasadniczej sporządzoną na drodze opracowań fotogrametrycznych.

Przed przystąpieniem do pracowania mapy zasadniczej nową technologią, należało dokonać przeglądu i analizy istniejących materiałów geodezyjnych i kartograficznych

znajdujących się w posiadaniu terenowych służb geodezyjnych. W tym celu przeprowadzono inwentaryzację istniejących materiałów i ocenę ich przydatności technicznej. Analizie i ocenie podlegały dane takie jak: lokalizacja, rodzaj i skala mapy, rok jej wykonania i aktualizacji, instrukcja, w oparciu o którą opracowano pomiar, osnowa geodezyjna i jej dokładność, w oparciu o którą sporządzono mapę, szkice i opisy topograficzne osnowy. Następnie dokonywano kwalifikacji i przydatności uzyskanych materiałów geodezyjnych do opracowania mapy zasadniczej. Po zakwalifikowaniu materiałów wykonywano ich kopie oraz sprawdzano w terenie stopień aktualności map.

Po przeprowadzeniu analizy i zakwalifikowaniu istniejących materiałów geodezyjnych sporządzono szczegółowe warunki techniczne, które ustaliły zakres i zasięg prac związanych opracowaniem mapy.

Rozgraniczenie granic zewnętrznych przeprowadzano według obowiązujących norm dla jednostki ewidencyjnej9.Natomiast granice obrębów nie podlegały ustaleniu, co powodowało niejednokrotnie duże zmiany w powierzchni wsi [Noga 1980]. Granice wsi zamierzano według istniejącego, naturalnego, spokojnego stanu użytkowania tak jak granice działek. Rozgraniczenie granic gminy dokonywano równolegle z założeniem osnowy poligonowej i fotogrametrycznej z uwagi na zasygnalizowanie utrwalonych punktów załomów granicy przed wykonaniem zdjęć lotniczych.

Utrwalenie granic gruntów polegało na trwałym zastabilizowaniu słupami betonowymi lub granitowymi charakterystycznych załomów. W terenie falistym utrwalało się granice w taki sposób by była widoczność z punktu sąsiedniego na następny, celem założenia osnowy sytuacyjnej na tych punktach. Równolegle wykonywało się założenie osnowy geodezyjnej i fotogrametrycznej według obowiązującej instrukcji opracowania mapy zasadniczej. Całą sieć poligonową sygnalizowało się przed wykonaniem nalotów, a następnie wykonywano pomiar osnowy przy pomocy dalmierzy elektronicznych.

Po wykonaniu zdjęć lotniczych wykonywano polową fotointerpretację tych zdjęć, czyli uczytelnienie na powiększeniach w skali 1:2000 szczegółów stanowiących treść mapy zasadniczej z równoczesnym ustaleniem władających gruntem. W tym celu poprzez indywidualne wezwania wzywano zainteresowanych do wskazania na gruncie

właściwego przebiegu granicy. Takie postępowanie miało miejsce w szczególności w terenach o silnie urozmaiconej rzeźbie terenu, gdzie granice działek stanowią wysokie

9 Za jednostkę ewidencyjną uważa się zwarty obszar gruntów w granicach administracyjnych gminy lub miasta.

58 skarpy i należało określić ich przynależność do właściwej działki, czyli określić czy granica działki biegnie dołem bądź górą skarpy. Równocześnie wykonywano pomiar

kontrolny czołówek działek, odległości miedz od budynków, słupów energetycznych i innych szczegółów, celem kontroli właściwego opracowania pierworysów przez pracownie autogrametryczną.

Wszystkie szczegóły w czasie polowej fotointerpretacji przedstawiano zgodnie ze znakami określonymi przepisami instrukcji K-1, a do 1978 roku według instrukcji DII. Przedmiot fotointerpretacji składającej się na treść mapy zasadniczej to te same szczegóły sytuacyjne jak na mapie ewidencyjnej sporządzonej według obowiązującej instrukcji oraz dodatkowo szczegóły infrastruktury technicznej i zainwestowania terenu.

Pierworysy map zasadniczych opracowywano w układzie współrzędnych „1965” i kroju sekcyjnym, metodą autogrametryczną przy użyciu autografów. Następnie każdy obręb dzielono na obręby techniczne, przyjmując zasadę aby granice obrębów przebiegały po granicach naturalnych takich jak miedze, potoki czy drogi. Pierworysy wykonywano na materiale niekurczliwym typu folarex, które posłużyły do wykonania map ewidencji gruntów.

Z wykreślonej mapy ewidencji gruntów sporządzano odbitki ozalidowe do celów klasyfikacji gruntów oraz ustalenia stanu władania. Wartość treści ewidencyjnej tych map zależała od sumienności i staranności wykonawcy przeprowadzającego polową fotointerpretację oraz od wykonawcy kameralnego opracowania zdjęć lotniczych.

Ustalenie stanu władania opracowujący mapę wykonywał bardzo różnie. Jak wynika z analizy dokumentacji archiwalnej, często bez zanumerowania działek, czy

też przez porównanie treści mapy z terenu na odbitkach ozalidowych istniejącej mapy ewidencyjnej w skali 1:2880. Niekiedy dokonywano tego procesu po wykreśleniu mapy ewidencyjnej i zanumerowaniu działek. Podstawą do stwierdzenia stanu władania były

rejestry gruntów i dane personalne zebrane podczas fotointerpretacji polowej. W przypadkach nieodfotografowania się granic władania, mapy uzupełniano granicami z mapy byłego katastru austriackiego w różny sposób. Po wykonaniu ustalenia stanu władania dokonywano obliczenia elementów powierzchniowych począwszy od powierzchni kart map aż do powierzchni działek.

Geodezyjna służba resortu rolnictwa według własnych programów odnowy ewidencji gruntów wykonywała część tabelaryczno – opisową.

Przedstawiona technologia pozwalała na szybkie i ekonomiczne opracowanie części kartograficznej mapy ewidencji gruntów, jednak badania wykazały, że mapy te

posiadają wiele wadliwości i błędów w położeniu granic władania [Noga 1980]. Technologia ta szczególnie ekonomiczna była dla terenów odkrytych i o niedużym zróżnicowaniu ukształtowania pionowego. Natomiast w terenach górskich, ze względu na występowanie dużej ilości zwartych kompleksów lasów i terenów zakrzaczonych, metoda ta okazała się mało przydatna. Dlatego opracowywano mapę zasadnicza metodą bezpośrednią. Sporządzona w terenach górskich zalesionych i zakrzaczonych mapa metodą fotogrametryczną zawierała błędy spowodowane nie odfotografowaniem się interesujących nas szczegółów sytuacyjnych. Wielkość tych błędów wzrastała wraz ze wzrostem deniwelacji terenu i jego zakrycia.

Przy odnowieniu ewidencji gruntów na mapie pochodnej z mapy zasadniczej, której przykładowy fragment przedstawia rycina 16, dla terenów górskich było wyłączenie z pomiaru granic władania lasów będących w indywidualnym władaniu.

Ryc. 16. Fragment mapy ewidencyjnej pochodnej z mapy zasadniczej. [Informator KBGiTR 1984].

60

Reasumując technologię odnowienia ewidencji gruntów w oparciu o pochodną z mapy zasadniczej, należy zwrócić szczególną uwagę na fakt nie ustalenia stanu prawnego granic własności, wynikających z bardzo zdezaktualizowanego stanu prawnego na gruncie i księgach gruntowych czy wieczystych z jednej strony, a z drugiej strony do stanu prawnego nie przywiązywano większego znaczenia, co spowodowało przy opracowaniu map ewidencyjnych stary identyfikator w postaci numeracji parceli gruntowej, budowlanej czy działki nie był w większości przypadków utrzymywany. Stąd była stosowana nowa numeracja, która nie miała żadnego powiązania za stanem prawnym. Te nowe numery działek ewidencyjnych w oparciu o ustawę z 1971 r. [Ustawa 1971] stały się przedmiotem, dla których uwłaszczano rolników, którzy posiadali powyżej 0.20 ha gruntów. A ci którzy mieli mniejszą powierzchnię musieli swój stan prawny regulować według obowiązujących przepisów w tym zakresie.

3.4. Prowadzenie ewidencji gruntów i budynków po wejściu w życie Prawa