Index of /rozprawy2/10404

Pełen tekst

(1)Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie Wydział Geodezji Górniczej i Inżynierii Środowiska. Rozprawa doktorska. METODYKA WYKORZYSTANIA MAP BYŁEGO KATASTRU AUSTRIACKIEGO DO CELÓW PRAWNYCH.. Jarosław Taszakowski. Promotor: Prof. dr hab. inż. Karol Noga. Kraków, 2011 r..

(2) Składam serdeczne podziękowania Panu Promotorowi Prof. dr hab. inż. Karolowi Nodze za nieustannie okazywaną cierpliwość, wyrozumiałość i pomoc w trakcie przygotowywania niniejszej rozprawy, a także za cenne porady i wskazówki oraz życzliwą i miłą atmosferę sprzyjającą i zachęcającą do dalszej pracy naukowej. Autor. 2.

(3) 1. Wprowadzenie. …………………………………………………………………….…5 1.1. Wstęp. …………………………………………………………………………....5 1.2. Cel i zakres pracy. …………………………………………………………….….9 1.3. Metoda opracowania. …………………………………………………………...11 2. Charakterystyka byłego katastru austriackiego i jego wykorzystanie. ………………16 2.1. Geneza byłego katastru austriackiego. ………………………………………….16 2.2. Charakterystyka katastralnego układu odniesień przestrzennych. ……………...20 2.2.1. Układy współrzędnych prostokątnych. ………………………………….20 2.3. Zasady opracowania map byłego katastru austriackiego. ……………………....26 2.3.1. Pomiar szczegółów terenowych i opracowanie map. ……………………26 2.3.2. Deformacja podkładów mapowych………………………………………32 2.4. Sposób prowadzenia katastru gruntów. ………………………………………....34 2.5. Austriackie układy katastralne w Polsce. ………………………………….……37 2.6. Wykorzystanie katastru gruntów. ……………………………………………….42 3. Ewidencja gruntów i budynków. …………………………………………………….46 3.1. Od katastru gruntowego do ewidencji gruntów i budynków. …………………..46 3.2. Charakterystyka ewidencji gruntów i budynków do 1970 r. …………………...49 3.3. Technologie opracowania treści map ewidencyjnych w oparciu o kataster gruntów. ………………………………………………………………………....52 3.4. Prowadzenie ewidencji gruntów i budynków po wejściu w życie Prawa geodezyjnego i kartograficznego. ………………………………………………60 4. Prawo własności do nieruchomości w Polsce. ………………………………………67 4.1. Rozwój prawa własności do nieruchomości w Polsce. …………………………67 4.2. Stan prawny nieruchomości. ……………………………………………………79 4.3. Sposób rejestracji stanu prawnego i jego powiązania z katastrem gruntów. …...80 4.3.1. Księgi gruntowe. …………………………………………………………82 4.3.2. Księgi wieczyste. ………………………………………………………...83 4.4. Metodyczne aspekty ustalenia zasięgu prawa własności. ………………………87 5. Metody przetwarzania analogowej mapy byłego katastru austriackiego do postaci cyfrowej dla potrzeb regulacji stanu prawnego nieruchomości i modernizacji ewidencji gruntów i budynków. ……………………………………………………89 5.1. Metoda transformacji mapy byłego katastru austriackiego do postaci cyfrowej (do obowiązującego układu odniesień przestrzennych) z wykorzystaniem bezpośrednich nawiązań trwałych punktów katastralnych. ……………………91 3.

(4) 5.2. Metoda pośrednia transformacji mapy byłego katastru austriackiego do postaci cyfrowej z wykorzystaniem współrzędnych punktów triangulacji katastralnej. ..95 5.3. Metoda pośrednia transformacji mapy byłego katastru austriackiego do postaci cyfrowej z wykorzystaniem współrzędnych punktów triangulacji katastralnej dla wsi Wiśniowa. …………………………………………………………………..96 5.4. Ocena. położenia. granic. prawnych. nieruchomości. i. ich. powierzchni. przetworzonych map byłego katastru austriackiego do postaci cyfrowej dla wsi Wiśniowa. ……………………………………………………………………...102 5.4.1. Analiza przebiegu granic pierwotnych układów gruntowych. …………102 5.4.2. Analiza. porównawcza. macierzystych. położenia. granic. i. powierzchni. parcel. przetworzonej mapy byłego katastru austriackiego oraz. działek ewidencyjnych dla wsi Wiśniowa. ……………………………….113 5.5. Analiza porównawcza przetworzonej mapy byłego katastru austriackiego dla Rynku Głównego w Krakowie. ………………………………………………..122 5.6. Wykorzystanie dokumentacji opisowej oraz przetworzonej mapy byłego katastru austriackiego dla potrzeb ustalenia stanów prawnych nieruchomości. ………..126 5.6.1. Dochodzenie do stanu prawnego działek w procesie przejmowania ich na cele publiczne a zwłaszcza pod inwestycje liniowe: drogi i ulice. ……….128 5.6.2. Ustalenie stanu prawnego działek ewidencyjnych przy modernizacji ewidencji gruntów i budynków. …………………………………………..140 5.6.2.1. Określenie zasięgu prawa własności w lasach i zadrzewieniach oraz użytkach zielonych przy uzupełnianiu granic działek ewidencyjnych nieodfotografowanych na ortofotomapie cyfrowej. ………………...141 5.6.3. Dochodzenie do stanu prawnego działek w procesie scalenia i wymiany gruntów. …………………………………………………………………..148 6. Metodyka wykorzystania dokumentacji byłego katastru austriackiego w pracach geodezyjno-prawnych ………………………………………………………………152 7. Podsumowanie i wnioski końcowe. ………………………………………………..159 Bibliografia. …..………………………………………………………………………...161 Spis tabel. …………..…………………………………………………………………..166 Spis rycin. ………………………….…………………….……………………………..167 Wykaz schematów . ………………………………………………………………….…170 Wykaz załączników. …………………..………………………………………………..170. 4.

(5) 1. Wprowadzenie. 1.1. Wstęp. Mapa wielkoskalowa przedstawia powierzchnie ziemi w czasie i przestrzeni, a zatem może zawierać cztery lub trzy wymiary. Mapa dla potrzeb katastru nieruchomości obejmuje trzy wymiary (x,y,t) bez wysokości. Autorzy [Lech-Turaj, Noga 2011] charakteryzują przydatność map wielkoskalowych, stwierdzając że są one swoistym „pejzażem” rejestrującym stan krajobrazu w określonym czasie, pozwalającym na obserwacje zmian zachodzących w przestrzeni. Czas w katastrze nieruchomości jest wyznacznikiem zasady ciągłości informacji w nim zawartych. Ciągłość informacji podmiotowych i przedmiotowych, ujmowanych w katastrze nieruchomości i księgach wieczystych, stanowi o wartości i zintegrowaniu tych dwóch instytucji. Przy tym należy dodać, że mapa katastralna (ewidencyjna) oprócz granic własności i użytków gruntowych zawiera granice konturów klasyfikacji bonitacyjnej gruntów. Kiedy powstawały systemy katastrów gruntów i związane z nimi księgi gruntowe, Polski na mapie Europy nie było. Dlatego w polskim systemie prawno-katastralnym obserwuje się znaczne zróżnicowanie w formie ujmowania i zabezpieczenia granic nieruchomości, które wyznaczają zasięg prawa własności do nich. W południowej Polsce (były zabór austriacki) informacje o własności do nieruchomości rejestrowały dwie instytucje katastru gruntów i ksiąg gruntowych (podobnie było w zaborze pruskim). Odziedziczone systemy rejestrowania danych o gruntach i ich właścicielach po odzyskaniu niepodległości po pierwszej wojnie światowej zostały adoptowane do warunków polskich. Pierwszym systemem, który przy adaptacji uległ dużej modernizacji były księgi gruntowe zabezpieczające prawo własności do nieruchomości. Modernizacja ta polegała na zachowaniu dotychczasowego zapisu prawa własności w księgach gruntowych, ale została opracowana w całkiem odrębnej strukturze ujmowania informacji w postaci ksiąg wieczystych. Natomiast system katastru gruntów pozostał ten sam z tym tylko, że funkcjonował według polskich unormowań prawnych. W 1955 r. rozpoczęto zakładanie polskiego systemu katastru wykorzystującego ideę zakładania katastru pruskiego. Idea ta polegająca na wykorzystaniu istniejących map wielkoskalowych, sprawiła, że mapy katastralne byłych zaborów zostały adoptowane do założenia ewidencji gruntów i budynków, a w tym i mapy byłego katastru austriackiego. Mapy byłego katastru austriackiego zostały opracowane w jednolitym odwzorowaniu Cassini-Soldner’a dla terytorium Austrii z podziałem na siedem układów 5.

(6) wzajemnie ze sobą powiązanych. Na polskim terytorium dominuje układ lwowski z początkiem z Kopcu Unii Lubelskiej. Niewielkie obszary pokrywa układ wiedeński (Śląsk Cieszyński) oraz układ węgierski (Spisz i Orawa). Pomiar granic własności parcel gruntowych i budowlanych wykonany był graficznie (na stoliku mierniczym) w oparciu o założoną triangulację matematyczną I, II, III rzędu i graficzną IV rzędu. Przedstawiony na mapach byłego katastru austriackiego obraz przestrzenny granic parcel gruntów rolnych, budynków, dróg, kolei i wód z podaniem nazw uroczysk czy łanów gruntowych stanowi dobre źródło komunikacji geodety z zainteresowanymi stronami. Sposób numeracji wymienionych parcel gruntowych pozwala na odtwarzanie pierwotnych układów gruntowych jakie otrzymywali pierwsi osadnicy [Noga, Piotrowska, Taszakowski 2008]. Umiejscowienie na mapie wsi historycznie zapisanych powierzchni osadnikom daje możliwość prześledzenia dalszych podziałów własnościowych gruntów w oparciu o dane opisowe zawarte w katastrze nieruchomości. Pomierzone pierwotne granice parcel gruntowych odznaczają się dużą stabilnością, dlatego że późniejsze podziały rodzinne następowały w ich obrębie. Granice te chociaż nie stabilizowane trwale były pieczołowicie chronione przez właścicieli. Przecięcia pierwotnych granic parcel macierzystych wyznaczają trwałe punkty katastralne, które stanowią podstawę nawiązań pomiarów uzupełniających zarówno liniowych jak i opartych na poligonizacji [Noga, Schilbach 1973, Hycner, Szczutko 1996,1997, Hanus 2006]. Mapy te w obecnym czasie cieszą się dużym zaufaniem właścicieli gruntów mimo upływu ponad 160 lat od ich wykonania. Jest to niespotykane zjawisko w stosunku do obecnie wykonywanych map nowszymi metodami, wykorzystującymi najnowsze zdobycze techniki. To zaufanie nie wynika tylko z ich starannego wykonania, ale przede wszystkim z przekazywania z pokolenia na pokolenie faktu ujęcia granic parcel na tych mapach, stanowiących pierwszą w historii ich własność, jaką uzyskali do ziemi w drodze uwłaszczenia w 1848 r. na terenie Galicji. Również geodeci „katastralnicy”, którzy na tych mapach pracowali bądź jeszcze pracują odnoszą się z dużym szacunkiem nie tylko z uwagi na ich znaczenie historycznokulturowe dla swojego zawodu ale przede wszystkim na ich przydatność przy wykonywaniu prac geodezyjno-prawnych. W zależności od rodzaju prac geodezyjno-prawnych wykorzystujących mapy byłego katastru austriackiego, będą stosowane różne sposoby, techniki i technologie. 6.

(7) postępowania formalno-prawnego pozwalające na uregulowanie stanu prawnego nieruchomości, bądź przygotowanie niezbędnej dokumentacji do jego skorygowania. Jednak jak wszystko, co człowiek stworzył, tak i te mapy mają swoje wady i zalety. Wadą map byłego katastru austriackiego jest brak danych liczbowych, stabilizacji triangulacji IV rzędu i granic własności. Stąd też opracowano wiele sposobów aktualizacji treści mapy byłego katastru austriackiego, a zwłaszcza pomiarów opartych o poligonizację. Nowym wyzwaniem nauki i praktyki geodezyjnej jest wykorzystanie granic prawnych z mapy byłego katastru austriackiego przy regulacji stanów prawnych do nieruchomości oraz modernizacji ewidencji gruntów i budynków, a zwłaszcza informatyzacji mapy ewidencyjnej. Rozwój techniczny, technologiczny i informatyczny w geodezji sprawił, że podejmowane są prace teoretyczne mające znaczenia praktyczne wykorzystania tych map. Wyznaczenie współrzędnych trwałych punktów katastralnych można dokonać z zastosowaniem techniki GPS, co pozwala na uzupełnienie granicami własności ortofotomapę cyfrową, na której nieodfotografowały się granie w lasach, terenach zadrzewionych i zakrzaczonych oraz użytkach zielonych [Kwoczyńska 2001, Kubowicz 2006]. Zagadnienie to było zastosowane przy opracowaniu cyfrowej mapy ewidencyjnej na Podhalu jako grant zlecony przez Głównego Geodetę Kraju, co dowodzi również o wartości mapy byłego katastru austriackiego. Dalszym usprawnieniem obniżającym koszty prac polowych, wykorzystania mapy byłego katastru austriackiego jest opracowanie i doskonalenie metodyki polegającej na transformacji katastralnego układu lwowskiego do układu „2000”. Metodyka ta pozwala na informatyzację mapy byłego katastru austriackiego, która ma wielorakie zastosowanie w rozwiązywaniu problematyki prac geodezyjno-prawnych.[Kubowicz 2006]. Uzyskane efekty dokładnościowe na terenach rolnych i leśnych na przykładzie badań we wsi Wiśniowa są satysfakcjonujące i zachęcające do dalszych badań. Opracowana i doskonalona metodyka informatyzacji mapy byłego katastru austriackiego ma istotne znaczenie przy regulacji stanu prawnego nieruchomości. Powiązanie mapy byłego katastru austriackiego z księgami wieczystymi w południowej Polsce obejmuje znaczny odsetek nieruchomości, a wynika to z faktu, że zakładanie ksiąg wieczystych i ich prowadzenie oparte było o tą właśnie mapę. Również po 1971 r. uregulowanie własności gospodarstw rolnych dla obrębów na których prowadzona była ewidencja w oparciu o pochodną z mapy byłego katastru austriackiego również oparto 7.

(8) intabulację prawa własności. Wykorzystanie dla potrzeb ewidencji gruntów i budynków nowych map zastępujących dotychczasowe, sprawiło że zerwana została łączność tej mapy z księgami wieczystymi, ze względu na dokonanie nowej numeracji działek ewidencyjnych. W tym przypadku przy ustaleniu stanu prawnego nieruchomości, czy intabulacji prawa własności zachodzi konieczność synchronizacji numerów parcel z numerami działek ewidencyjnych. Problem ten jest złożony gdy kilka razy zmieniały się powierzchnie obrębów i za każdym razem następowała zmiana numeracji działek ewidencyjnych tak jak to miało miejsce np. w mieście Krakowie. Również kłopotliwe jest ustalenie stanu prawnego nieruchomości zajętych pod drogi czy ulice bez odszkodowania. Obecnie prowadzi się tam prace dotyczące regulacji stanu prawnego nieruchomości. We wszystkich pracach geodezyjno-prawnych takich jak: przejmowanie nieruchomości na cele publiczne, scalenia i wymiany gruntów, czy modernizacja ewidencji gruntów i budynków zachodzi konieczność ustalenia, czy uregulowania stanu prawnego i określenie jego zasięgu. W związku z tym zachodzi konieczność nie tylko synchronizacji, ale również określenia zasięgu prawa własności i dokładności określenia położenia granicy działki ewidencyjnej. Właśnie tę problematykę będą rozstrzygały przeprowadzone w pracy badania. Z tak pojętego podejścia do zagadnienia wykorzystania map byłego katastru austriackiego wynika cel i zakres badań niniejszej dysertacji.. 8.

(9) 1.2. Cel i zakres pracy. Kataster nieruchomości spełniał i pełni ważną rolę w gospodarce narodowej. Od czasów kiedy go stworzono do celów fiskalnych, jego znaczenie bardzo się rozrosło. Stąd też badania dotyczące katastru nieruchomości z zasady mają cel poznawczy i utylitarny. Te dwa cele są ze sobą ściśle powiązane, gdyż każda informacja w nim zawarta musi się charakteryzować dokładnością ujęcia (część kartograficzna) i aktualnością w zakresie danych podmiotowych, przedmiotowych i prawnych. W pracy cel poznawczy sprowadza się do zapoznania się z dokumentacją byłego katastru austriackiego, ale także do poznania rozwoju systemu ewidencji gruntów począwszy od 1955 r. [Dekret 1955], oraz rozwoju prawa własności do nieruchomości i określaniu zasięgu tego prawa. Pozyskiwanie i przetwarzanie danych katastru nieruchomości wymaga logicznego i spójnego sposobu ich gromadzenia w ujęciu kartograficznym i opisowo-tabelarycznym. Ze względu na najistotniejszą część katastru nieruchomości jaką jest mapa, głównym celem utylitarnym jest idea ciągłości informacji kartograficznych i tworzenie nowych w oparciu o nowoczesne techniki opracowania map. Cel ten jest bardzo ważny, dlatego że intabulowane prawo własności do nieruchomości w księgach gruntowych, a od 1919 r. w księgach wieczystych opiera się na mapach, które nie tylko ujmują prawa do określonych nieruchomości, ale przede wszystkim określają zasięgi tego prawa. W związku z powyższym, w pracy cel utylitarny jest realizowany poprzez stworzenie etapów, faz i zadań szczegółowych (Schemat 1.) prowadzących do: • wykorzystania dokumentacji opisowej oraz przetworzonej mapy byłego katastru austriackiego dla potrzeb ustalenia stanów prawnych nieruchomości, • dochodzenia do stanu prawnego działek w procesie przejmowania ich na cele publiczne a zwłaszcza pod inwestycje liniowe: drogi i ulice, wały ochronne, • ustalenia stanu prawnego działek ewidencyjnych przy modernizacji ewidencji gruntów i budynków, • określenia zasięgu prawa własności w lasach i zadrzewieniach oraz użytkach zielonych przy uzupełnianiu granic działek ewidencyjnych nieodfotografowanych na ortofotomapie cyfrowej, • dochodzenia do stanu prawnego działek w procesie scalenia i wymiany gruntów.. 9.

(10) Schemat 1. Cel pracy. źródło: opracowanie własne.. Zakres pracy ze względu na przyjęty cel jest dość rozbudowany dlatego, aby móc go zrealizować należało nie tylko zapoznać się z dokumentacją byłego katastru austriackiego, ale również poznać cały rozwój systemu ewidencji gruntów począwszy od 1955 roku [Dekret 1955]. Zatem badania ograniczono do terenów na których było pokrycie mapami byłego katastru austriackiego. Badaniem objęto dokumentację archiwalną znajdującą się w ośrodkach dokumentacji geodezyjnej i kartograficznej dotyczącą: map dla celów klasyfikacji gruntów (reambulacja), map klasyfikacyjnych, map ewidencyjnych, szkiców polowych, protokołów obliczenia powierzchni, protokołów ustalenia stanu władania z okresu zakładania ewidencji w oparciu o pochodne z map byłego katastru austriackiego. Zaś po założeniu ewidencji gruntów analizą objęto mapy zasadnicze, które posłużyły do odnowienia operatu ewidencji gruntów. Następnie dokonano analizy 3 obrębów dla których prowadzono aktualizację ewidencji gruntów 10.

(11) sporządzając nowe mapy (Wiśniowa – pow. myślenicki, Zakrzów – pow. wielicki, Rynek Główny w Krakowie). Szczegółowymi badaniami nad dokładnością położenia granic prawnych nieruchomości objęto części tych obrębów wykorzystując metodę pośrednią przetworzenia analogowych map byłego katastru austriackiego do postaci cyfrowej. W tym celu koniecznością była obecna dokumentacja opisowo-kartograficzna ewidencji gruntów i budynków pochodząca z różnych lat, która posłużyła do analiz porównawczych. Ponadto prawne granice parcel gruntowych mogą być wykorzystane przy ustaleniu zasięgu prawa własności do nieruchomości jak również przy przejmowaniu nieruchomości na cele publiczne. W tym celu przeprowadzono badanie aktualności stanu prawnego do nieruchomości w 4 obrębach (Stare Bystre, Wróblówka, Rogoźnik, Ludźmierz w powiecie nowotarskim), dla których zakładano ewidencję gruntów w oparciu o mapy byłego katastru austriackiego i w tych obrębach analizowano przejmowane nieruchomości pod drogi publiczne w latach 1950 – 1980, a obecnie reguluje się ich stan prawny. Przyjęty cel i zakres pracy posłużył do postawienia w niniejszej dysertacji następującej tezy badawczej: „Przetransformowana mapa byłego katastru austriackiego do postaci cyfrowej w obowiązującym układzie odniesień przestrzennych stwarza możliwości wykorzystania jej w procesie modernizacji ewidencji gruntów i budynków oraz ustaleniu stanów prawnych nieruchomości . Dzięki temu, ten żmudny proces prawno – techniczny stanie się łatwiejszy w rozwiązaniu, mniej pracochłonny i kosztowny”. 1.3. Metoda opracowania. Ze względu na postawioną tezę badawczą, określony cel i przyjęty zakres pracy, pierwszą jej część stanowi charakterystyka byłego katastru austriackiego. W tej części przedstawiono genezę byłego katastru austriackiego, charakterystykę katastralnego układu odniesień przestrzennych, zasady opracowania map byłego katastru austriackiego oraz sposób prowadzenia katastru gruntów i jego wykorzystania. W kolejnym rozdziale przybliżono aspekty zakładania ewidencji gruntów i budynków, dokonując jej charakterystyki. Szczególnie zwrócono uwagę na technologie opracowania treści map ewidencyjnych w oparciu o kataster gruntów, oraz odnowę 11.

(12) operatu ewidencyjnego w oparciu o pochodną z mapy zasadniczej sporządzoną na drodze opracowań fotogrametrycznych. W dalszej części przedstawiono zasady modernizacji ewidencji gruntów i budynków w oparciu o rozporządzenie z 2001 r. Kolejny rozdział pracy dotyczy prawa własności do nieruchomości w Polsce i jego rozwoju. Szczegółowo omówiono wszystkie uregulowania prawne, które miały znaczący wpływ na konkretyzowanie prawa własności i podwyższenie jego znaczenia. W dalszej kolejności scharakteryzowano stan prawny nieruchomości, sposób jego rejestracji i powiązania z katastrem gruntów. Opisano ustrój ksiąg gruntowych, ksiąg wieczystych oraz podano metodyczne aspekty ustalenia zasięgu prawa własności. W rozdziale piątym przedstawiono dotychczasowe osiągnięcia w przetwarzaniu analogowych map byłego katastru austriackiego do postaci cyfrowej. Przedstawiono metody transformacji mapy byłego katastru austriackiego do postaci cyfrowej z wykorzystaniem bezpośrednich nawiązań trwałych punktów katastralnych, a następnie szczegółowo podano założenia metody pośredniej transformacji tych map do postaci cyfrowej z wykorzystaniem współrzędnych punktów triangulacji katastralnej. Badania oparto właśnie o metodę pośrednią zaproponowaną przez Kubowicz [2006]. W niniejszej dysertacji dokonano kolejnego sprawdzenia tej metody oraz zaproponowano jej udoskonalenie poprzez nowy sposób doboru trwałych punktów katastralnych. Badania rozpoczęto od określenia współrzędnych naroży sekcji mapy byłego katastru austriackiego oraz doboru punktów dostosowania w oparciu o Katalog [Michałowski J., Sikorski T. 1931] i identyfikacji tych punktów z punktami z zasobu PODGiK posiadającymi współrzędne w układzie „2000”. Za pomocą programu GEONET obliczono współczynniki transformacji katastralnego układu lwowskiego do układu „2000” z zastosowaniem transformacji płaskiej konforemnej II stopnia. Bazując na parametrach i punktach dostosowania dokonano transformacji naroży sekcji szczegółowych mapy z lwowskiego układu katastralnego do państwowego „2000”. Proces kalibracji rastrów wykonano dla każdej sekcji mapy oddzielnie. Ostateczny etap transformacji rastrów mapy byłego katastru austriackiego do układu „2000” wykonano dla dwóch sekcji mapy, ze względu na wybrane do dalszych analiz cztery pierwotne układy gruntowe, znajdujące się na tych sekcjach. Jako model transformacji zastosowano przekształcenie wielomianowe-afiniczne III rzędu, procesu tego dokonano przy użyciu programu EwMapa.. 12.

(13) Przeprowadzona w ten sposób transformacja mapy byłego katastru austriackiego do postaci cyfrowej w obowiązującym układzie odniesień przestrzennych pozwala na porównanie jej treści z obowiązującą mapa ewidencji gruntów i budynków, ortofotomapą cyfrową, oraz dokonanie szczegółowych analiz zmian w przebiegu położenia granic pierwotnych układów gruntowych, jak również uwidocznienie rozmiarów stanów prawnych przebiegu granic własności. Uzyskana nakładka stanu prawnego umożliwia analizę zmian położenia granic parcel gruntowych z przebiegiem granic działek na mapie ewidencyjnej oraz ułatwia i przyśpiesza synchronizacje parcel katastralnych z działkami ewidencyjnymi. Szczegółową analizę i ocenę dokładności przebiegu i położenia granic nieruchomości i ich powierzchni dokonano w oparciu o materiały byłego katastru austriackiego obejmującego dane opisowe, protokół parcelowy uzyskany w Powiatowym Ośrodku Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Myślenicach. Informacje opisowe, oraz te obliczane w oparciu o przetworzoną mapą byłego katastru austriackiego oraz obowiązującą mapę ewidencji gruntów i budynków zostały stabelaryzowane i stanowiły podstawę do dalszych analiz. Analizę przebiegu granic pierwotnych układów gruntowych rozpoczęto od odtworzenia tych granic na podstawie przetransformowanej mapy byłego katastru austriackiego do postaci cyfrowej, oraz dokonano ich charakterystyki. Do szczegółowych analiz przyjęto cztery pierwotne układy gruntowe. Na wstępie zwektoryzowano granice wydzielonych łanów i zidentyfikowano ich przebieg z granicami na obowiązującej mapie ewidencyjnej. Przy użyciu programu EwMapa dokonano analizy ekranowej przebiegu granic na przetransformowanej mapie byłego katastru austriackiego i obowiązującej mapie ewidencji gruntów i budynków w postaci cyfrowej z jednoczesnym pomiarem odchyłki liniowej pomiędzy zidentyfikowanymi odcinkami granicznymi oraz sczytaniem współrzędnych punktów załamania tych granic. Różnice w położeniu tych odcinków przedstawiono umowną kolorystyką, a rozmiary tych różnic zestawiono tabelarycznie. Na podstawie pomierzonych współrzędnych punktów załamań granic. określono wielkości występujących różnic położenia tych punktów,. dokonując analizy przyrostów współrzędnych i ich rozkładu ze względu na przedziały odległościowe. Dalsze. badania. dotyczyły. analizy. porównawczej. powierzchni. parcel. macierzystych przetworzonej mapy byłego katastru austriackiego oraz działek ewidencyjnych. W pierwszej kolejności dokonano porównania powierzchni parcel 13.

(14) z protokołu parcelowego i z powierzchniami odpowiednich parcel uzyskanych z przetransformowanej mapy, a zestawienie błędów powierzchniowych przedstawiono w tabeli z rozbiciem na poszczególne grupy obszarowe. Następnie dalsza analiza dotyczyła. porównania. powierzchni. parcel. macierzystych. uzyskanych. z przetransformowanej mapy byłego katastru austriackiego z powierzchniami odpowiadających im działek z obowiązującej mapy ewidencji gruntów i budynków. Do tej analizy wybrano 316 parcel macierzystych i odpowiadające im 229 działki ewidencyjne na podstawie przebiegu niezmienionych granic parcel i działek ewidencyjnych. Błędy powierzchniowe przyjętych do analizy kompleksów utworzonych przez parcele macierzyste i odpowiadające im działki ewidencyjne zestawiono w tabeli. Dotychczasowe badania miały na celu określenie stabilności przebiegu granic pierwotnych układów gruntowych i parcel macierzystych. Kolejna analiza miała dać odpowiedź czy wtórne granice parcel wynikające z podziału parcel macierzystych charakteryzują się taką samą stabilnością jak granice pierwotnych układów gruntowych czy parcel macierzystych. W tym celu dokonano analizy porównawczej położenia i przebiegu linii granicznych parcel (wewnątrz łanu) w stosunku do granic działek ewidencyjnych. Obliczono odchyłki liniowe pomiędzy zidentyfikowanymi odcinkami granicznym. Różnice w położeniu tych odcinków przedstawiono umowną kolorystyką, a rozmiary tych różnic zestawiono w tabeli. Kolejnym obiektem przyjętym do badań, był Rynek Główny w Krakowie jako teren wysoko zurbanizowany. Przetransformowaną mapę byłego katastru austriackiego do układu „2000” wykorzystano do określenia różnic w miarach czołowych parcel katastralnych i działek ewidencyjnych. Kolejnym zagadnieniem poruszonym w pracy jest możliwość wykorzystania dokumentacji opisowej oraz przetworzonej mapy byłego katastru austriackiego dla potrzeb ustalenia stanów prawnych nieruchomości. W szczególności zajęto się dochodzeniem do stanu prawnego działek w procesie przejmowania ich na cele publiczne a zwłaszcza pod inwestycje liniowe. Badania nad ustaleniem stanu prawnego do nieruchomości przejmowanych na rzecz Skarbu Państwa oparto o nieruchomości objęte liniami rozgraniczającymi pasa drogowego drogi wojewódzkiej 957 (Nowy Targ – Zubrzyca Górna) w miejscowościach Wróblówka, Stare Bystre, Rogoźnik i Ludźmierz w powiecie nowotarskim, które podlegają działaniu art. 73 ustawy z 13 października 1998 roku – Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację publiczną [Ustawa 1998]. Podstawą do 14.

(15) zbadania stanu prawnego nieruchomości była dokumentacja powstała w wyniku podziału nieruchomości, której autor niniejszej dysertacji jest współtwórcą w ramach swojej pracy zawodowej w Krakowskim Biurze Geodezji i Terenów Rolnych. Badaniami objęto 652 działki ewidencyjne tworzące łącznie 539 nieruchomości, położone w czterech przyjętych do badań wsiach. Zbadano w nich stan prawny do nieruchomości, i rodzaje dokumentów potwierdzających prawa własności. Omówiono problemy najczęściej napotykane w procesie dochodzenia do stanu prawnego nieruchomości i synchronizacji oznaczeń parcel i działek ewidencyjnych. Następnie zaproponowano wykorzystanie metody pośredniej transformacji mapy byłego katastru austriackiego przy synchronizacji oznaczeń parcel i działek ewidencyjnych oraz dochodzeniu do stanu prawnego nieruchomości w procesie przejmowania ich na rzecz Skarbu Państwa. W dalszej części pracy przedstawiono badania dotyczące określenia zasięgu prawa własności. do. nieruchomości. położonych. w. lasach,. terenach. zadrzewionych. i zakrzaczonych oraz użytkach zielonych przy uzupełnieniu granic działek ewidencyjnych nieodfotografowanych na ortofotomapie cyfrowej. Badania w tym zakresie rozpoczęto od ekranowej digitalizacji ortofotomapy i określenia ilości nieodfotografowanych granic, w celu pokazania rozmiarów tego zjawiska. Dla potwierdzenia możliwości uzupełnienia ortofotomapy cyfrowej przeprowadzono analizę wielkości występujących różnic położenia punktów załamań granic pierwotnych układów gruntowych na mapach byłego katastru austriackiego, ewidencji gruntów i ortofotomapie. W tym celu wykonano pomiar współrzędnych tych punktów na trzech mapach w odniesieniu tylko do odcinków granicznych, które identyfikowalne są na ortofotomapie. Na podstawie uzyskanych współrzędnych dokonano rozkładu ich przyrostów, oddzielnie porównując mapę byłego katastru austriackiego z ortofotomapa cyfrową oraz mapę ewidencji gruntów z ortofotomapą cyfrową. Ostatnie badania dotyczą możliwości wykorzystania przetworzonej mapy byłego katastru austriackiego w dochodzeniu do stanu prawnego nieruchomości w procesie scalenia gruntów. Do analizy przyjęto obręb Zakrzów w gminie Niepołomice powiecie wielickim, dla którego toczy się postępowanie wokółautostradowego scalenia gruntów. Z uwagi na niezgodność stanu prawnego wynikającego z księgi wieczystej ze stanem ewidencyjnym, przetransformowana mapa byłego katastru austriackiego posłużyła do dochodzenia do stanu prawnego analizowanej nieruchomości. W tym przypadku nastąpiła konieczność określenia zasięgu prawa własności na podstawie przetransformowanej mapy byłego katastru austriackiego. 15.

(16) 2. Charakterystyka byłego katastru austriackiego i jego wykorzystanie. 2.1. Geneza byłego katastru austriackiego. Pierwszym spisem podatkowym w Austrii (catastrum rollare) był spis gruntów użytkowanych przez chłopów pańszczyźnianych, sporządzony dla celów podatkowych w 1645 r. Sporządzono go na podstawie wyciągów z ksiąg miejskich i gruntowych, a obowiązek kontroli w każdej wsi i osiedlu nałożono na specjalnych inspektorów. W 1684 r. na polecenie najwyższego kanclerza Austrii, przystąpiono do ponownego. sprawdzenia. w. terenie. gruntów. użytkowanych. przez. chłopów. pańszczyźnianych. Ten nowy spis nazwano drugim spisem podatkowym lub katastrem rustykalnym, który obowiązywał do 1748 r. kiedy to cesarzowa Maria Teresa wprowadziła nowy system podatkowy, do którego włączono również grunty dworskie (folwarki) oraz królewskie i kościelne, dotychczas zwolnione z podatku gruntowego dla państwa. Kolejny, już czwarty, spis podatkowy wszedł w życie w 1757 r. po przeprowadzonej w 1753 r. inwentaryzacji . Otrzymał dwie nazwy:. dla gruntów. użytkowanych przez poddanych – drugi kataster rustykalny, a dla gruntów dworskich – pierwszy kataster dominikalny. Czwarty spis podatkowy w literaturze określany jest jako kataster teresjański [Fedorowski 1974]. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku pod panowaniem Austrii znalazły się południowo-zachodnie ziemie państwa polskiego, nazwane Galicją i Lodomerią. Przygotowania do założenia jednolitego katastru podatku gruntowego. dla terenów. Monarchii Austriackiej oraz ziem objętych zaborem rozpoczęto w 1777 roku, na wzór istniejącego już katastru mediolańskiego w Lombardii (1730 – 1734). Na terenie Austrii reformy systemu podatkowego przypadają przede wszystkim na okres panowania cesarza Józefa II, (1780 – 1790) [Encyklopedia, 1997] . Objęły regulacje podatku gruntowego, zniesienie pańszczyzny włościan urbarialnych i zamienienie wszystkich powinności włościan względem dworu na czynsz. Podstawą tzw. Józefińskich pomiarów i regulacji podatku gruntowego był patent cesarski wydany w 1785 r, który w następujący sposób uzasadniał podjęcie przeprowadzanych reform: „Ponieważ stopa podatkowa nie jest równomierna tak w poszczególnych krajach koronnych, jak i u poszczególnych posiadaczy gruntowych, a także podstawa wymiaru tego podatku jest niepewna, przeto, jako ojciec i zarządca powierzonych nam przez Opatrzność krajów, pomyśleliśmy nad środkami ułożenia podstawy dla takiej stopy podatkowej, ażeby w przyszłości, bez 16.

(17) podwyższania dodatków na pokrycie koniecznych potrzeb państwowych, każda gmina i każdy poszczególny posiadacz, wpłacał swój udział w stosunku do posiadanego gruntu” [Fedorowski. 1974].. Natomiast. technologię. wykonywania. pomiarów. gruntów. rustykalnych i dominialnych dla założenia operatu katastru gruntowego regulowała pierwsza instrukcja geodezyjna wydana w 1786 r. pod nazwą „Pouczenie, jak w rzeczywisty sposób ma być dokonany pomiar gruntu” (Ryc.1). Patent Józefa II wprowadził nową elementarną jednostkę powierzchniową, „działkę gruntową” zamiast stosowanej dotychczas „posiadłości”. Było to faktyczne ustalenie elementarnej jednostki powierzchniowej, umożliwiające dokładne jej określenie topograficzne, dokładny pomiar i oszacowanie dochodu w celu opodatkowania gruntów. Z mocy tego patentu zostały wszczęte wstępne prace przygotowawcze. do pomiarów, które swym zasięgiem. obejmowały wszystkie kraje Monarchii Austriackiej, w także Galicję. Do tych prac należało powołanie trzech specjalnych komisji podległych Głównej Komisji ustalonej na całą Austrię, składających się z sześciu członków zasługujących na zaufanie w danej gminie, którym dodano podkomisje składające się z komisarza powiatowego, agronoma i geodety. Do zadań komisji należało ustalenie granic zewnętrznych dla każdej mierzonej gminy (wsi) wraz ze spisaniem protokołu przebiegu jej granic, wyznaczenie dochodu brutto dla każdego użytku gruntowego według stopnia urodzajności gleby dla każdej posiadłości oraz pomiar regularnych działek. Zreformowany i znacznie unowocześniony system katastru józefińskiego nie wytrzymał próby czasu. Obarczony był jednak wieloma błędami, pomiar i sposób jego wykonania uważano za niedokładny i budzący powszechne niezadowolenie. Stosowano go jedynie do śmierci cesarza Józefa II. Jego następca Leopold II (1790 – 1792) unieważnił system swojego poprzednika i stworzył system łączący kataster teresjański i józefiński, gdzie powrócono do zasad opodatkowania gruntów dominialnych z czasów Marii Teresy oraz zlikwidowano podatek urbarialny. System ten przyjął nazwę katastru teresjańsko – józefińskiego i dotrwał aż do 1882 r. czyli do momentu kiedy prace geodezyjne nad sporządzeniem operatu stałego katastru podatku gruntowego zostały zakończone. Stanowił tez podstawę do założenia pierwszych w Austrii ksiąg hipotecznych posiadłości ziemskich. Zostały tu także unormowane zasady oraz tryb prac związanych z aktualizowaniem zmian na gruncie i wprowadzaniem ich do katastru. Kolejny władca – Franciszek I po objęciu w 1792 r. tronu w Austrii powrócił do założeń katastru józefińskiego. [Wolski 2000]. W 1806 r. wydano rozkaz gabinetowy 17.

(18) dotyczący jednolitego opracowania. systemu podatkowego i dokonania dokładnych. pomiarów. Wzorując się na metodach geodezyjnych zastosowanych w Lombardii, przystąpiono do założenia systemu katastralnego opartego. na geodezyjnych. powszechnych pomiarach gruntów.. Ryc. 1. Okładka instrukcji józefińskiej. źródło: Fedorowski 1974.. 18.

(19) Zgodnie z patentem z 23.12.1817 r. pomiarem katastralnym objęte zostało całe terytorium Austrii. Po rewolucji węgierskiej i powstaniu dualistyczne Monarchii Austro– Węgier, patentem z 1849 r. prace rozszerzono także na obszar Słowacji i Węgier a tym samym na Spisz i Orawę. Podstawą dla przeprowadzenia pomiarów katastralnych była założona wojskowa triangulacja trygonometryczna, składająca się z punktów trygonometrycznych I i II rzędu, zagęszczona dodatkowo punktami III rzędu. Dla celów katastralnych opracowano odwzorowanie Cassini-Soldner’a, a dla całego obszaru Austrii przyjęto 7 układów współrzędnych (Ryc. 2), w których początki układu współrzędnych miały wyznaczone współrzędne geograficzne.. Ryc. 2. Katastralne układy na terenie Monarchii Austro-Węgierskiej. źródło: opracowanie własne na podstawie [Fedorowski 1974].. 19.

(20) Podstawową osnowę katastralną dla pomiarów szczegółów stanowiła triangulacja graficzna (IV rzędu), wyznaczana przy użyciu stolika mierniczego. Pomiar sytuacyjny szczegółów odbywał się na desce stolikowej, z wykorzystaniem kierownicy z przeziernikami, a później z lunetą oraz łańcucha mierniczego. Pomiary katastralne, przeprowadzone w poszczególnych gminach katastralnych, zostały zakończone w 1860 roku, a czas ich trwania wyniósł prawie 35 lat. W związku z tak długim czasem realizacji pomiarów, sporządzony operat stałego katastru podatku gruntowego uległ dezaktualizacji. Zmiany jakie zaszły w tym okresie w uprawach oraz osobach właścicieli wymagały wprowadzenia do sporządzonego już operatu stałego katastru podatku gruntowego. W tym celu w 1869 roku rozpoczęła się reambulacja operatu katastralnego, dopiero kataster wcielono w życie w 1882 roku. W celu uregulowania stanu własności na podstawie zreambulowanego katastru i powiązania arkuszy posiadłości gruntowych z księgami gruntowymi, została wydana w 1871 r. powszechna ustawa o księgach gruntowych, likwidująca księgi hipoteczne posiadłości ziemskich założone w 1794 r. O utrzymaniu aktualnych danych zawartych w katastrze określała ustawa z 1883 r. o utrzymaniu w ewidencji katastru podatku gruntowego, w myśl której należało prowadzić i utrzymywać operat katastru podatku gruntowego w stanie aktualnym, a więc należało zachować zgodność katastru ze zmianami zachodzącymi w rzeczywistości i utrzymać stałą zgodność zapisów w katastrze z zapisami w księgach gruntowych. W późniejszych czasach wykonanie katastralnych pomiarów uzupełniających i reambulacyjnych regulowane było wytycznymi zawartymi w instrukcjach [Instruction 1904, Instruction 1907]. 2.2. Charakterystyka katastralnego układu odniesień przestrzennych. 2.2.1. Układy współrzędnych prostokątnych. W celu uniknięcia wpływów krzywizny Ziemi mapy katastralne dla całej Monarchii Austro-Węgierskiej oparto o odwzorowanie Cassini-Soldner’a, biorąc za punkt początkowy, punkt triangulacji I rzędu. Przechodzący przez ten punkt południk i równoleżnik obrano jako osie odciętych i rzędnych, a sam punkt jako początek układu. Austriacki. układ. współrzędnych. prostokątnych. (Ryc.3). stosowany. do. wykonywania map katastralnych był odmienny od tego jaki stosuje się obecnie. Za oś odciętych (x – ów) przyjęto południk przechodzący przez początek układu współrzędnych 20.

(21) oraz przyjęto, że dodatnie współrzędne x będą liczone w kierunku południowym, a ujemne w północnym. Dodatnie współrzędne rzędnych (y – ów) liczone były od początku układu na zachód, a ujemne na wschód. Azymut liczony był od południa (kąt południowy), zgodnie z ruchem wskazówek zegara. W tej kolejności także numerowano ćwiartki powstałe z podziału płaszczyzny przez osie układu współrzędnych.. Ryc. 3. Austriacki układ współrzędnych prostokątnych.. Na całym obszarze Monarchii Austro-Węgierskiej obowiązywał austriacki system miar, który w późniejszym czasie zastąpiony został przez system miar metrycznych. Podstawową jednostką miary długości był sążeń wiedeński (Klafter), natomiast jednostką powierzchni był 1 mórg austriacki (Joch1). Podstawową skalą ma katastralnych jest skala 1:2880. Przyjęto, że 1 cal w skali mapy jest równy 40 sążniom wiedeńskim na gruncie, 1 sążniowi odpowiada 6 stóp, a 1 stopie 12 cali, co po przeliczeniu daje 40° · 6” · 12’ = 2880. Natomiast 1 cal2 w skali mapy odpowiadał 1 600 sązniom2 wiedeńskim na gruncie (40° · 40°), a więc 1 morgowi austriackiemu. W związku z różnym stopniem zurbanizowania Monarchii Austro-Węgierskiej stosowano także inne skale: •. dla terenów silnie zurbanizowanych – skalę podstawową zwiększano. dwukrotnie 1:1440, a nawet czterokrotnie 1:720, 1. Staroaustriacka miara powierzchni używana do dzisiaj na terenach wiejskich. Podobnie jak w Polsce „mórg”.. 21.

(22) •. dla terenów alpejskich – skalę podstawową. zmniejszano dwukrotnie. 1:5760. Odmienny jest układ współrzędnych prostokątnych w jakim zostały zestawione współrzędne Soldnera2 w [Michałowski i Sikorski 1932]. W układzie tym dodatnie współrzędne odciętych liczone są na północ po osi x-ów, natomiast. dodatnie. współrzędne rzędnych liczone są na wschód po osi y-ów, co szczegółowo przedstawia rycina 4.. Ryc.4. Układ współrzędnych prostokątnych zastosowany przy podanych w [Michałowski. i Sikorski 1932] współrzędnych Soldnera. Z uwagi na to że odwzorowanie Cassini-Soldner’a charakteryzuje się brakiem wiernokątności oraz rosnącym zniekształceniem w miarę oddalania się od głównego południka, cały obszar Monarchii Austriackiej podzielono na 7 układów współrzędnych katastralnych (Ryc.3), (Tabela 1), z wyznaczonymi na podstawie obserwacji astronomicznych współrzędnymi geograficznymi punktu początkowego. Natomiast dla Królestwa Węgier, podając za [Fedorowski 1974], przyjęto tylko jeden układ współrzędnych. katastralnych. z. początkiem. w. obserwatorium. astronomicznym. Gellerthegy w Budapeszcie.. 2. Wartościowo są zgodne ze współrzędnymi katastralnymi, różnią się tylko znakami.. 22.

(23) Tabela 1. Dane dotyczące poszczególnych układów katastralnych przyjętych dla Monarchii Austriackiej. Zasięg milowych arkuszy triangulacyjnych Nr kraju. Kraje. Nazwa punktu wyznaczającego początek układu współrzędnych. kolumny. wiersze. na na zachód wschód od. do. od I do. 1. 2. 3. b) Morawy i Śląsk. a) Górna Austria b) Czechy. na południe. 5. 6. 7. 8. 9. XX. VII. 1. 24. 12. -. XII. XXVI. 1. 27. 33. -. XIX. XXX. 1. 42. -. 48. XXI. IX. 3. 30. 13. -. XX. XXVI. 1. 38. 45. -. Góra Schöckl koło Grazu. XIX. IX. 0. 29. 9. -. Wieża kościoła św. Stefana w Wiedniu. c) Dalmacja bez okręgu Zar 2. na północ. 4. a) Dolna Austria 1. Oznaczenie warstwy od której liczone są odcięte (od mili). Góra Guster przy opactwie w Krems. 3. Styria. 4. Koryntia, Kraina i Pobrzeże. Góra Krim na południe od Lublany. XIX. XIII. 1. 40. 18. -. 5. Tyrol Vorarlberg. Południowa wieża kościoła w Insbruck'u. XIX. XVI. 1. 32. 8. -. 6. Galicja. Kopiec Unii Lubelskiej we Lwowie. XLIX. XXIV. 2. 48. 16. -. 7. Bukowina. Zachodni punkt bazy koło Radowiec. IX. VII. 1. 23. 12. -. źródło: opracowanie własne na podstawie [Instruction 1907]. W latach 1818 – 1840 w Austrii dokonano triangulacji trygonometrycznej, która stała się podstawą pomiaru gruntów w całym kraju. Triangulacja katastru austriackiego wykorzystywała już istniejącą, wojskową sieć triangulacyjną, która składała się z punktów I i II rzędu, a którą na potrzeby katastru zagęszczono punktami triangulacyjnymi III i IV rzędu. Punkty I, II i III rzędu były analitycznie obliczonymi punktami triangulacji trygonometrycznej. Punkty IV rzędu wyznaczone za pomocą stolika mierniczego stanowiły sieć graficzną. Sieć ta przedstawiała się następująco: •. łańcuchy triangulacyjne I rzędu o bokach 15 – 30 km, przebiegające w formie poligonów przez środek każdego kraju, obliczone i wyrównane w oparciu o 4 bazy (Tabela 2),. •. sieć triangulacyjna II rzędu o bokach 15 – 9 km, dowiązana i wyrównana do łańcucha triangulacyjnego I rzędu, jako sieć wypełniająca, 23.

(24) •. sieć zagęszczająca III rzędu o bokach 9 – 4 km, będąca dalszym rozwinięciem sieci I i II rzędu. Jej zadaniem było równomierne pokrycie obszaru punktami triangulacyjnymi, tak aby na każdy arkusz triangulacyjny przypadało po 3 punkty triangulacji trygonometrycznej III rzędu. Współrzędne tych punktów określano na podstawie wcięcia wprzód z punktów wyższego rzędu z trzech kierunków,. •. sieć triangulacji graficznej IV rzędu o bokach do 4 km, wykonana przy użyciu stolika mierniczego była podstawową osnową katastralną dla pomiarów szczegółowych. Na każdym arkuszu znajdowało się do 60 punktów triangulacyjnych, w tym 3 punkty triangulacji matematycznej i 57 punktów triangulacji graficznej.. Tabela 2. Bazy wykorzystane do obliczenia i wyrównania łańcuchów triangulacji I rzędu. Nr bazy. Długość Miejsce założenia sążnie wiedeńskie [°]. metry [m]. 1. pod Wiener Neustadt w Dolnej Austrii. 6410.903. 12158.175. 2. obok Wels w Górnej Austrii. 7903.812. 14989.453. 3. obok Rodowiec na Bukowinie. 5199.600. 9860.958. 4. obok Hall w Tyrolu. 2990.384. 5671.215. źródło: opracowanie własne na podstawie [Fedorowski 1974]. Poszczególny układ współrzędnych podzielono wzdłuż obu osi współrzędnych liniami równoległymi na kwadraty o bokach równych 1 mili austriackiej. Dzięki temu zabiegowi powstała siatka kwadratów triangulacyjnych o powierzchni 1 mili kwadratowej tj. 10 000 morgów austriackich, czyli 5754,6 ha, ma której równomiernie (po 3 punkty na jeden arkusz) rozmieszczono punkty triangulacyjne. Tak utworzona siatka kwadratów (Ryc.5) została nazwana arkuszami triangulacyjnymi lub arkuszami milowymi. Arkusze tworzyły pasy milowe, równoległe do południka przechodzącego przez początek układu (oś odciętych x), które nazwano „kolumnami” i oznaczono je na wschód i zachód od tego południka liczbami rzymskimi: I, II, III, IV … itd., dodając oznaczenia literowe O.C. (Ost - Colonnen) - kolumna wschodnia lub W.C. (West - Colonnen) kolumna zachodnia. W późniejszym okresie w Galicji używano oznaczeń polskich: K.W. (kolumna wschodnia) lub K.Z. (kolumna zachodnia). Pasy milowe równoległe do osi 24.

(25) rzędnych (y), nazwano „warstwami” lub „wierszami” i oznaczono je liczbami arabskimi: 1, 2, 3, 4 … itd., zaczynając numerację od pasa milowego najdalej wysuniętego na północ w danym układzie współrzędnych.. Ryc.5. Schemat katastralnego układu lwowskiego. źródło: opracowanie własne na podstawie [Fedorowski 1974] Sekcja szczegółowa mapy katastralnej. jest 1/20 częścią z podziału arkusza. triangulacyjnego na równolegle do osi odciętych (x) 4 części o wymiarach 1000° oznaczone małymi literami alfabetu od wschodu ku zachodowi. a, b, c, d , oraz. równolegle do osi rzędnych (y) 5 części o wymiarach 800° oznaczonych od północy ku południowi małymi literami e, f, g, h, i. Każda sekcja ma swoje godło, umieszczone na niej w prawym górnym rogu (np. W.C. XXIV 15 a,e). Wymiary naturalne ramki sekcyjnej w skali 1 : 2880 wynosiły 25” × 20” czyli 658,2 × 526,7 mm, co w terenie odpowiadało 1896,48 × 1517,19 m. Powierzchnia sekcji szczegółowej w tej skali wynosiła 500 morgów austriackich czyli 287,73 ha. Boki ramki sekcji szczegółowej dzielone były krótkimi kreskami na odcinki calowe (26,34 mm), a co 5 kreska była dłuższa i odznaczała odcinki 5-calowe. Tak oznaczona siatka kwadratów 25.

(26) może być wykorzystywana do kalibracji. sekcji szczegółowych map katastralnych po. wcześniejszym przetransformowaniu do postaci cyfrowej [Kubowicz 2006]. Wzór sekcji szczegółowej z siatką kwadratów przedstawia rycina 6. W.C. XXIV 15 a,e. Ryc. 6. Sekcja szczegółowa mapy byłego katastru austriackiego z godłem i siatką kwadratów.. 2.3. Zasady opracowania map byłego katastru austriackiego. 2.3.1. Pomiar szczegółów terenowych i opracowanie map. Do triangulacji matematycznej w pierwszych początkach pomiarów katastralnych używano teodolitów z Reichenbachu, a później z Monachium. Były to teodolity repetycyjne z 12 lub 8 krotnym powiększeniem lub 8 krotne zwyczajne, dokładność odczytu noniusza wynosiła 4”, a u niektórych 10”. Natomiast do triangulacji graficznej używano stołu mierniczego3 i kierownicy4. Stół taki w pierwszej fazie miał blat z deski, później z tafli szklanej. Sekcje mapy katastralnej z początku rysowano za pomocą liniału z podziałka i cyrkla, później zaś przyrządami z noniuszami do nanoszenia ram sekcyjnych. Dokładność odczytu noniusza wynosiła 0.001 cala. 3. Deska stolika mierniczego miała wymiar 70x80 cm, była przykręcona do stabilnego statywu, który posiadał możliwość przesuwania deski stolikowej, umożliwiając centrowanie, poziomowanie i orientację na każdym stanowisku. 4 Kierownica miała długość około 60 cm, składała się z mosiężnego liniału zaopatrzonego w dwa przezierniki.. 26.

(27) Pomiar szczegółów wykonywano na stole mierniczym w oparciu o sieć triangulacyjną, oraz o instrukcję do tego celu z 1818 roku, z początku jako rękopis, który dopiero po wprowadzeniu poprawek wynikłych z doświadczenia w 1820 roku wydano drukiem. Następnie w 1824 roku ukazało się drugie wydanie poprawionej instrukcji, które stało się wytyczną dla wszystkich późniejszych instrukcji. W 1865 roku została przerobiona i wydana ponownie. Instrukcja ta stała się odtąd jedyną i miarodajną do wszelkich nowych pomiarów. Według tej instrukcji z 1824 roku kierownictwo pomiarów katastralnych w każdej prowincji podlegało krajowej komisji podatku gruntowego. Referentem przy każdej komisji był oficer sztabowy, jednocześnie jako dyrektor map. Krajowej komisji podlegały powiatowe komisje regulacji podatku gruntowego. Kierownictwo takiej powiatowej komisji spoczywało również w rękach oficera sztabowego jako „poddyrektora”. On miał przydzielonych geodetów (geometrów), którzy przeprowadzali triangulację graficzną i opis granic. Ponadto podlegali mu inspektorzy map przeznaczeni do nadzoru pomiarów. Na jednego inspektora przypadało średnio 15 zespołów pomiarowych, z których każdy składał się z 1 geodety i 1 adiunkta. Tak inspektorzy jak i geodeci byli częściowo oficerami, częściowo cywilami. Przystępując do pomiarów szczegółowych w południowych terenach Polski (byłej Galicji) w 1842 roku natrafiono na poważne trudności natury społeczno – gospodarczej. Jednak pomijające te trudności jakie dawały się odczuć w praktycznym wykonaniu, daleko ważniejszy i skomplikowany problem stanowiła sprawa planu postępowania przy tych pomiarach. Jak wiadomo, celem pomiarów katastralnych było uzyskanie wielkoskalowych map, na których przedstawione były konfiguracje wszystkich parcel5 w obrębie danej gminy, oraz uzyskanie powierzchni tych parcel i dochodowości do celów fiskalnych (podatkowych) oraz wolnych od podatku. Cel ten osiągnięto wykonując pomiar gminami, w obrębie zaś gmin sekcjami, z których każda obejmowała 500 morgów niższo austriackich. Położenie takiej sekcji było ściele określone w przyjętym układzie. Sekcje wspólne, które obejmowały tereny pograniczne, należące do dwóch sąsiednich gmin (wsi), sporządzano w dwóch egzemplarzach [Murzewski 1939]. Za gminę uważano obszar, który stanowił gminę podatkową. W przypadku gdzie kilka wsi tworzyło gminę podatkową, traktowano te wsie jak odrębne gminy wykonując dla nich osobne mapy. Granice gmin zdejmowano według 5. Parcela jest to część gruntu, która należała do tego samego właściciela, położona była w tej samej gminie, oraz była tej samej uprawy o ile ten rodzaj uprawy ograniczony był stałymi granicami.. 27.

(28) stanu jaki był na gruncie, żadnych zmian w przebiegu granicy robić nie było wolno. Jednak jak każda reguła i ta miała wyjątki i tak: •. gdy obszar nie przekraczał 500 morgów niższo austriackich,. •. gdy obszar gminy przyjmował nieforemną figurę i jeśli ciągnął się wąskim pasem obok innych gmin lub części gminy,. •. gdy grunty jednej gminy lub więcej gmin, których osiedla leżały wprawdzie odrębnie, były pomiędzy sobą tak pomieszane iż nie można było pomiędzy nimi poprowadzić ciągłej granicy oddzielającej od siebie tereny tych gmin.. Można powiedzieć, że gmina katastralna, która pokrywała się z początku z gminą podatkową i administracyjną, stała się jednostką kartograficzną dla określonego obszaru. Za podstawę do pomiaru granic gmin służyły protokoły opisu granic, przechowywane w archiwum map katastralnych. Takie protokoły składały się z tymczasowego i ostatecznego opisu granic. Tymczasowy opis granic sporządzany był podczas obchodu granicy przed rozpoczęciem pomiaru. Obchód taki odbywał się komisyjnie przy udziale geodety w obecności przedstawiciela władzy administracyjnej, naczelnika gminy i znających przebieg granic mieszkańców gminy. Do takiego tymczasowego opisu, sporządzonego dość pobieżnie (miary brano krokami, a kierunki wskazywano ogólnie), dołączano odręcznie sporządzony szkic, który był miarodajny dla ogólnego przebiegu granicy. Granice sporne z sąsiednimi gminami zaznaczano w protokole i szkicu. Ostateczny opis granic różnił się tym od tymczasowego, że zawierał dokładne długości i kąty załamania granicy podane w rzeczywistych wartościach. Przedmiotem pomiarów szczegółowych do opracowania mapy katastralnej były: •. granice gmin katastralnych,. •. granice parcel takich jak: role, ogrody, łąki, pastwiska, winnice, lasy, połoniny, parcele budowlane, podwórza, kolei żelaznych, drogi publiczne, drogi prywatne, brzegi wód, wały ochronne i nieużytki,. •. wszystkie budowle stałe, jak: mosty, śluzy, drogowskazy, krzyże przydrożne i kapliczki, oraz wszystkie inne stałe przedmioty zwracające uwagę.. Przed przystąpieniem do pomiaru granic palikowano załamania wskazujące granice parcel przeznaczonych do pomiaru, które mierzono przez geometryczne. 28.

(29) wyznaczenie ich położenia, albo też przez bezpośredni pomiar długości każdej parceli. Paliki wrysowywano przez pomiar graficzny do mapy. Wyniki palikowania wrysowywano do szkiców polowych. Paliki długości 45 – 50 cm i grubości około 2 cm, zaostrzone z jednego końca, wbijano ukośnie w ziemię, na płaskim końcu wpisując kolejny numer. Oprócz tego wykopywano przy paliku dołek, po to by w momencie jego wyrwania, łatwo odnaleźć położenie. Przy pomiarach długich i wydłużonych parcel, palikowano tylko zewnętrzne granice, które zdejmowano graficznie. Pośrednie granice parcel mierzono bezpośrednio opierając pomiar o paliki. Drogi publiczne palikowano z jednej strony wtedy gdy nie dochodziły granice parcel z drugiej strony. Przy potokach i rzekach palikowano tylko większe załamania granic, pozostałe mierzono bezpośrednio. Przy palikowaniu granicy gminy, odszukiwano z protokołu granicznego wszystkie kopce i kierunki granicy oznaczając je odpowiednimi numerami. Cały obszar przeznaczony do pomiaru na jednej sekcji dzielono na pewne partie w taki sposób, aby z dwóch stanowisk stolika były widoczne wszystkie paliki jednej i drugiej partii. Dla stanowisk stolika zazwyczaj wybierane były jakieś wyniesienia terenu. Do sporządzania szkiców używano następujących przedmiotów pomocniczych: stolika szkicowego, małej busoli przymocowanej do stolika oraz podziałek. Szkice te sporządzano w zasadzie w skali wykonywanej mapy. Jednak w miastach i przy małych szczegółach stosowano większe skale (1:1440 oraz 1:720). Na. szkicach. polowych. pomierzone. z umieszczonymi obok numerami (Ryc.7).. paliki. oznaczone. były kółeczkami. Pomierzone paliki na dwóch sekcjach. oznaczone były podwójnym kółkiem. Lekkie załomy granic parcel w kierunku załamania oraz paliki pośrednie na prostej oznaczane były tak jak to przedstawia rycina 7.. Ryc. 7. Schemat pomiaru punktów załamania parcel.. 29.

(30) Miary otrzymane z pomiaru wpisywano bardzo wyraźnie, w sposób czytelny, tak by nie można było je zamienić z numerami palików. Przy podwójnym pomiarze długości, wpisywano oba wyniki obejmując je klamrą. Skreśleń dokonywano tak by były czytelne. Ponadto z wyników innych dochodzeń do szkiców wpisywano nazwiska, miejsca zamieszkania i numery domu właściciela parceli. Przy małych parcelach wpisywano tylko numer domu. Przy szczegółowych pomiarach w terenie stosowano następujące przyrządy i instrumenty: •. stół mierniczy z 4 deskami, busolą, libellą, pionem,. •. kierownica,. •. stolik szkicowy z busolą i podziałka pryzmatyczną. •. 2 przyrządy do nanoszenia rzędnych i odciętych,. •. 20 m taśmy, łaty i metr normalny,. •. lusterko pryzmatyczne do tyczenia kątów 90º. •. parasol duży polowy,. •. podziałka i cyrkiel,. •. planimetr z cyrklem,. •. ewentualnie instrument kątowy lub busolowy.. Po skończonym pomiarze wyciągano tuszem otrzymane na stole granice parcel, z wyjątkiem parcel położonych tuż przy liniach sekcyjnych i granicy gminy. Parcele te wyciągano w tuszu dopiero po skontrolowaniu dwóch sąsiednich sekcji czy gmin. Nadepnie wyciągano linie sekcyjne oraz oznaczenia na nich siatki calowej [Murzewski 1939]. Mapy katastralne wykreślane były sekcjami (Ryc.8) po uprzednio dokonanym sprawdzeniu naniesienia szczegółów przy pomocy szkiców polowych. Odchyłki nie mogły przekraczać wartości przewidzianych instrukcją z 1824 roku. Następnie wszystkie parcele otrzymywały kolejną numerację. Parcele gruntowe numerowane były od 1 do n cynobrem o wysokości pisma około 1,5 mm, drogi publiczne i wody otrzymywały dalszą numeracje po ostatnim numerze parceli gruntowej. Natomiast parcele budowlane łącznie z podwórzami wykreślane kolorem czarnym również od 1 do n, ale z dodatkowymi oznaczeniami w postaci kółek i kresek umieszczanych nad numerem parcel. Zrysowanie i zanumerowanie map dla każdej gminy było niezależne i zawsze rozpoczynało się od 1- n.. 30.

(31) Jeżeli szczegóły sytuacyjne gminy w niewielkim stopniu wychodziły poza obręb którejś z sekcji, wówczas skrawek ten otrzymywał numer sekcji do której przylegał.. Ryc. 8. Sekcja szczegółowa mapy byłego katastru austriackiego dla wsi Wiśniowa. źródło: Archiwum Państwowe w Krakowie.. Po dwukrotnym obliczeniu i wyrównaniu powierzchni poszczególnych parcel lub ich części na danej sekcji, treść tej sekcji utrwalano czarnym tuszem, opisywano i kolorowano według obowiązujących kolorów i znaków umownych. Role nie były kolorowane, łąki przybierały kolor zieleni jasnej, ogrody – zieleni soczystej, winnice – różu indyjskiego, pastwiska, tereny górzyste i bagna oprócz odpowiednich znaków umownych przyjmowały kolor ugier jasny, lasy – ugier ciemny, wody (jeziora i stawy) – błękit pruski. Nie kolorowano również nieużytków, wpisując tylko symbol „Un” (Unproductiv). Na jednej z sekcji uwidocznione było godło mapy opisujące gminę, powiat, województwo i kraj oraz podziałka. Z oryginalnych map katastralnych sporządzano odbitki litograficzne na potrzeby prowadzenia katastru. Pierwszą metodą była metoda mokra, z wykorzystaniem której reprodukowano mapy w wyniku wypełnienia jej wyrytej treści drukarską czernią. Odbitki 31.

(32) otrzymywano poprzez nałożenie na kamień litograficzny silnie nawilgoconego papieru. Tzw. mokrodruki do 1861 roku wykorzystywano jako mapy katastralne, jako szkice polowe podczas przeprowadzania klasyfikacji bonitacyjnej, wprowadzania zmian w użytkach gruntowych. Pod nazwą szkiców indykacyjnych wykorzystywano je także jako podłoże rysunkowe przy pomiarze wszelkich zmian powstałych w treści sytuacji szczegółów terenowych. Mokrodruki wskutek dużej deformacji papieru, nie spełniały wymagań kartometryczności. Dlatego też po 1861 roku zaczęto stosować metodę suchej reprodukcji map. Powstawały odbitki zwane suchodrukami, które pod względem stabilności podłoża, nie wiele różniły się od oryginałów. Dopiero po 1912 roku zaczęto reprodukować mapy za pomocą metody fotomechanicznej. Odbitki map oryginalnych po zanumerowaniu parcel gruntowych i budowlanych, adjustowaniu i zakolorowaniu użytków gruntowych, służyły nie tylko do prowadzenia katastru podatku gruntowego, ale także wykorzystywane były przez urzędy notarialne do założenia ksiąg gruntowych, a w gospodarce rolnej i leśnej do scalenia, projektowania, dróg, kolei i regulacji rzek. 2.3.2. Deformacja podkładów mapowych. Przy odczytywaniu długości z map bardzo duży wpływ na odczytywane wielkości mają błędy stałe spowodowane deformacją (skurczeniem) materiału mapowego. Zjawisko to jest bardzo niekorzystne, ponieważ powstałe skurczenia nie są jednakowe na całej sekcji mapy. Nierównomierność wielkości występowania deformacji na mapie zależy od struktury chemicznej papieru i warunków zewnętrznych takich jak: wilgotność powietrza, temperatura otoczenia w jakim jest przechowywana mapa, oraz czasookresu przechowywania. Wobec czego papier się kurczy lub rozszerza i pod tym względem występuje bardzo duża nieregularność w wielkości deformacji na poszczególnych sekcjach. Występujące nieregularności nie dają się ująć w formy matematyczne, a tym samym nie można jednoznacznie określić wielkości błędu deformacji celem wyeliminowania go z elementu odczytywanego graficznie z mapy. Eliminowanie niemożliwości ścisłego określenia wielkości deformacji, która ogólnie polega na porównywaniu wielkości teoretycznych w terenie. z wielkościami odczytywanymi. graficznie z mapy. Sposób określenia wielkości deformacji mapy przez pomiar długości w terenie i porównywanie jej z wielkością odczytaną graficznie z mapy ze względu na swą pracochłonność i trudność wykonania nie może być powszechnie stosowany. 32.

(33) A to z tego względu, ze w przypadku braku danych geodezyjnych (stabilizacja) nie można jednoznacznie określić położenia punktu na mapie i w terenie. W przypadku gdy dysponujemy wielkościami teoretycznymi jakimi są wymiary sekcji mapy w danym układzie współrzędnych obliczanie deformacji map opierać będziemy na tych danych [Weigel 1938]. Wyznaczenie współczynników deformacji jest szczególnie ważne przy obliczaniu powierzchni na mapach katastralnych, gdyż mapy te posiadają ściśle określone wymiary ramek sekcyjnych, przez co możliwe jest dokładne określenie stopnia ich deformacji. (Fedorowski 1974). Arkusz sekcyjny po skurczeniu przyjmuje kształt poduszki. Kurczy się najmniej po swoich przekątnych, a najwięcej na liniach łączących środki boków ramki. Wyznaczenie współczynników deformacji polega na określeniu różnic pomiędzy teoretyczną długością ramki sekcyjnej, a rzeczywistą na badanej mapie. W praktyce wykonuje się trzykrotny pomiar ramek sekcji, a następnie oblicza się średnią długość i szerokość według wzorów opracowanych przez prof. Weigla [Weigel 1938]. Wspomniany sposób określenia deformacji jest sposobem przybliżonym. W związku z tym, że traktuje on współczynnik skurczu jako równy dla całej sekcji, tak w rzeczywistości nie jest. O ile sumy skurczów jakichś wąskich pasów dają średni skurcz mapy, to jednak średni błąd poszczególnych pasów jest dość znaczny i kształtuje się w granicach ±0,1% skurczu, a nawet może dochodzić do ±0,21% [Noga 1973]. Występująca różnica nie zawsze może być. wystarczająca do celów praktycznych.. Dokładniejszym sposobem jest wyznaczenie deformacji liniowej w obrębie jednego cala, opisanym w [Noga 1973], zgodnie z którym należy przyjąć zasadę wprowadzenia skurczów lokalnych, tam gdzie jest wymagana wyższa dokładność, a mianowicie przy odczytywaniu współrzędnych graficznie z mapy. Najlepiej w tym przypadku skorzystać z siatki 1 cal 2 i w sąsiedztwie położenia punktu odczytywanego obliczać skurcz liniowy, co schematycznie zostało przedstawione na rycinie 9.. Ryc.9. Zmodyfikowany sposób wyznaczenie deformacji w obrębie 1 cala na podstawie [Noga 1973].. 33.

(34) Deformację liniową oblicza się dla kierunków po długości (b) i szerokości mapy (h). Odczytywane długości równoległe do tych kierunków są poprawione o wielkości obliczonych współczynników. W przypadku deformacji linii „l” położonej pod dowolnym kątem do kierunków b i h oblicza się je ze współczynników deformacji b% i h% oraz odczytanego kąta α pod jakim jest ona nachylona do boków b i h według wzoru: l% = b%cos2α + h%sin2 α W praktyce prac związanych z odczytywaniem dowolnej długości z map byłego katastru austriackiego stosowało się następujący sposób obliczenia wielkości deformacji mierzonego odcinka położonego pod kątem w stosunku do kierunków b i h: •. deformacja po długości b%,. •. do 22º30’ stosuje się współczynnik. 3b % + h % 4. •. do 45º stosuje się współczynnik. b% + h% 2. •. do 67º30’ stosuje się współczynnik. b % + 3h % 4. •. deformacja po szerokości h%.. 2.4. Sposób prowadzenia katastru gruntów. W związku z długim czasem realizacji pomiarów, sporządzony operat stałego katastru podatku gruntowego uległ dezaktualizacji. Zmiany jakie zaszły w tym okresie w uprawach oraz osobach właścicieli wymagały wprowadzenia do sporządzonego już operatu stałego katastru podatku gruntowego. W tym celu od 1869 roku rozpoczęła się reambulacja operatu katastralnego, która trwała do 1882 roku. W 1883 roku weszła w życie ustawa o ewidencji katastru podatku gruntowego oraz ustawa o organizacji służby ewidencyjnej, których zadaniem było utrzymanie aktualności operatu katastru podatku gruntowego. Zgodnie z ich założeniami należało zachować zgodność katastru ze zmianami zachodzącymi w rzeczywistości i utrzymać stałą zgodność zapisów w katastrze z zapisami w księgach gruntowych, powstałych w 1871 roku.. 34.