Fauna systemu sylurskiego
73 tegorycznej formie, jest z gruntu fałszyw y. Obiedwie grupy łączy tyle przejść stop
niowych, pewne rodzaje z wapienia w ęglow ego są tak zbliżone do form tryasowych i jurajskich, że niepodobna grup tych uważać za rdzennie między sobą różne. Znaj
dujemy się zatem w obec stopniowego rozwoju jednego typu z drugiego. Słusznie natomiast twierdzić możemy, że wogóle większość form paleozoicznych w pewnych cechach różni się od większości typów młodszych; o tyle też usprawiedliwionym jest również podział na dwie grupy powyżej wymienione.
R ys. 52. Ślimaki sylu rsk ie: 1) E c c y l i o p t e r u s a l a t u s , z d oln osylu rsk iego g ła zu na rzutow ego; 2, 3) E u o m p h a l o p t e r u s a 1 a- t u s, z górn ego syluru G otla n du ; 4 ) S a l p i n g o s t o m a m e g a s t o r a a , z d oln osylu rsk iego g ła zu na rzutow ego; 5 ) M a c l u r e a L o g a n i , z w ieczkiem , ta k sam o: 6 , 7 ) B e l l e r o p h o n c u l t r i j u g a t u s , rów n ież; 8) A c r o c u l i a a n g u i s , z czesk iego sy
luru g ó rn e g o . (W e d ł. F. R om era).
P a l a e o c r i n o i d e a cechują wysokie cienkie tabliczki kielicha, otaczające dość znaczną jamę na pomieszczenie ciała, i połączone za pomocą szwów, a nie sta
wów. Budowa kielicha bywa często zawikłana, z dwoma wiankami podstawowymi i licznemi tabliczkami nadliczbowemi, których zwykle niema u N e o c r i n o i d e a, i prawie zawsze z t. zw. międzypromieniem odbytowym (analinterradius). P o
krywa kielicha składa się ze szczelnie ułożonych tabliczek wapiennych. Zdaje się, że brak pewnych pasm włókien, które u N e o c r i n o i d e a zwykle przebie
gają wewnątrz tabliczek kielichowych. Co prawda, śród wszystkich tych cech niema ani jednej takiej, coby zawsze istniała u wszystkich bez wyjątku Palaeo
crinoidea i nigdy nie trafiała się przytem u pojedynczych Neocrinoidea. Sylur dolny dostarczył stosunkowo niewielu liliowców. Zwłaszcza w Europie jest ich
bardzo mało, w Ameryce Północnej znacznie więcej. G órny sylur natomiast nad
zwyczajnie w liliowce obfituje; jest to niewątpliwie doba najw yższego ich roz
woju. Szwedzka wyspa Gotland góruje nad wszystkiemi innemi m iejscowościami obfitością liliowców sylurskich, znajdowanych w jej wapieniach; bogate są w te skamieliny również pewne miejscowości w Anglii, w rosyjskich prow incyach nad
bałtyckich, a osobliwie w Am eryce Północnej. Na rys. 40, e -u widzim y kilku przedstawicieli liliowców sylurskich: rodzaj C y a t h o c r i n u s, jeden z najbardziej rozpowszechnionych i najwięcej obfitych w gatunki rodzajów wśród całej tej klasy zwierząt, Cr o t a l o c r i n u s i B a r r a n d o c r i n u s — obydw a wyróżniające się na
der szczególnym i nienormalnym rozwojem swych długich ramion.
Znając już liliowce, możemy teraz zwrócić się także do klasy C y s t i d e a , wśród której paleontolog musi szukać form pierwotnych (praform) w szystkich p o
zostałych szkarłupni (rys. 43). W porównaniu z liliowcam i uderzają one przedewszystkiem słabym rozw ojem ramion i łodygi. Ł odyga zazwyczaj jest cienka, niekiedy brak jej zupełnie. Pewne form y wprost przyrastają całą stroną dolną do jakiegokolwiek ciała obcego, i, jak A g e 1 a c r i n u s, przy
bierają skutkiem tego postać krążka płaskiego (rys. 42). P e
wne rodzaje posiadają zamiast ramion tylko brózdy ambula- kralne, lub też podw ójne szeregi tabliczek, ukształtowanych odmiennie od pozostałych i zaopatrzonych w otw ory, przez które przechodzą nazewnątrz nóżki ambulakralne. Górna strona kielicha jest zawsze pokryta tabliczkami, a boki i stro
na dolna albo złożone są z licznych niepraw idłow ych tabli
czek, albo też zbudowane byw ają z wianków o nielicznych tabliczkach, ale w tym ostatnim razie brak układu pięcio- liczbowego. Gęba leży na stronie górnej, nieco niżej— odbyt, który posiada specyalny przyrząd zamykający w postaci pi
ramidy, złożonej z kilku części; jest to najważniejsza cecha, właściwa wszystkim bez wyjątku rodzajom. Szczególne znamię, co prawda nie u wszystkich C y s t i d e ó w występujące, lecz im tylko właściwe, stanowią w oso
bliwy sposób rozmieszczone pory w tabliczkach kielicha; są one jużto ułożone para
mi, jużto tworzą grupy rombiczne, w ten sposób, że każdy romb mieści się na dwóch sąsiednich tabliczkach kielicha (rys. 44, i i 2).
Dla paleontologa C y s t i d e a są ważne z tego głównie powodu, że spotyka
my wśród nich form y przejściowe, które je łączą ze wszystkiemi innemi działami szkarłupni, w stanie kopalnym wogóle bliżej znanemi. Przejście do liliow ców sta
nowią te formy, które posiadają tylko kilka wianków z wielkich tabliczek złożo
nych; ujawnia się tu stopniowe zbliżanie się do układu pięcioliczbow ego, znika pi
ramida odbytowa; w P o r o c r i n u s wreszcie mamy już typ, który we wszyst
kich cechach posiada stanowczo charakter liliowca, lecz jeszcze zaopatrzonj" jest w znamienne dla C y s t i d e ó w romby porów (rys. 45, *).
W ymieniony powyżej rodzaj A g e l a c r i n u s zbliża się do rozgw iazd; typy takie, jak M e s i t e s, z licznemi nieprawidłowemi tabliczkami i pięciom a pasami ambulakralnymi, równomiernie promienisto zbiegającymi ze szczytu, stykają się
2. Starsze utwory paleozoiczne.
Cystidea. Robaki.
-z jeżow cam i; wymarła -znowu grupa B l a s t o i d e a e w podobny sposób pr-zypiera do rodzajów C o d o n a s t e r i C y s t o b l a s t u s . C y s t i d e a syluru nie do
równywają co prawda liliowcom sylurskim ani liczbą rodzajów i gatunków, ani też wielką ilością osobników, stanowią jednak bardzo znamienną część fauny; wraz z graptolitami należą one do charakterystycznych zwierząt syluru. Pozostałe dzia
ły szkarłupni reprezentowane są znacznie skromniej. Przedstawicielem niewielkiej grupy B l a s t o i d e a e ,
która szczytu swego roz
woju dosięga w form acyi węglowej, jest jeden tyl
ko odosobniony gatunek, odnaleziony w górnym sylurze Am eryki P ółn oc
nej. Kilka jeżow ców , z po
między których szczegól
ny B o t r i o c i d a r i s przedstawiony jest na ry sunku 44,3 i 4 , dostarczy
ły rosyjskie gubernie nad
bałtyckie i Anglia. Nieco obfitszą wreszcie jest fau
na rozgwiazd, tern cieka
wa, że wówczas obie gru- py — wężowideł i roz
gwiazd właściwych b y ły już zupełnie zróżnicowa
ne (rys. 4 5 ,1 - 3 ) .
O ile fauna szkarłupni sylurskich jest bogatą i zajmującą, o tyle znowu 0 najbliższym wielkim ty pie głównym państwa zwierzęcego, o r o b a
k a c h , niewiele powie- R y s . 5 4. M ą tw a ( S e p i a o f f i c i n a l i s ) , ja k o ty p gio w o n o g a nagiego.
dzieć można. Znajdujem y
1 tu niewyraźne ich ślady, takie same, jakie trafiają się w osadach kambryjskich, o czem wyżej była mowa; do nich, jako szczątki dające się z pewnością tłumaczyć, przyłączają się m ikroskopowe twarde szczęki pierścienic (rys. 46, 2), w bardzo w iel
kiej ilości występujące w rosyjskich piaskach glaukonitowych, leżących u podstawy syluru dolnego. Drobne te utwory, zrazu uważane za ząbki ryb, odkrył Pander i opi
sał je pod nazwą konodontów (rys. 46, 1). Badania mikroskopowe struktury tych szczątków wykazały natomiast, że konodonty posiadają taką samą spółśrodkowo- skorupowatą budowę, jak szczęki pierścienic, i ztem większą pewnością mogą być do nich zaliczane, że postacią zewnętrzną przypominają szczęki pierścienic i gwiazdnic (Gephyrea). Rohon i v. Zittel drogą mikroskopową dowiedli wszakże, że w piaskach
glaukonitowych obok konodontów znajdują się i prawdziwe zęby ryb, złożone z den- tyny i ze szkliwa. Niektóre pierścienice zamieszkują rurki wapienne, zwykle przy
rośnięte do jakichkolwiek ciał obcych, skorup małżów, kamieni i t. p. Z pomiędzy takich rurek w osadach sylurskich znajdują się maleńkie, praw idłow o zwinięte spiralnie rurki, zwane S p i r o r b i s , i słabo wygięte skorupki z silnemi żebrami po- przecznemi, dla których utworzono rodzaje O r t o n i a i C o r n u l i t e s . a em miejscu chyba najlepiej będzie wspomnieć o małej grupie form , które pojawiają się ju ż w górnym sylurze i trwają jeszcze podczas dewonu. Są to t e n t a k u l t y irvs 47) proste, na jednym końcu zaostrzone rurki, które, jak O r t o n i a , ozdobio-
w ' r ne są
wydatne-mi poprzeczne- m i żeberkami, i w ogóle tak są do tego rodzaj u p o
dobne, że mię
dzy obiema gru pami form , jak
przypuszczać należy, blizki za
chodził stosu
nek. P raw do
podobnie zatem tentakulity i p o krewne im gład
kie gatunki S t y l i o l a z czasów paleozoicznych, były to pierścienice o rurce wolnej, nieprzy- rośniętej. Miejscami powierzchnię warstw skał wapiennych lub łupkow ych p o
krywają miliony skorupek tych zwierzątek; dla geologa są to ważne skamieniało
ści przewodnie.
M s z y w i o ł y ( B r y o z o a ) , z kolei następna grupa zwierząt, tworzą kolonie złożone z licznych osobników, w całym swym ustroju przypominające kolonie ko
rali, z tą tylko różnicą, że mszywioły są znacznie mniejsze. Pom im o to jednakże, organizacya drobnych tych żyjątek jest znacznie wyższa: posiadają one odosobnio
ny przewód pokarmowy z odbytem i dobrze rozwinięty układ nerwowy. W apien
ne budowle m szywiołów możemy podzielić na dwie grupy form : jedna z nich—
C y c l o s t o m a t a , posiada komory w postaci rurek nie przewężonych przy w y locie, gdy u drugiej — C h i l o s t o m a t a , w ylot leży z boku i jest węższy od prze
kroju poprzecznego komory. W szystkie m szywioły paleozoiczne, z wyjątkiem po
jedynczych form pośrednich, zaliczają się do C y c l o s t o m a t a i należą prze
ważnie do rodzin całkowicie wymarłych.
Pod względem geologicznym ważniejsze są r a m i e n i o n o g i (Brachiopoda), których ogólną organizacyę w yłożyliśm y już, opisując faunę kambryjską. Tam, w ow ych najstarszych osadach przewaga, i to znaczna, była po stronie form ze sko
rupką rogową; poczynając zaś od syluru, górę biorą typy o skorupie wapiennej, występujące w ogromnej rozmaitości form. Ram ienionogi ju ż w sylurze dosięgają
,-g 2. Starsze utwory paleozoiczne.
K ys. 55. 1) A s c o c e r a s , z cze s k ie go sylu ru g ó rn eg o: al ok a z sk oru py, b ) ją d r o ka m ien n e (w e d ł.
B arrandea); 2) Skorupa lo d z ik a ( N a u t i l u s p o m p i l i u s ) w p r z e k r o ju : A ) k om ora m ieszk a ln a , a) k om ory p o w ietrzn e. \ w ielk . n a tu ra ln ej.
Tentakulity. Mszywioiy. Ramienionogi. 77 szczytu swego rozwoju, któremu nie dorównywa nawet nader jeszcze wielka obfi
tość form w dewonie i w systemie węglowym; we wszystkich zaś późniejszych systemach ramienionogi z pewnością stale już się cofają. W ogóle z osadów paleo- zoicznych znamy powyżej 4000 rozmaitych gatunków ramienionogów, a z tej liczby około dw óch piątych przypada na sylur; właśnie między przedstawicielami
4
R ys. 56. T ry lob ity ; 1) A s a p h u s p e l t a s t e s , z a n g ie ls k ie g o sylu ru d o ln e g o ; 2) I l l a e n u s K a t z e r i, z cz e s k ie g o sylu ru doln ego; 3) I l l a e n u s M u r c h i s o n i, z a n g ie ls k ie g o sylu ru d o ln e g o ; 4 ) I l l a e n u s i n s i g n i s , z a n gie ls k ie g o syluru g ó r
neg o- (W e d ł. S altera i B a rran d ea).
tej klasy znajduje się wiele najważniejszych i najbardziej charakterystycznych ska
mieniałości przewodnich. Pom ijając już to, czy skorupa byw a wapienna lub rogo
wa, ważnych cech do podziału ramienionogów dostarcza sposób, w jaki obiedwie klapy skorupy są ze sobą połączone. U jednych, u t. zw. T e s t i c a r d i n e s , klapy łączą się za pomocą zębów, które wchodzą jedne między drugie, tworząc połączenie zawiasowe, zawiasę. Drugą grupę stanowią E c a r d i n e s albo ramienionogi
po-2. Starsze utwory paleozoiczne.
R y s. 57. N autilidy syluvskie: 1) O r t h o c e r a s N e p t u n e u m z u łam anym w ie r zch o łk ie m , z sylu ru g ó r
n e g o C zecli; la ) ten że w przek roju ; 2) O r t h o c e r a s t r u n c a t u m , z sylu ru g ó r n e g o C zech , sta rsze kom ory zo sta ły odrzu con e przez zw ierzę a odła m a n y k on iec z o s ta ł z a k le jo n y m a syw n ą p o k ry w ą w a p ien n ą ; 2a) pokrywa ta z d ołu ; 2b) z b oku (1 i 2 w e d ł. B arrandea); 3) E n d o c e r a s l o n g i s s i m u m , z sylu ru d o ln e g o , p rzek rój, s y fo n w y p e łn io n y w yd zielin a m i w ap ien n em i, n a k s z ta łt tu te k pa pieru je d n e w dru gie p ow ty k a n em i; 3a) p rzek rój pop rzeczn y (w ed ł. B arrand ea); 4 ) E n d o c e r a s d u p l e x , z p ó łn o c n e g o sylu ru d oln eg o, skorupa u d o łu ułam ana, sy fo n n ieco w y s ta je p oz a n ią; 4 a) te n ż e w p r z e k r o ju p op rzeczn y m
(w e d ł. Q uensted ta); 5) L i t u i t e s l i t u u s , z p ó łn o c n e g o sylu ru d o ln e g o (w e d ł. N fitlinga),
T ab l. II. T ypy sp iryferyd ó w (p o części w różnych p o ło że n ia c h ).
■li r v l i ; ! er« t P^ 10Sli S’ z d cw ° na n a d reń sk ieg o. 2 ) S p ir ife r stria tu s, z a n g ie ls k ie g o w a p ie n ia w ę g lo w e g o . ( W e d łu g D a v i d s o n a l
« » i S S S a f c ZJ s o tla n d /.k ie g o sylu ru g ó rn e g o . 4) Spirit'erina ro s tra ta , z lia su a n g ie ls k ie g o . (W e d łu g D a v i d s o n a l
"a tu n ek £ i 2 . ,e '™ DU a ll?0«’ Is';iego. (W e d łu g D a v i d s o n a ) . 6) S p iriger a co n c é n tr ic a , z d e w o n u n a d r e ń s k ie g o . 7) Tenżt I ł A t r r i a r e t S i s f d f 6 g0 ' ( V' ed .,u S. D a v i d s o n a ) . 8 ) M erista h e rc ú le a , z c z e s k ie g o d ew on u d o ln e g o . (W e d łu g S u e s s a l ) trypa re ticu la iis , z d ew on u n a d ren sk iego. 10) T en że g a tu n ek , z a n g ie ls k ie g o sylu ru g ó rn e g o . 11) G la ssia o b o v a ta , z a n g ie l
s k iego sylu ru g ó rn e g o . (1 0 i 11 w e d łu g D a v i d s o n a ) .
Ramienionogi (ramieniopławy). 79 zbawione zawiasy, u których ruch obu klap względem siebie regulują tylko mięś
nie; należą tu wszystkie form y ze skorupą rogową i drobny ułamek form ze sko
rupą wapienną.
W sylurze i we wszystkich systemach późniejszych największe znaczenie geo
logiczne mają właśnie T e s t i c a r d i n e s (t. j. ramienionogi opatrzone zawiasą).
Dzielą się one znowu na dwie grupy, z których jedna posiada wewnątrz mocne wa
pienne podpory dla spiralnie skręconych ramion (Pegmatobrancliia), druga zaś podpór takich jest pozbawiona (Eleutherobranchia). Z tej ostatniej grupy już w sy
lurze w znacznej rozmaitości form występuje rodzina O r t h i d a e z rodzajami Or- t h i s , O r t h i s i n a , S t r e p t o r h y n c h u s , S t r o p h o m e n a i L e p t a e n a (rys.
48 i 49). I druga rodzina grupy E le u t h e r o b r a n c h i a — P r o d u c ti da e, któ
rą cechują pr’óżne, wewnątrz rureczkowate kolce na zewnętrznej stronie skorupy i szczątkowy ślad szkie
letu ramion („listw y ra
m ieniowe“ , odciski ner- kowate), prawie wcale nie przekracza górnej granicy osadów paleo- zoicznych; rodzina ta je dnak, wzięta w całości, znacznie młodszą jest od rodziny O r t h i d a e , zamkniętej całkowicie w obrębie czasów paleo- zoicznych, i u szczytu rozw oju staje dopiero karbonie i permie,
R y s. 53. T r i n u c l e u s G o l d f u s s i , z syluru doln eg o C zech; brózda środk ow a o d p ow iad a przew od ow i je lito w e m u (w ed ł. B arrandea); 2) S t a u r o c e p h a l u s M u r c h i s o n i, z sylu ru g órn e g o A n g lii; 3) D e i p h o n F o r b e s i z sylu ru g órn eg o C zech.
W
w sylurze zaś reprezentuje ją rodzaj Chonetes, bardzo jeszcze do Orthidae zbliżony.
W śród form, zaopatrzonych w podpory ramieniowe ( P e g m a t o b r a n c l i i a ) , spotykamy przedewszystkiem R h y n c h o n e l l i d a e , u których z brzegu zawiaso
w ego wystają dwie blaszki wapienne. Główny ich rozwój przypada na erę paleo- zoiczną: tu tylko występują rodzaje P e n t a m e r u s i C a m a r o p h o r i a , podczas g d y R h y n c h o n e l l a należy do tych ciekawych typów, które z małemi zmianami zachowały się od syluru do czasów obecnych (rys. 51). Na osady paleozoiczne przy
pada również głów n y rozwój rodziny S p i r i f e r i d a e , którą charakteryzują spiral
nie skręcone wapienne podpory ramieniowe; należą do niej liczne rodzaje, jak S p i- r i f er, S p i r i g e r a , A t r y p a , R e t z i a , M e r i s t a (p. tablicę II;; niewiele z nich dożyło do ery mezozoicznej, a ostatnie wymierają w dolnej części jury, w liasie.
Odwrotne znajdujemy stosunki u ostatniego działu P e g m a t o b r a n c l i i a , u T e r e b r a t u l i d a e , odznaczających się szkieletem ramieniowym w kształcie pętlicy. Jest to jedyn y dział ramienionogów, który, będąc słabo reprezentowanym w osadach sylurskich (gdzie po raz pierwszy się pojawia) i w całej wogóle epoce paleozoicznej, do szczytu rozwoju dochodzi dopiero w okresach późniejszych i obec
nie jeszcze występuje w pokaźnej liczbie rozmaitych rodzajów i gatunków: T e r e - b r a t u 1 a, a l d h e i m i a , T e r e b r a t u l i n a , M e g e r l e a , T e r e b i a
-80 2. Starsze utwory paleozoiczne.
t e l l a, T h e c i d i u m , A r g i o p e i inne zamieszkują nasze morza miejscami w bardzo znacznej ilości, choć w zbiorach są one względnie dość rzadkie, gdyz występują przeważnie w większych głębokościach. Bez względu wszakże na ten bogaty rozwój jednej rodziny, ramienionogi są w ogólności typem, który od cza
sów prastarych aż do chwili obecnej stopniowo lecz statecznie wymiera; typ ten juz
K ys. 59. T ry lo b ity z sy lu n i czes k iego: 1) A c i d a s p i s B u c b i ; 2) g ło w a A c i d a s p i s m i r a ; 3) A c i d & s p i s D u f r e n o y i , 4) A c i d a s p i s K o e m e r i ; 5) A m p y x R u a u l t i ; 6 ) A m p y x t e n e l l u s , z w in ię ty ; 7 ) D i o n i d e f o r m o s a. (W e d ł. B a rran d ea).
w sylurze występuje w takiej różnorodności form , że musimy mu przyznać długie istnienie w czasach przedkambryjskich.
Z geologicznego punktu widzenia najważniejszą gałąź państwa zwierzęcego stanowią m i ę c z a k i , gdyż pomiędzy skamielinami skorupy ich najczęściej się znaj
dują. Co prawda, nie wszystkie ich działy są dla wszystkich form acyi jednakow o doniosłe. W epoce paleozoicznej, poczynając od syluru, licznych skamieniałości przewodnich dostarczają g ł o w o n o g i (Cephalopoda),podczas gdy obie pozostałe wielkie gromady mięczaków— małże (Lamellibranchiata) i ślimaki (Gastropoda—
brzuchonogi), są wprawdzie także dość liczne, lecz stosunkowo mają mniejsze zna
czenie. W tych starych osadach z głow onogam i mierzyć się m ogą tylko ramienio- pławy, w najstarszych zaś— i trylobity. Inaczej jest w systemach m ezozoicznych
w których głow on ogi geologicznem znaczeniem tak dalece przerastają wszystkie pozostałe działy państwa zwierzęcego, że żaden z nich nawet zdaleka równać się z nimi nie może, jakkolwiek małże i ślimaki stopniowo coraz bardziej zyskują na doniosłości. W utworach trzeciorzędowych wreszcie prawie same tylko małże i
śli-Doniosłość geologiczna mięczaków. 8 1
RyS. 60. E a r y p t e r u s (z praw ej s tr o n y ) i S t y l o n u r u s (z lew ej str o n y), szyluru g órn eg o A n glii, d oln a jp ow ierzc h n ia ciała (O d tw o r zo n e w e d łu g W ood w a rd a ).
maki kierują geologiem przy oznaczaniu wieku i porównywaniu osadów, w odleg
łych występujących miejscowościach. Rozmaite są przyczyny tych zjawisk.
Ogromne znaczenie głow on ogów w osadach mezozoicznych i paleozoicznych spo
wodowane jest przedewszystkiem częstością ich występowania i wielką ilością w y
bitnych cech na ich skorupie, co znacznie ułatwia ich oznaczanie. W dodatku poszczególne gatunki znajdują się zwykle wyłącznie tylko w jednym lub dwóch po
ziomach, lecz posiadają zarazem znaczne rozprzestrzenienie geograficzne, a skut
g9 2. Starsze utwory paleozoiczne.
kiem tego nadają się doskonale do rozpoznawania danego poziomu w bardzo od
ległych od siebie miejscowościach. Z początkiem okresu trzeciorzędowego usko- rupione głow onogi stają się bardzo rzadkie, a zarazem, rzecz prosta, kończy się i rola ich jako skamielin przewodnich. Doniosłe znaczenie małży i ślimakóu w utworach trzeciorzędowych zależy jedynie od ich wielkiej liczebności, ustępu
jącej tylko liczebności mikroorganizmów. Przyczyną tego, że ważność ich w for-macyach starszych zmniejsza się tern bardziej, im bardziej wstecz się cofam y, nie jest bynajmniej znaczne ubywanie ilości gatun
ków lub ich rzadkość; i w sta
rych osadach występują one w wielkiej liczbie. A le poszczegól
ne form y mają zazwyczaj względ
nie małe rozprzestrzenienie ge
ograficzne, posiadają postać mniej charakterystyczną niż głow on o
gi. Te właśnie części skorupy, które są ważne dla niezawodnego oznaczenia: zawiasa małżów i ot
w ór skorupy ślimaków są w twar
dych skałach form acyi starszych tak rzadko zachowane, że ozna
czenie staje się niepewnem. W re
szcie paleontologowie dość mocno zaniedbali badania geologicznie starszych przedstawicieli obu po
w yższych grom ad mięczaków, a skutkiem tego częstokroć do ozna
czenia ich brak danych w litera
turze. Stąd widzim y, od jak roz
maitych, w części nieraz przypad
kow ych przyczyn zależy donio
słość geologiczna poszczególnych grup zwierząt, i wiele pomocy uzyskać jeszcze może geologia
R y s . 61. E u r y p t e r u s F i s c l i e r i z n a d b a łtyck iego sylu ru g ó rn e g o . i -i i o
O k oło t/6 w ielk ości n aturalnej. (W e d ł. N ie jz k o w s k ie g o ^ ju fiC t) C)d d < ł I S Z 6 ^ 0 r O Z W O J U bcldclfl p i \ 1 6 "
ontologicznycli.
M a ł ż e (blaszkoskrzelne, Lamellibranchiata), najniżej uorganizowany dział mięczaków, należą do tych form zwierzęcych, z któremi w życiu powszedniem tak często się stykamy, że niewątpliwie każdy z ich w yglądem zewnętrznym dobrze jest obeznany. Miękkie części tych zwierząt otoczone są skorupą zło
żoną z dwu klap, połączonych zazwyczaj zapomocą zacliodzącjmh pomiędzy sie
bie zębów, t. zw. zawiasy skorupy; są to zwiei’zęta wyłącznie wodne, przeważnie morskie. Otwieranie skorupy odbywa się za sprawą więzadła sprężystego, mieszczą
Małże. 83 cego się w pobliża zawiasy. Więzadło to jest czarne lub brunatne, położenie zaś je g o zwykle daje się rozpoznać nawet na okazach kopalnych i dostarcza ważnych cech rozpoznawczych. Zamykanie skorupy zależy od kurczenia się jednego lub dwóch mięśni zwieraczy, znajdujących
się wewnątrz niej; miejsca przy
twierdzenia tych mięśni zwykle są widoczne na wewnętrzej stronie skorupy u większości małży, mia
nowicie u wszystkich form z nie
co grubszą skorupą. Części mięk
kie w skorupie osłonięte są zdw o
jeniem skóry, również z dwóch pła
tów złożonem, t. zw. płaszczem, który za życia zwierzęcia w ydzie
la skorupę wapienną i przylega do wewnętrznej jej strony jaknajści
ślej, będąc do niej przytwierdzony długim szeregiem włókien mięś
niowych. W miejscu przyczepie
nia tych włókien, na wewnętrznej stronie skorupy, powstaje zazw y
czaj wyraźna, wklęsła linia, t. zw.
linia płaszczowa lub odcisk pła
szczowy, przebiegająca rów noleg
le do dolnego brzegu skorupy, przeciwległego zawiasie; u małży, zaopatrzonych w długie, dające się ze skorupy w ysuw ać rurki od dechowe, na tym odcisku płaszcza dostrzegamy z tyłu wgłębienie, t. zw. zatokę płaszczową.
Najbardziej rozpowszechnio
nym typem w sylurze są liczne małże o nadzwyczaj cienkiej sko
rupie, bez zębów zawiasowych, bez widocznych wyraźnie odci
sków mięśni i linii płaszczowej,
t , B y s. 62. S t y l o n u r n s P o w r i e i , z dew onu ¡szkockiego.
o których tyle tylko powiedzieć (Wedł. Woodwarda.
możemy, że stanowią one g ru
pę samodzielną, prawie całkiem w obrębie okresu paleozoicznego zamkniętą, której nadano nazwę „m ałży starychu, P a l a j e o c o n c h a e (rys. 50> Oprócz tego znajdują się liczne form y opatrzone dwoma mięśniami zwieraczami, jed nym dużym a drugim znacznie mniejszym, i mało lub wcale nie rozwiniętymi zębami zaw iasow ym i— form y, należące do rodzajów A v ie u l a, P t e r i nea. A v i e u - l o p e c t e n , M y a l i n a i t. d. Z m ałży o dwóch mięśniach zwieraczach jednakowej
2. Starsze utwory paleozoiczne.
wielkości znajdują się form y z rzędu T a x o d o n t i a , u których liczne zęby zawia
sowe w jeden wydłużony szereg są ułożone. Takiemi form am i są: A r ca , C u -c n l l a e a , N u -c u l a , L e d a . a w ś r ó d nich. jak zresztą i wśród typów o dwóch nie
równych mięśniach zwieraczach znajdujemy wiele rodzajów, które od syluru aż do dnia dzisiejszego ze znikomemi zaledwie zmianami się dochowały.
W ogóle małże sylurskie, pomimo ogromnej ilości ich gatunków, dla geologa niewielkie mają znaczenie; wprawdzie pewne gatunki, jak C a r d i o l a i n t e r r u p t a są charakterystycznemi skamielinami przewodniemi. lecz znaczna większość nie
dużej jest wagi.
B y s. 63. S l i m o n i a a c u m i n a t a , z syluru górn ego A n g lii, w zn a cz n e m 'z m n ie js z e n iu . (W e d ł. W o o d w a r d s >
Podobnie rzecz się ma ze ś l i m a k a m i sylurskimi. Pierwsze miejsce wśród nich zajmują opatrzone nacięciem przy otworze skorupy P l e u r o t o m a r i i d a e
R y s. 64. M łode okazy kraba m o lo c k ie g o ( L i m o l o s ) , t . z w . stadynm try lo b ito w e .
i B e l l e r o p h o n t i d a e , z rodzajami R a p h i s t o m a , P l e u r o t o m a r i a , M u r - c h i s o n i a , P o r c e l l i a , B e l l e r o p h o n (rys. 52); dalej idzie E u o m p h a l u s , zbliżony do R a p h i s t o m a , i kilka typów, które, jak się zdaje, nie różnią się istot
nie od żyjących obecnie rodzajów, jak T u r b o lub N a t i c a . Szczególnie charak
terystyczne zjawisko tworzą wysokie, kubeczkowate, cieniutką skorupką opatrzone t. zw. „ślimaki kapturkowe“ (Capulidae), które tutaj szczycą się liczniejszym i i bardziej okazałymi przedstawicielami, niż w systematach późniejszych. Bardzo
Ślimaki. Głowonogi. 85 prawdopodobnie do ślimaków zaliczyć należy także i zupełnie wymarły dział C o- n u l a r i d a e z rodzajami C o nu l a r i a (rys. 53), Hyolithes i t. d.; są to formy o skorupkach rogow ych lub wapiennych, piramidalnych, niekiedy u wierzchołka podzielonych na komory, zaopatrzonych w wieczko, zasłaniające otwór skorupy.
Bardzo jest prawdopodobnem, że C o n u l a r i d a e stanowią zupełnie samodzielną, wymarłą doszczętnie grupę zwierząt, która nic nie ma wspólnego ani z tentakulita-
Bardzo jest prawdopodobnem, że C o n u l a r i d a e stanowią zupełnie samodzielną, wymarłą doszczętnie grupę zwierząt, która nic nie ma wspólnego ani z tentakulita-