Teoria relacji osobowych

Twierdzenia Mieczysława Gogacza dotyczące relacji osobowych wynikają z rozstrzygnięć na temat osoby. Zagadnienie relacji było ważne dla samego Gogacza¹⁰oraz stało się przedmiotem zaintereso-wania jego uczniów. Relacje osobowe należą do relacji kategorialnych, do których zaliczają się zarówno odniesienia istnieniowe, jak i isto-towe¹¹. W przypadku relacji istotowych ich podmiotami są intelekt i wola (relacja poznawania i decydowania), zaś w przypadku relacji istnieniowych ich podmiotami są odpowiednie własności transcen-dentalne. Relacje osobowe zalicza Gogacz do istnieniowych. Relacje istotowe mogą wyłącznie wspierać, chronić lub niszczyć relacje oso-bowe. Z tego powodu Gogacz pisze:

⁸ KeO, s. 164.

⁹ M. Gogacz, Filozoficzna identyfikacja godności osoby, dz. cyt., s. 186–190, 203–207.

¹⁰ EM, s. 43–49; CiR, s. 16–21, 152–153; KeO, s. 36–46.

¹¹ Poza relacjami kategorialnymi, które są zewnątrzbytowe, Gogacz wyróżnił także relacje transcendentalne, które są właśnie wewnątrzbytowe, to znaczy za-chodzą między strukturalnymi elementami bytu (a takimi są istnienie i istota).

Obok relacji osobowych, można w ramach metafizyki wyróżnić istnieniowe rela-cje sprawcze (zachodzą między przyczyną sprawczą, samoistnym istnieniem i jed-nostkowym bytem) oraz relacje nieosobowe, które dotyczą przedmiotów i istot żywych, które są jednokierunkowe; EM, s. 45–49.

[…] relacje istnieniowe wyprzedzają wszystkie inne relacje, gdyż całą zawartość bytu wyprzedza właściwy mu akt istnienia. Podobnie relacje osobowe są w bycie wcześniej niż inne relacje. Są pierwsze i podstawowe, gdyż właśnie pierwsze i podstawowe jest istnienie, przejawiające się we własnościach transcendentalnych¹².

Przedświadomy charakter relacji osobowych został przez Goga-cza uzasadniony teorią „mowy serca” (sermo cordis). OznaGoga-cza ona bo-wiem działania intelektu możnościowego, polegające na odbieraniu informacji, które pozwalają na skierowanie się do oddziałującego bytu. Kluczowe w myśli Gogacza jest podkreślenie, że koncepcja

„mowy serca” ukazuje, iż poznanie ludzkie, które również jest relacją, polega na doznawaniu własności transcendentalnych przejawiających istotę bytu¹³.

Pierwszą spośród opisywanych relacji osobowych jest miłość, która pojawia się jako pierwsza nieprzypadkowo. Miłość jest relacją opartą na własności realności, która najpełniej prezentuje istnienie jako pierwsze pryncypium bytowe. Gdy spotkane osoby oddziałują na siebie istnieniem, to realizują się najważniejsze skutki wyrażające miłość: życzliwość, otwartość, akceptacja, współodpowiedniość¹⁴. To, co charakterystyczne dla ujęcia Gogacza, to bardzo ścisłe odróżnienie istoty miłości od wszystkiego, co jej towarzyszy, a więc od jej przeja-wów i skutków. Emocje towarzyszą miłości, radość może być jej prze-jawem, fascynacja może ją potęgować, jednak istota miłości nie mieści się w wymienionych symptomach. Miłość jest powiązaniem osób przede wszystkim przez to, że istnieją, że posiadają odrębną struk-turę bytową. Istota miłości jest związana z jej bezinteresownym cha-rakterem, gdyż do jej funkcjonowania wystarcza spotkanie osób, które prowadzi do kolejnych przejawów i skutków. W książce Człowiek i jego relacje pisze:

Miłość jest wytworzonym w dwu osobach przez wzajemne ich od-działywanie na siebie tym przystosowaniem, które powstaje w wy-niku faktu, że istnieją. […] Jest wzajemną radością, wywołaną tym, że jest przy mnie ta osoba, której wierzę, której ufam, a raczej tej osobie, która jest obecna, która istnieje i jest przy mnie, wierzę i ufam. […] Ta więź jest właśnie wystarczaniem sobie osób, gdyż ¹² EM, s. 47.

¹³ PiA, s. 71–74.

¹⁴ CiR, s. 17–18.

osoba najpełniej odpowiada osobie. Jest więc ta więź najgłębszą relacją osobową, takim przystosowaniem osób, taką wzajemną w nich przemianą, że bez siebie, bez trwania swej obecności, swe-go istnienia, wprost umierają¹⁵.

Korzystając z ustaleń Tomasza z Akwinu na temat rodzajów mi-łości, Mieczysław Gogacz wyróżnia trzy jej poziomy: 1) connaturalitas (complacentia); 2) concupiscibilitas (concupiscentia); 3) dilectio.

Pierwszy z poziomów miłości (connaturalitas) wyraża się w zgności, odpowiedniości natur osób, które oddziałują na siebie. Ta od-miana miłości jest akceptacją drugiej osoby ze względu na to, że istnieje oraz że jest osobą. To w naturze osób jest powód, aby w sposób bezko-lizyjny, w ramach upodobnienia i upodobania kierować się do innych w sposób życzliwy.

Drugi poziom miłości (concupiscibilitas) również związany jest z istnieniem, które ją wywołuje, ale zaakcentowana w nim jest percep-cja zmysłowa, która pociąga i skutkuje całą gamą uczuć. Miłość na tym poziomie związana jest z pożądaniem, gdyż w przedmiocie miłości, w drugiej osobie dostrzega się dobro dla nas, ponadto Gogacz sugeruje, że także piękno osób budzi fascynację w uczuciach i rodzi właśnie tę formę miłości¹⁶. Jest to o tyle interesujące, że pożądanie ludzkie jest interpretowane jako potrzeba doznawania piękna. W ten sposób, jak się wydaje, Gogacz bierze w obronę tę formę miłości, którą często oska-rża się o to, że jest używaniem osób. W jego ujęciu w relacjach osobo-wych ten poziom miłości jest naturalny, ale domaga się pogłębienia, stanowi więc pewien etap w rozwoju miłości między osobami.

Trzeci poziom miłości (dilectio) jest najpełniejszym odniesieniem do osób, gdyż związanym z działaniem ludzkich władz poznawczych i decyzyjnych. Ten poziom miłości jest akceptowaniem całości osób, a wyraża się w służbie dla nich i dla ich dobra.

W miłości dilectio Gogacz wyróżnia kilka jej postaci. Ich charakter opisany został przez użycie Tomaszowych kategorii ukazujących mi-łość jako actus et actus oraz actus et potentia. Pierwszy sposób będzie wyrażał „samowystarczalność” miłości – np. w przyjaźni, zaś drugi będzie wyrażał się potrzebę „dopełnienia” – np. w miłości rodziciel-skiej oraz w miłości do Boga.

¹⁵ CiR, s. 153.

¹⁶ NjM, s. 32, 34.

Pierwszą postacią miłości między osobami jako osobami jest przyjaźń (amicitia). Cechuje ją pełna wzajemność, wierność i zaufanie.

Gogacz w rozumieniu przyjaźni kładzie nacisk na wierność, która oznacza trwanie tej formy miłości, gdyż nie ginie z błahego powodu.

Podkreśla również, że wzajemność nie jest czymś wymaganym, wy-jątkowym, ale czymś naturalnym i niejako wynikającym z przyjaźni.

Przyjaźń nie jest czynnością, nie jest trwaniem wspólnych zaintere-sowań, nie jest także wyborem wspólnego dobra czy też koniecznym trwaniem w postaci bycia razem. Przyjaźń jest raczej skutkiem wszyst-kich relacji osobowych, którymi wiążą się osoby – jest więc skutkiem wiary, nadziei i miłości¹⁷.

Drugą wyróżnioną postacią miłości na poziomie dilectio jest mi-łość caritas, w której osoby otaczają się troską i chronią wzajemne dobro. Gogacz w Elementarzu metafizyki podaje ogólną charaktery-stykę miłości caritas: jest bezinteresowna, ofiarna, wyrozumiała, wy-baczająca, chroniąca, dyskretna. Bez większych problemów można dostrzec, że najlepszym jej przykładem jest miłość rodzicielska, a naj-bardziej widoczna w odniesieniu matki do dziecka¹⁸.

Trzecią spośród wymienionych postaci miłości dilectio, jest mi-łość Boga do człowieka – agape. Absolutna mimi-łość Boga do człowieka polega na bezinteresownym obdarowaniu. Jest to specyficzna miłość, właściwa tylko dla Boga. Warto podkreślić, że według Gogacza, czło-wiek kieruje się do Boga miłością (która jest zresztą wywoływana przez Boga) w postaci tęsknoty, głodu duszy, pragnienia spotkania i zbawienia¹⁹.

Fundamentem osobowej relacji wiary jest prawda jako własność istnienia. Wiąże osoby na sposób wzajemnego otwarcia się i zaufania.

Gogacz mówiąc o tej relacji, dostrzega jej dwa aspekty: pierwszy ma naturę podmiotową, a drugi przedmiotową. W aspekcie podmioto-wym wiara jest zaufaniem, otwarciem na prawdę, którą ktoś przynosi, w aspekcie przedmiotowym polega na szeroko pojętej prawdomów-ności, przekazywaniu prawdy, obdarowywaniu prawdą. Omawiając relację wiary, Gogacz dodaje, że należy o niej mówić na poziomie naturalnym, gdy wiąże ze sobą ludzi. Podmiot relacji przystosowuje swój intelekt i wolę do poznawania prawdy oraz kierowania się do niej

¹⁷ CiR, s. 153–154.

¹⁸ EM, s. 79.

¹⁹ KeO, s. 41–42.

jako do dobra. Jeśli relacja wiary opiera się na prawdzie, to posiada wyjątkowy, kontemplacyjny charakter. Wiara w pewien sposób wnosi w podmiot relacji to wszystko, co posiada druga osoba. Jest ona za-wsze na miarę osoby, której wierzymy, co oznacza, że wiara nie jest ar-bitralną decyzją uwierzenia komuś²⁰. To prawda osoby, która jest kresem relacji, oddziałuje własnością prawdy, wywołując tym samym ufne skierowanie się do niej. Jeśli prawda jest tym, co wiąże osoby, to powodem zerwania relacji wiary może być tylko pycha bądź próżność.

Tymi postawami odrzuca się prawdę jako cel, jako wartość i jako fun-dament działań.

W aspekcie przedmiotowym również można rozwinąć temat wiary jako relacji religijnej. Powiązanie człowieka z Bogiem, który jest Osobą, polega na oddziaływaniu Boga na nas poprzez Jego własność prawdy.

To Bóg jest czynną stroną tej relacji ze względu na to, że powoduje skie-rowanie się do Niego. Bóg jest w tej relacji obecny w istocie człowieka i choć pozostaje odrębny bytowo, wnosi w nasze władze uposażenie umożliwiające kontakt z Nim. Uzyskane w tej relacji wlane cnoty teo-logiczne i dary Ducha Świętego umożliwiają więź z Bogiem, a także od-bieranie całej treści Objawienia. Gogacz zdaje sobie sprawę, że relacja ta przechodzi z naturalnego poziomu w nadprzyrodzony, a tym samym z filozoficznego sposobu jej wyjaśnienia do teologicznego. Religia jako zespół relacji nie będzie jakimś rodzajem wiedzy, nie będzie mieściła się wyłącznie w doznaniach, świadomości, decyzji. Wiara religijna jest od strony Boga nadprzyrodzonym Jego udzielaniem się²¹. Wiara reli-gijna posiada także podmiotowy aspekt i wówczas można akcentować wszystkie elementy związane z przeżywaniem wiary – niepokoje, wąt-pliwości, obawy. Gogacz sugeruje jednak, że niebezpieczne jest przeak-centowanie tego aspektu. Ma ono także swoje filozoficzne założenia w postaci określenia natury ludzkiej jako świadomości i wolności.

Ateizm dla Gogacza jest skutkiem nie tyle intelektualnego zanegowania istnienia Boga, ile częściej nieprzezwyciężenia kryzysu relacji wiary religijnej na pewnym etapie jej rozwoju (ciemna noc duszy)²².

Nadzieja jest relacją osobową opartą na dobru jako na własności istnienia. Relacja nadziei polega na oczekiwaniu dobra od osób. Nie ma ona jednak roszczeniowego charakteru, ale wiąże się z dostępnością,

²⁰ CiR, s. 152.

²¹ EM, s. 80–81.

²² MbP, s. 43; FaM, s. 113–117.

akceptowaniem, wyborem obecności osób. Jeśli wyzwala ją dobro jako własność istnienia, to oczekiwanie związane jest nie tyle ze spo-dziewaniem się dobra, ile bardziej z jego wzajemnym sobie udziela-niem, ale także umiejętnością przyjmowania dobra innych osób²³. Gogacz podkreśla, że nadzieja jest także pewnego rodzaju przystoso-waniem się osoby do tego, że inne osoby oddziałują na nas dobrem²⁴. W książce Człowiek i jego relacje pisze, że:

[…] nadzieja nie jest usuwaniem nieufności, sprawdzaniem kogoś, decyzją zaufania komuś wbrew sensowi. Nie jest wyborem czegoś niepewnego. Jest potrzebą naszego trwania wśród osób. Nie zrywa jej nieufność, zawiedzenie, nawet oszukanie. Zrywa ją ewentualnie zniszczenie dobra, czynienie zła²⁵.

Koncepcja osoby oraz teoria relacji osobowych Mieczysława Go-gacza są oryginalnymi propozycjami filozoficznymi, gdyż są konsek-wencjami jego rozumienia bytu. Stanowią przykład zastosowania wyników ustaleń metafizycznych do opisania natury człowieka oraz do ukazania jego funkcjonowania wśród innych bytów. Człowiek jako osoba, a więc jako byt jednostkowy o istocie intelektualnej, istnieje wśród innych osób. Relacje osobowe tworzą środowisko osób, które trwa, o ile podlega zabiegom ochrony i troski.

F

Podstawy filozofii człowieka w ujęciu Mieczysława Gogacza stano-wią następujące zagadnienia, składające się na kolejne części niniej-szego opracowania: 1) teoria człowieka a teoria osoby; 2) relacyjne i substancjalne rozumienie człowieka; 3) wewnętrzne przyczyny wieka (istnienie i istota, dusza i ciało); 4) zewnętrzne przyczyny czło-wieka (tj. przyczyna realności istnienia i celowa przyczyna tożsamości istoty); 5) własności i relacje człowieka (poznanie, postępowanie, relacje osobowe). Całość zwieńczona jest omówieniem zagadnienia „metanoi”

²³ CiR, s. 15.

²⁴ CiR, s. 152–153.

²⁵ CiR, s. 20.

i „humanizmu” – kluczowych dla Gogacza pojęć związanych z antro-pologią filozoficzną

Gogacz definiuje człowieka jako byt jednostkowy, zapoczątko-wany przez stworzony akt istnienia. Akt ten aktualizuje możnościową istotę jako swe formalne i materialne ukonstytuowanie. Wyróżnia się dwa tworzywa jednostkowego bytu: istnienie i istotę. Są to zarazem przyczyny wewnętrzne komponujące istotę danego człowieka. To naj-bardziej ogólne ujęcie człowieka stanowi punkt wyjścia naj-bardziej szcze-gółowych charakterystyk bytu ludzkiego.