Teorie lokalizacji działalności rolniczej

Badania nad teorią lokalizacji szły w dwóch kierunkach: I kierunek - tworzenie zrębów ogólnej teorii lokalizacji, II kierunek – konstruowanie branżowych teorii lokalizacji.

W zasadzie istnieją tylko dwie w pełni ukształtowane teorie lokalizacji:7 a) teoria lokalizacji rolnictwa,

3 A. Woś, Encyklopedia agrobiznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998, s. 241.

4 R. Domański, Geografia ekonomiczna, ujęcie dynamiczne, PWN, Warszawa 2005, s. 18.

5 Ibidem

6 Ibidem, s. 161.

b) teoria lokalizacji przemysłu.

W procesach lokalizacji działalności rolniczej wykorzystuje się następujące teorie i modele:

- teoria Thünena i jej modyfikacje; - teoria neoklasyczna;

- modele przestrzennego użytkowania ziemi;

- modele model międzyregionalnej równowago działalności rolniczej; - modele decyzyjne oparte na stochastycznej teorii uczenia się, teorii gier

i teorii dyfuzji innowacji;

Najstarszą teorią lokalizacji jest klasyczna teoria lokalizacji J.H. Thünena, która była próbą wyjaśnienia przyczyn zróżnicowania i rejonizacji produkcji rolniczej.8 We-dług tej teorii czynnikiem determinującym lokalizację jest renta gruntowa jako funkcja odległości transportu i jego kosztów. Stworzony przez Thünena model przedstawia teo-retyczne rozmieszczenie różnych rodzajów produkcji rolnej wokół centralnie położonego rynku.9 Model ten oparty został na następujących uproszczeniach:10

- istnieje izolowany samowystarczalny ekonomicznie obszar; - wszystkie grunty na tym obszarze mają taką samą urodzajność; - istnieje tylko jedno miasto i zlokalizowany w nim jeden rynek rolny; - miasto to znajduje się w centrum jednorodnej równiny o jednakowych

wa-runkach naturalnych i transportowych w każdym punkcie, a co za tym idzie o jednostkowych kosztach transportu i produkcji;

- na rynku miejskim następuje wymiana produktów rolnych oraz zakup ar-tykułów przemysłowych, rolnicy nie wymieniają swoich towarów między sobą poza miejskim rynkiem zbytu;

- transport produktów rolnych na rynek miejski odbywa się drogami łączą-cymi gospodarstwa z miastem w linii prostej przy użyciu jednego rodzaju środków transportu, przy czym koszty transportu są wprost proporcjonalne do odległości, wagi produktu oraz jego nietrwałości;

- na rynku istnieje wolna konkurencja pomiędzy sprzedawcami, którzy dążą do maksymalizacji zysku.

Przy spełnieniu powyższych warunków rolnictwo w strefie podmiejskiej tworzy koncentryczne pierścienie (kręgi) różniące się sposobem użytkowania ziemi. Każdy z tych pierścieni charakteryzuje się kombinacją sposobów organizacji produkcji rolni-czej i sposobu użytkowania ziemi wynikających z:11

- popytu na produkty rolne na rynku, - technologii produkcji,

- technologii produkcji, - technologii transportu,

- dążności do maksymalizacji renty gruntowej. 8 Ibidem, s.70

9 Domański , op.cit. s.162.

10 Kuchciński, op. cit. s.70.

Według tej teorii produkty o największej masie i najmniej trwałe będą produkowane najbliżej rynku, a odległości przy których wytwarzanie tych produktów będzie opłacalne, są odwrotnie proporcjonalne do masy i trwałości tych artykułów.

Współcześnie mówi się o odwróconych kręgach Thünena.12 Według tej teorii strefy bardziej oddalone od wielkich aglomeracji miejskich posiadają potencjał szczególnie cenny dla produkcji zdrowej żywności, która na rynku osiąga wyższe ceny niż żywność produkowana przemysłowymi metodami. Strefy oddalone od ośrodków miejskich mają z reguły lepsze walory środowiskowe i mogą być wykorzystane do świadczenia usług agroturystycznych.

Zgodnie z teorią neoklasyczną, wybór lokalizacji firmy przeprowadza się ze wzglę-du na maksymalizację zysków.13

Zależnie od tego, jaki wpływ wywiera lokalizacja na przychody i koszty, można wyróżnić cztery sytuacje:

- orientacja na zasoby i pracę – zakłada że ani dostępność nakładów, ani ich ceny i koszty nie zmieniają się wraz z lokalizacją i firma może sprzedawać swoją produkcję wszędzie po tej samej cenie, lokalizacja jest optymalna wówczas, gdy koszty są minimalne;

- orientacja swobodna – oznacza, że zarówno produkty, jak i czynniki produk-cji są dostępne bez ograniczeń, w tej sytuaproduk-cji jest obojętne, gdzie zlokalizo-wana jest firma;

- orientacja rynkowa zakłada, że koszty produkcji są takie same przy wszyst-kich lokalizacjach, produkty wymagają przewozów, ponieważ konsumenci są bardziej rozproszeni niż wytwórcy, każda firma obsługuje wyodrębniony terytorialnie rynek, określenie ilości dóbr i usług, z jakimi firma może po-jawić się na określonym rynku, jest dla niej podstawowym problemem za-rządczym, równocześnie jest to główny problem teorii i praktyki lokalizacji działalności gospodarczej.

Modele przestrzennego użytkowania ziemi14 polegają na tym, że i system produkcji rol-nej jest uzależniony od uwarunkowań zewnętrznych gospodarstwa rolniczego (odległość od rynku zbytu, kosztów transportu, charakteru popytu rynkowego, systemu cen, narzędzi interwencyjnych stosowanych przez państwo i Unię Europejską, zasobów siły roboczej w regionie) i uwarunkowań wewnętrznych (wydajność pracy, techniczne uzbrojenie pra-cy, sposób produkcji, zasoby kapitałowe, wielkość gospodarstwa, struktura przestrzenna gospodarstwa, jakość gleb, kwalifikacje właścicieli itp. Poddając analizie wszystkie te czynniki można określić optymalny sposób użytkowania ziemi z punktu widzenia mak-symalizacji zysku.

Modele międzyregionalnej równowagi działalności gospodarczej nawiązują do klasycznej teorii handlu międzynarodowego i modeli przepływów międzygałęziowych w gospodarce narodowej. Za pomocą tego modelu można określić jak zmiana użytko-wania ziemi na danym obszarze wpłynie na zmianę struktury produkcji rolnej w całym regionie lub innych regionach i na odwrót.

12 A. Woś op.cit. s.241.

13 Woś, op. cit., s.242.

Modele decyzyjne oparte na stochastycznej teorii uczenia się , teorii gier i teorii dyfuzji informacji służą do wyznaczenia lokalizacji działalności rolniczej i wyjaśnienia przyczyn ukształtowania się obserwowanej w rzeczywistości struktury przestrzennej użytkowania ziemi na określonym obszarze. Istota tych modeli decyzyjnych polega na tym, że podejmujący decyzję lokalizacyjną permanentnie uczy się wyboru optymalnych rozwiązań z punktu widzenia opłacalności swojego działania.

Zastosowanie teorii gier do podejmowania decyzji lokalizacyjnych ma uzasadnienie w tym, że decyzje lokalizacyjne są podejmowane w warunkach niepewności, zaś pod-jęta decyzja jest wynikiem gry między człowiekiem, a środowiskami – naturalnym i antropogenicznym.

Modele dyfuzji objaśniają rozmieszczenie działalności rolniczej jako funkcję roz-przestrzeniania się i przyswajania informacji dotyczących nowoczesnych metod gospo-darowania.