Z czasem na wzór „Sokoła” macierzy, zaczęto zakładać „gniazda sokole” w ko-lejnych miastach Galicji, by następnie, w późniejszym okresie, objąć pozostałe zabory. Przy organizowaniu pierwszego oddziału, jego twórcy wzorowali się na czeskim „Sokole”.
Z inicjatywy Adolfa Hajka w 1846 r. w Pradze powstało pierwsze czesko-nie-mieckie Towarzystwo Gimnastyczne na ziemiach czeskich. W 1848 roku organi-zacja ta została rozwiązana. Powodem rozwiązania „Sokoła” było opowiedzenie się przez członków towarzystwa po stronie zwolenników autonomii Czech oraz ich udział w marcowych i czerwcowych wypadkach praskich2.
Po roku 1860 w monarchii austriackiej, w tym również w Czechach, zapa-nowała większa swoboda polityczna. Zaczęły w tym okresie powstawać liczne stowarzyszenia.
Pod koniec 1861 roku złożono projekt statutu Towarzystwa Gimnastycznego w Pradze do namiestnictwa. Projekt w pierwszej wersji został odrzucony.
Dopiero 27 stycznia 1862 roku namiestnictwo przyjęło dokumenty, które umoż-liwiały działalność Praskiemu Zrzeszeniu Gimnastycznemu „Sokół”. Jego hasłem przewodnim było „krzepmy się”. Twórcą i inicjatorem powstania towarzystwa był Miroslav Tyrš, a jego pierwszym przewodniczącym został Jindrich Fügner.
Swoją nazwę Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” zawdzięcza E. Tonderowi, dyrektorowi Akademii Handlowej w Pradze, który pomysł zaczerpnął z nazwy nadawanej bohaterom na południowej słowiańszczyźnie.3
W 1865 roku wydano pierwszy numer „Sbornika Sokolskiego”. Był to rocznik czeskich i morawskich Towarzystw Gimnastycznych. Przedstawiano w nim dzia-łalność organizacyjną i sportową towarzystw gimnastycznych. Od 1871 r. założo-no czasopismo „Sokol” w całości poświęcone sprawom sokolstwa.4
Przyczyny powstania organizacji „Sokół” na terenach Czech i Polski były po-dobne. Czeski „Sokół” powstał w wyniku ruchu antygermanizacyjnego. Ruch ten stawiał sobie za cel walkę o prawo ludu czeskiego do autonomii. Był ruchem na-rodowowyzwoleńczym. Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” powstało po stłumieniu powstania w 1863 roku. Represje, które nastąpiły po tym zrywie niepodległościowym, poddały w wątpliwość szansę na odzyskanie przez Polskę niepodległości5.
2 Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”, R II, 1882, nr 8, s. 62.
3 Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”, R II, 1882, nr 8, s. 63.
4 Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”, R II, 1882, nr 8, s. 57
5 M.Terech, Zarys dziejów sokolstwa polskiego. Warszawa 1932, s. 5.
Liczba organizacji sokolskich po 1867 r. w cesarstwie austro-węgierskim sys-tematycznie rosła. Jedną z takich organizacji, która w tym okresie powstała, opie-rając swoją działalność na wzorze i ustawach praskich, był „Sokół” lwowski.
Od początku „Sokół” w obu tych środowiskach – czeskim i polskim – wpły-wał nie tylko na zwiększenie sprawności fizycznej, ale także miał cel nadrzędny – walkę o przyszłą niepodległość. Sytuacja „Sokoła” w Polsce była trudniejsza z powodu jej podziału między trzech zaborców.
Lwowski „Sokół” przyjął nazwę Akademickie Towarzystwo Gimnastyczne.
ATG za godło przyjęło sokoła w locie, który przyczynił się do tego, że samo Towarzystwo zaczęto nazywać Sokołem. Oficjalnie słowo „sokół” wprowadzono w statucie w 1869 r. i od tego czasu oficjalna nazwa brzmiała: Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”.
25 marca 1867 roku wybrano pierwszy zarząd Towarzystwa. Pierwszym pre-zesem został dr Józef Milleret. Siedziba „Sokoła” Macierzy znajdowała się we Lwowie. Na początku swojej działalności „Sokół” lwowski liczył 163 członków, a pod koniec 1867 roku 325 członków i 200 uczniów.6
W Galicji po 1884 roku nastąpił dynamiczny rozwój ruchu sokolego, co przyczyniło się do utworzenia w 1892 roku Związku Polskich Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Cesarstwie Austriackim7.
Lwowski Sokół stał się inicjatorem powstawania polskich towarzystw gim-nastycznych w innych miejscach będących pod zaborami Polski. W Galicji i Prusach pierwsze Towarzystwa zaczęły powstawać w 1884 r., a w zaborze ro-syjskim w roku 1905. Zapoczątkowało to zorganizowany polski ruch sporto-wy. Towarzystwo w pierwszym rzędzie propagowało gimnastykę i szermierkę, a w dalszej kolejności inne dyscypliny sportowe. To ono jako pierwsze na zie-miach polskich zaproponowało władzom oświatowym Galicji wprowadzenie do szkół lekcji wychowania fizycznego. Chcąc krzewić kulturę fizyczną, oprócz działalności sportowej od 1881 roku zaczęło wydawać miesięcznik „Przewodnik Gimnastyczny Sokół”. Było to czasopismo w całości poświęcone problemom kul-tury fizycznej, i tak w numerze tego pisma z roku 1885 czytamy „[…] ćwicze-nia ciała tak wielką odgrywają rolę w życiu człowieka, iż bez nich nie można
6 G. Bielec, Z kart historii Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Zakopanem, [w:] Krajowy Zlot Sokolstwa Polskiego. 110 lat Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”w Zakopanem, Materiały po-konferencyjne Kraków–Zakopane, 11–13 czerwca 2001, s. 38.
7 K.Toporowicz, Zarys dziejów „Sokoła” na ziemiach polskich w latach 1967–1947, [w:] Z kart historii polskiego „Sokołą”. Materiały posesyjne z I Zlotu Odrodzonego Sokolstwa Polskiego, Kra-ków 1995, s. 13.
sobie pomyśleć bytu człowieka – zarówno w stanie natury, jak i na łonie cywili-zacji. W imię więc świętego obowiązku, jakim jest troska o nasze zdrowie fizycz-ne i moralfizycz-ne, zabierzmy się z wielką a godną sprawy efizycz-nergią do pielęgnowania wszystkiego co ma na celu wychowanie fizyczne”.
W czerwcu 1892 z inicjatywy prezesa „Sokoła” Żegoty Krówczyńskiego, Kazimierza Czarnika, Antoniego Dziędzielewicza, Ksawerego Fiszera oraz wielu innych został zorganizowany zjazd Towarzystwa „Sokół”. Było to wielkie święto.
Do Lwowa zjechały delegacje i zespoły z innych dzielnic Polski, dzięki czemu nadały uroczystości rangę ogólnopolską. Na pierwszym we Lwowie boisku spor-towym z trybunami odbył się efektowny pokaz gimnastyczny z udziałem wielu setek sokołów.
W okresie tym powstały również dobrze zorganizowane i prężnie działające Związki Sokolstwa Polskiego we wszystkich większych skupiskach polonijnych na terenie obu Ameryk i Europy Zachodniej. Związki te w późniejszym okresie były bardzo pomocne w walce o niepodległość.8
Działalność sportowa oraz patriotyczno-niepodległościowa „Sokoła” łącząca także elementy przysposobienia wojskowego przyczyniła się do tego, że sokol-stwo czynnie włączyło się w latach 1914–1918 do walki o niepodległość Polski.
„Sokół” przed I wojną światową był najnowocześniejszym i największym cen-trum szkolenia kadr instruktorskich z wychowania fizycznego oraz przysposo-bienia wojskowego. Przed wybuchem I wojny światowej było w Polsce ogółem 581 związków, liczących około 45 tysięcy członków. Fenomen ten powstał w wy-niku ówczesnej sytuacji politycznej i międzynarodowej. Wybuch konfliktu zbroj-nego między mocarstwami dawał Polsce szansę na odzyskanie niepodległości9.
W latach 1919–1920 związki sokole działające dotychczas osobno na terenach zaboru austriackiego, pruskiego i rosyjskiego połączyły się w Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce z siedzibą w Warszawie.
Przerwana przez wojnę działalność „Sokoła” odrodziła się ze wzmożoną ak-tywnością, by przez dwa następne dziesięciolecia cieszyć się największym roz-kwitem, pomimo licznych głosów kwestionujących sens utrzymania szkole-nia wojskowego w tej organizacji. Ruch sokoli w okresie międzywojennym stał
8 S.Doutlik, Historické vztahy Polského a Českého “Sokola”, red. A. Łopata, [w:] 130 lat Sokolstwa Polskiego, materiały pokonferencyjne, Kraków–Lwów 1997, s. 8.
9 G.Bielec, Z kart historii Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Zakopanem, [w:] Krajowy Zlot Sokolstwa Polskiego. 110 lat Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Zakopanem, materiały pokonferencyjne, Kraków–Lwów, 11–13 czerwca 2004, s. 38
się masową organizacją patriotyczno-gimnastyczną młodzieży polskiej współ-pracującą z Państwowym Urzędem Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego10.
Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II, jako uczeń gimnazjum w Wadowicach (1930–1938) brał udział w zajęciach sportowych w tamtejszym
„Sokole” pod kierunkiem prof. Czesława Panczakiewicza. Jak ważne były te za-jęcia, może świadczyć fakt, iż 16. czerwca 1999 r. podczas wizyty w Wadowicach Jan Paweł II nawiązał do tego faktu, mówiąc: „Potem poszedłem do gimnazjum, a z gimnazjum chodziło się do „Sokoła” na gimnastykę. Chodziło się także do
»Sokoła« na przedstawienia” (Jan Paweł II, Wadowice, 16.06.1999 r.).
W przededniu wybuchu II wojny światowej sokolstwo polskie nie ograniczało się tylko do alarmowania władz państwowych o narastającym zagrożeniu utra-ty wolności przez Polskę, lecz przygotowywało swoich członków do akutra-tywnego udziału w obronie ojczystego kraju. Ponownie powołano Stałe Drużyny Sokole, które pod kierunkiem wykwalifikowanych instruktorów przechodziły intensyw-ne szkolenie wojskowe. W dniu 12. kwietnia 1937 roku Przewodnictwo Związku T.G. „Sokół” w Polsce podjęło uchwałę popierającą tworzenie ochotniczych baonów Obrony Narodowej i wezwało swoich członków do wstępowania doń i formowania w nich oddzielnych oddziałów sokolich. W momencie najazdu hi-tlerowskiego na Polskę w dniu 1. września 1939 roku większość sokołów stanę-ła w pierwszych szeregach obrońców. Jednym z przykstanę-ładów może być „Sokół”
w Kłecku w Wielkopolsce, z którego 1/3 drużyny męskiej walczyła w szeregach Armii „Poznań”. Członkowie TG „Sokół” byli tymi, którzy jako jedni z pierw-szych doznali ogromnych cierpień ze strony okupantów. Tylko z Pomorza udało się do tej pory ustalić 133 sokołów zamordowanych przez hitlerowców i 22 przez bolszewików. Jednakże nie ma w nich sokołów gdańskich, z których wszyscy byli aresztowani już w pierwszych dniach września 1939 roku [Z. Pawluczuk, 1997].
Wybuch II wojny światowej spowodował rozwiązanie „Sokoła”. Brać Sokola po rozwiązaniu swojej organizacji zaangażowała się w walkę z faszyzmem, za-równo na terenie kraju, jak i na wszystkich innych frontach.
Po zakończeniu działań wojennych nowe władze w Polsce nie dopuściły do reaktywacji „Sokoła”, bały się i nie chciały, by młodzież polska była wychowywa-na w duchu patriotyzmu w myśl zasad pielęgnowanych przez lata w Sokolniach.
Przerwa spowodowana komunistycznym reżimem była bardzo długa i do dziś dnia jest ona odczuwalna. Na przeszkodzie stoją tu niewątpliwie problemy
10 Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”, 1927–1928.
ekonomiczne, a co za tym idzie utrudnione odbieranie majątku należącego
„Sokoła”. Liczba chętnych instruktorów sportowych, którzy by chcieli wychowy-wać młode pokolenie w duchu sokolskim, jest za mała. Problem też stanowią spory światopoglądowe wypływające z przeszłości.
Marian Wolański w swoim artykule pt. Racja bytu pisze tak: „(...) najważniej-szym i najbezstronniejnajważniej-szym sędzią bytu towarzystwa jest życie. Szereg lat boryka się Sokół z twardym losem. Zniszczone przed wojną budynki (...) trzeba było dźwignąć z ruiny – zabrakło jednak pieniędzy. Ożywić życie gimnastyczne i to-warzyskie wewnątrz – trudno, gdyż członków jest niezmiernie mało; zwiększyć szeregi sokole – ba, kiedy jeszcze różne organizacje uprzywilejowane zabierają gotowe zastępy, że na należących do Sokoła rzuca się groźby niełaski (...) Majątek sokoli zostaje wyzyskiwany przez bezdomne organizacje.”
Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” mogło rozpocząć swoją działal-ność dopiero w 1989 r. po upadku rządów komunistycznych. Jako pierwsze zare-jestrowały swoją działalność gniazda:
10 stycznia 1989 r. TG „Sokół” – Warszawa Macierz;
28 lutego 1989 r. TG „Sokół” – Inowrocław;
14 marca 1989 r. TG „Sokół” – Gniewkowo;
22 czerwca 1989 r. TG „Sokół” – Bydgoszcz Macierz;
6 listopada 1989 r. TG „Sokół” – Poznań.
W dniu 3. września 1989 r. podczas uroczystego zjazdu sokolstwa zorganizo-wanego w Bydgoszczy postanowiono powołać Związek Sokołów w Polsce.
Dnia 21. lutego 1990 w Warszawie odbył się Zjazd Założycielski Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce. W Zjeździe wzięli udział delega-ci z 5 gniazd sokolich (Gniewkowo, Inowrocław, Gdańsk, Warszawa, Bydgoszcz).
Decyzją Komitetu ds. Młodzieży i Kultury Fizycznej wpisano do rejestru Związek Towarzystw Gimastycznych „Sokół” w Polsce.11
W 1998 roku ukazał się pierwszy numer nowego „Przeglądu Sokolego”. Pismo prezentuje zarówno dokonania dawnego sokolstwa, jak również informuje o no-wych formach działalności reaktywowanych Towarzystw Sokolich.
Od 3. lipca 1998 r. ZTG „Sokół” w Polsce jest członkiem Światowego Związku Sokolstwa liczącego 300 tysięcy sokołów. W najwyższych władzach reprezen-tantami sokolstwa polskiego zostali: od 1998 r. Andrzej Bogucki – prezes ZTG
„Sokół” w Polsce, od 2000 r. Hanna Rogowska – sekretarz generalny12.
11 A. Lepiarczyk, I. Grońska, „Sokół” w Małopolsce w latach 1989–2005, dz. cyt., s. 15.
12 Tamże, s. 59.