Warunki geograficzno-przyrodnicze

Pomimo że Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej jest krajem wyspiarskim, stanowi część Europy. Łączą ją z nią podobieństwo budowy geologicznej, rzeźby terenu i inne cechy przyrody, a także liczne (w przeszłości i współcześnie) powiązania kulturowe i gospodarcze. Odnosząc się do Zjedno-czonego Królestwa należy zwracać szczególną uwagę na stosowane nazewnictwo.

Np. pojęcie Anglia może się odnosić do samej Anglii lub, ze względu na liczne powiązania, do Anglii i Walii. Określenie Wielka Brytania (Great Britain) w ję-zyku angielskim odnoszone jest do Anglii, Walii i Szkocji, zaś Brytania (Britain) do całego Zjednoczonego Królestwa¹.

W skład Wysp Brytyjskich, archipelagu brytyjsko-irlandzkiego, który swym wyglądem przypomina nieregularny trójkąt, wchodzi ok. 5,5 tys. wysp i wysepek.

Odległość pomiędzy punktami wysuniętymi maksymalnie na północ i południe

1 Britain 1976. An Official Handbook, London 1976, s. 1. W języku polskim stosuje się nier-zadko zamiennie terminy Anglia i Wielka Brytania.

wynosi 1224 km, zaś pomiędzy wschodem a zachodem – 856 km². Największe wyspy archipelagu to Wielka Brytania i Irlandia. Do Zjednoczonego Królestwa należy północna część Irlandii. Inne większe wyspy to: na południu – Isle of Wight, na południowym zachodzie – Isles of Scilly i na północy Walii – Angle-sey. Na północy Szkocji leży wiele wysp, spośród których najważniejsze to dwa archipelagi Orkady i Szetlandy. Wyspy te stanowią w większości administracyj-ną część Zjednoczonego Królestwa. Dwa archipelagi – Isle of Man oraz Wyspy Normandzkie – są dependencjami (terytoriami zależnymi) Korony brytyjskiej.

Wprawdzie mają własną administrację, lecz za ich stosunki międzynarodowe oraz bezpieczeństwo odpowiada rząd brytyjski. Wyróżnia je to, że nie należą do Unii Europejskiej – ani bezpośrednio, ani za pośrednictwem Wielkiej Brytanii³.

Całkowita powierzchnia Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej wynosi 243,1 tys. km². Dane dotyczące powierzchni poszczególnych składowych (geograficznych i administracyjnych) prezentują się następująco:

Wielka Brytania 229 tys. km²; Irlandia – 84,4 tys.; Anglia 130,3 tys.; Walia – 20,7 tys.;

Szkocja 78 tys.; Irlandia Północna 14,2 tys⁴.

Pomiędzy Wielką Brytanią a Irlandią leży Morze Irlandzkie, które za po-średnictwem Kanału Świętego Jerzego (na południu) i Kanału Północnego (na północy) łączy się z Oceanem Atlantyckim. Wielką Brytanię od kontynentu eu-ropejskiego odgradza kanał La Manche (English Channel) i Cieśnina Kaletańska (Strait of Dover). W najwęższym miejscu odległość pomiędzy Anglią a Francją wynosi 32 km. Przy sprzyjającej pogodzie można z kredowych wzgórz przylądka Gris Nez we Francji dostrzec podobnie wyglądające białe klify na wybrzeżu angiel-skim, które już w starożytności zainspirowały Rzymian do ukucia nazwy Albion⁵. Można wskazać na inne miejsca na Wyspach Brytyjskich i na kontynencie, które są analogiczne pod względem genezy i wyglądu. Góry w Irlandii i na pół-nocnych obszarach Wielkiej Brytanii pochodzą z tej samej epoki i mają ten sam kierunek sfałdowań, co góry Norwegii. Hebrydy podobne są pod względem budowy geologicznej do leżących u północno-zachodnich wybrzeży Norwegii Lofotów, a Orkady i Szetlandy stanowią pozostałości po górotworze łączącym w przeszłości obszar Skandynawii ze Szkocją. Pod względem budowy Nizina Angielska ma wiele cech wspólnych z Basenem Paryskim oraz innymi nizinami europejskimi, np. w Belgii, Danii i Holandii. Nizinne, bagniste tereny na

wschod-2 J. Barbag, Wielka Brytania, Warszawa 1976, s. 5.

3 Britain 1976, s. 1; UK 2005. The Official yearbook of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, red. C. Summerfield i in., London 2004, s. 1,7.

4 Annual Abstract of Statistics, red. I. Macrory, Basingstoke 2010, s. 3-4; Geografia świata.

Encyklopedia PWN. Środowisko przyrodnicze, red. I. Swenson, Warszawa 2008, s. 399.

5 J. Barbag, dz. cyt., s. 6.

nim wybrzeżu Anglii, leżące nierzadko poniżej poziomu morza (Fens, Fenland) mają swój odpowiednik na obszarze holenderskim⁶.

Morza otaczające Wyspy Brytyjskie są płytkie. Wynika to z faktu, że wyspy leżą na szelfie europejskim. Np. nad Ławicą Doggerską głębokość morza waha się pomiędzy 14 a 20 m. Głębsze akweny (1000 m i więcej) znajdują się w odległości ok. 50 km na zachód od wybrzeży Irlandii i Hebrydów Zewnętrznych. Na północ-nym zachodzie głębokość dna wzrasta ze 183 do 914 m. Płycizny otaczające Wyspy Brytyjskie mają znaczenie przyrodnicze i gospodarcze. Sprzyjają one rozwojowi ryb, a co za tym idzie tamtejszemu rybołówstwu. Dno morskie otaczające Wyspy Brytyjskie jest podobne do tego, które znajduje się przy sąsiednich krajach, co potwierdza fakt, że w przeszłości stanowiły one jedność z kontynentem. Zatapia-nie obszaru pomiędzy Anglią a Francją rozpoczęło się ok. 6 tys. lat przed Chr., a zakończyło ok. 2 tys. lat przed Chr⁷.

Pomimo że Wyspy Brytyjskie nie obejmują znacznego obszaru, to znajdują się tam skały pochodzące z różnych epok geologicznych. Różnorodność ujawnia się szczególnie na obszarach nadmorskich. Można spotkać urwiste klify, głęboko wcinające się w ląd podłużne zatoki (np. w zachodniej Szkocji). Urozmaicenie krajobrazowe postrzega się za jedną z najważniejszych właściwości Wielkiej Bry-tanii⁸. Młodsze pokłady skalne znajdują się na południu i wschodzie. Ponieważ były one niezbyt odporne na oddziaływanie warunków zewnętrznych (erozja), tworzą obecnie w wielu przypadkach tereny równinne. Pojawiające się kredowe i wapienne wzgórza nie przekraczają wysokości 305 m. Ich północna granica biegnie (mniej więcej) od ujścia rzeki Tyne na północnym wschodzie do ujścia Exe na południowym zachodzie.

Obszar wyżynny i górski Wielkiej Brytanii stanowią: Szkocja, wliczając w to wzgórza i wrzosowiska południowej Szkocji i leżące na północy góry rozciągające się od doliny Forth-Clyde ku terenom leżącym na krańcach północno-zachod-nich), następnie pojezierze (Lake District) północno-zachodniej Anglii, rozległe tereny wyżynne znane jako Penniny, większość Walii i leżący w południowo--zachodniej Anglii półwysep (pokrywający się z hrabstwami Devon i Cornwall).

W części górskiej Wielkiej Brytanii tereny leżą powyżej 300 m n.p.m. (1000 stóp).

6 Tamże, s. 14-15; Geografia świata. Encyklopedia PWN. Społeczeństwo i gospodarka, red.

I Swenson, Warszawa 2008, s. 264; J. W. Williamson, The English Channel. A History, London 1959, s. 15-16.

7 J. Barbag, dz. cyt., s. 13-14; Britain 1976, s. 2.

8 Józef Barbag, profesor geografii na Uniwersytecie Warszawskim, wyraził na powyższy temat następującą opinię: „Trudno byłoby znaleźć na świecie drugi kraj, który na tak stosunkowo małej powierzchni wykazywałby równie wielką różnorodność budowy geologicznej”; zob.

J. Barbag, dz. cyt., s. 18.

Tu i tam można spotkać doliny i równiny. Najwyższym szczytem Szkocji, a zara-zem całego Zjednoczonego Królestwa, jest Ben Nevis, sięgający 1343 m n.p.m⁹. Pojawiające się w ramach gór i wyżyn wychodnie zbudowane są ze starych skał, pochodzących z takich okresów jak archaik i paleozoik. Wyższe warstwy znajdujące się na terenach dolin i wyżyn stanowią w większości młodsze skały, w przeważającej mierze z okresu karbonu, i są podobne do tych w północnej i zachodniej części nizinnej Wielkiej Brytanii. Warstwy pochodzące z okresu karbonu są bogate w surowce naturalne, w tym w węgiel, który w przeszłości był podstawą rozwoju tamtejszej gospodarki.

Na wygląd Wielkiej Brytanii wpłynęła epoka lodowa. Pokrywa lodowa sięgała do obszaru pomiędzy Kanałem Bristolskim a doliną Tamizy. Pozostałością po niej są liczne jeziora. Te spośród nich, które wyschły, pozostawiły znaczne ilości piasku, szlamu i błota, wpływając na żyzność gleby¹⁰.

W Irlandii Północnej góry są pokryte rumowiskami skalnymi stanowiącymi pozostałość epoki lodowej. Tereny centralne to rozległe bagniska. Góry i wzgórza otaczają w sposób nieregularny centralne obszary nizinne. Skały są tego samego typu, co te, które występują w Szkocji. Podobieństwa ujawniają się także w od-niesieniu do roślinności występującej na obszarach wrzosowisk¹¹.

Cechą charakterystyczną Wielkiej Brytanii jest silnie rozczłonkowane linii brzegowej, a w konsekwencji wybrzeże morskie, którego długość przekracza 7,5 tys. km. Wyróżniają się głęboko wcięte zatoki (największe: Kanał Bristolski, Cardigan, Zatoka Liverpoolska, Firth of Clyde, Firth of Forth, Moray Firth), a także szerokie estuaria rzek, w których podczas przypływu poziom wody podnosi się o kilka metrów. Amplituda pływów u wybrzeży Wielkiej Brytanii wynosi: 14 m w Kanale Bristolskim, ponad 8 m przy ujściu rzeki Mersey do Zatoki Liverpoolskiej i ok. 6 m w estuarium Tamizy. Ze względu na to, że linia morska jest nieregularna, a liczne zatoki wcinają się w głąb lądu, odległość obsza-rów wewnętrznych od brzegu morskiego nie jest znaczna – nie przekracza ona 121 km. Obok Wielkiej Brytanii z podobną sytuacją można spotkać się w Irlandii i Norwegii. Urozmaicona budowa geologiczna wpływa na wielorakość typów wybrzeży. Przeważają strome wybrzeża klifowe, najwyższe na zachodzie Półwyspu Kornwalijskiego, gdzie wysokość brzegu morskiego przekracza 200 m. W Szkocji i północno-zachodniej Anglii oprócz klifów występują wybrzeża fiordowe, w Walii i na Półwyspie Kornwalijskim wybrzeża riasowe, a we wschodniej i południowej Anglii wybrzeża wyrównane, akumulacyjne¹².

9 UK 2005, s. 2.

10 Britain 1976, s. 2.

11 Tamże, s. 2-3.

12 J. Barbag, dz. cyt., s. 24. Geografia świata. (…) Środowisko przyrodnicze, s. 814.

Sieć rzeczna Wielkiej Brytanii jest gęsta. Rzeki są z reguły krótkie i charaktery-zują się wyrównanym stanem wód. Główną rzeką kraju jest Tamiza (dł. 338 km), zaś najdłuższą Severn (dł. 354 km). Regulacja rzek i budowanie kanałów umoż-liwiły stworzenie wielu szlaków wodnych, w tym łączących Morze Irlandzkie z Morzem Północnym. Np. zbudowany w Szkocji na początku XIX w. Kanał Kaledoński (dł. 97 km) połączył zatokę Moray Firth (Morze Północne) i Firth of Lorne (Ocean Atlantycki). Na obszarze Wielkiej Brytanii występują liczne jezio-ra, zwłaszcza polodowcowe, głównie w górach Szkocji, Górach Kumbryjskich oraz północnej części Gór Kambryjskich. Największe i najgłębsze jeziora leżą w Szkocji – Loch Lomond (85 km², głęb. do 190 m), Loch Ness (65 km², głęb.

do 230 m) i Loch Morar (26,7 km², głęb. do 310 m). Lough Neagh – największy słodkowodny zbiornik Zjednoczonego Królestwa i jeden z większych w Europie (396 km²) – znajduje się w Irlandii Północnej¹³.

Klimat Wielkiej Brytanii jest umiarkowany oraz wybitnie morski. Biorąc pod uwagę szerokość geograficzną, na której leżą Wyspy Brytyjskie, odpowiadającą przestrzeni pomiędzy południową granicą Polski a południowymi obszarami Szwecji (do Sztokholmu), można by spodziewać się klimatu o odmiennej charak-terystyce. Głównym czynnikiem wpływającym na tamtejszy klimat jest – oprócz wyspiarskiego położenia – sąsiedztwo ciepłego Prądu Północnoatlantyckiego (przedłużenie Prądu Zatokowego), opływającego archipelag od północy i za-chodu¹⁴.

Klimat Wysp Brytyjskich naznaczony jest zmiennością, przy jednocześnie niskiej amplitudzie temperatury. Warunkują go wiatry południowo-zachodnie i niże znad Atlantyku. W przeważającej mierze wpływ na pogodę ma wschodni Atlantyk. Zdarza się, szczególnie zimą, że wschodnie wiatry nanoszą zimne i suche powietrze kontynentalne, którego oddziaływanie może niekiedy trwać dni lub tygodnie. Latem Wyż Azorski ujawnia swój wpływ na Europę, w tym na Wyspy Brytyjskie¹⁵.

Pogoda zmienia się, gdy poruszamy się w kierunku wschodnim i północnym.

Odnotowywane temperatury rzadko przekraczają 32ºC oraz spadają poniżej -10ºC¹⁶. Najcieplej jest na południu Anglii, zaś najzimniej w leżących w Szkocji górach. Średnie zimowe temperatury na Wyspach Brytyjskich są o ok. 10ºC

13 Tamże, s. 521,583,815,824.

14 Tamże, s. 814.

15 Britain 1976, s. 3.

16 Najwyższą temperaturę (38,5ºC) zmierzono w południowo-wschodniej Anglii w Faver-sham (Kent) w dn. 10 sierpnia 2003 r., zaś najniższą (-27,2ºC) odnotowano trzykrotnie w pół-nocnej Szkocji: w Braemar (Aberdeenshire) w dn. 11 lutego 1895 r.; ponownie w Braemar w dn.

10 stycznia 1982 r.; w Altnaharra (Highland) w dn. 30 grudnia 1995 r. Informacja na stronie brytyjskich służb meteorologicznych (The Met Office): Weather extremes, www.metoffice.gov.

uk/climate/uk/extremes/ (20.12.2014).

wyższe od tych w regionach leżących na podobnych szerokościach geograficz-nych, np. na Kamczatce, Labradorze, czy Alasce. Efektem tego jest to, że np. zima panująca na Hebrydach jest cieplejsza niż w Bordeaux we Francji¹⁷. W oparciu o zmieniające się warunki pogodowe można wyróżnić cztery wyraźne pory roku:

wiosnę (marzec-maj), lato (czerwiec-sierpień), jesień (wrzesień-listopad) i zimę (grudzień-luty)¹⁸.

Ilość opadów deszczu pozwala określić je mianem obfitych. Najintensywniej-sze są na zachodzie oraz na wyżynnych terenach, gdzie roczna średnia wynosi 1100 mm. W najwyżej położonych obszarach górskich średnia opadów może przekraczać 2000 mm¹⁹. W centralnej Anglii, na terenach nizinnych, średnia opadów wynosi od 700 do 850 mm. Najniższe opady są na terenie wschodniej i południowej Anglii – ok. 550 mm. W Polsce średnie roczne opady (za lata 2000-2009) wynoszą ok. 640 mm²⁰.

Długość dni zależy od szerokości geograficznej. Obserwuje się, że w Szkocji dni są dłuższe latem, krótsze zaś zimą. W czerwcu, gdy dni są najdłuższe, można zaobserwować tam zjawisko białych nocy. 21 czerwca dzień w Lerwick na Sze-tlandach jest dłuższy o cztery godziny niż w Londynie. Inaczej przedstawia się sytuacja związana z ilością godzin nasłonecznionych. Bardziej nasłonecznione jest południe Wielkiej Brytanii, zaś bardziej pochmurnie jest w Szkocji²¹.

Na pogodę panującą na Wyspach Brytyjskich wpływają m.in. wiatry, które w przeważającej mierze wieją z kierunku zachodniego albo wschodniego. Te pierwsze występują dwukrotnie częściej. Intensywnie wieją wiatry w styczniu, najsłabiej zaś w lipcu. Zimne wiatry (z północy i wschodu) oddziaływają nega-tywnie na uprawy oraz zalesienie kraju. Młode drzewa nierzadko nie wytrzymują silnych podmuchów. Wiatry wpływają także na intensywniejszą erozję gleby, m.in. na obszarach fenowych²².

Zróżnicowanie pogody oraz występujących gleb wpływa na florę Wysp Bry-tyjskich. Zanim ludzie zaczęli oddziaływać na środowisko naturalne, dominowały lasy dębowe. Na wyższych obszarach lub tych pokrytych piaskami często występo-wały sosny. Z biegiem czasu lasy karczowano na potrzeby rolnictwa. Zajmują one obecnie ok. 11,6% powierzchni kraju²³. Najwięcej lasów znajduje się w północnej

17 J. Barbag, dz. cyt., s. 28.

18 UK 2005, s. 2.

19 Por. zestawienie Annual rainfall: by region (nr 13.9) w Annual Abstract…, s. 206. Przybysze z kontynentu zwracają uwagę na zmienność „wyspiarskiej pogody”. Wielokrotnie w ciągu dnia następuje przejście od pogody słonecznej, przez zachmurzenie po opady. W Szkocji i Irlandii charakterystyczne są mżawki, które w swej konsystencji bardziej przypominają mgłę niż deszcz.

20 Za Mały rocznik statystyczny polski 2010, red. H. Dmochowska, Warszawa 2010, s. 41.

21 UK 2005, s. 3.

22 J. Barbag, dz. cyt., s. 34.

23 Annual Abstract…, s. 347. W Polsce tereny leśne zajmują 30,5% powierzchni; zob. Mały rocznik…, s. 37.

i wschodniej Szkocji, na niektórych obszarach południowo-wschodniej Anglii oraz na granicy z Walią. W Anglii do popularnych drzew należą: dąb, buk, jesion i wiąz, zaś w Szkocji: sosna i brzoza²⁴.

Na terenach wyżynnych, pokrytych wrzosowiskami, popularne są wrzosy, trawy, kolcolist, orlica, a na wilgotnych terenach wełnianka. Większość ziemi jest jednak wykorzystana w ramach rolnictwa. Ta, której się nie uprawia, służy jako pastwiska i łąki, które porastają – oprócz naturalnej flory – rośliny pastewne.

Czymś, co rzuca się w oczy, są liczne żywopłoty, kamienne mury oraz metalowe płoty dzielące poszczególne pola i pastwiska. Łagodny klimat połączony z obfitymi opadami zapewnia Wielkiej Brytanii wydłużony okres upraw roślin. Nierzadko roślinność utrzymuje się przez cały rok. Występujące od czasu do czasu przy-mrozki są niesprzyjające dla rolnictwa, przede wszystkim zaś sadownictwa²⁵.

Fauna Wielkiej Brytanii jest podobna do tej, która występuje w północno--zachodniej Europie. Jest ona jednak mniej urozmaicona. Większe ssaki – wilki, niedźwiedzie, dziki i renifery – zostały wytępione. Największym ssakiem, który występuje w stanie dzikim, jest jeleń. Można go spotkać w górach w Szkocji oraz w Exmoor w hrabstwach Devon i Somerset. W parkach oraz (w stanie dzikim) na niektórych obszarach żyją daniele. Innym popularnym zwierzęciem, które jednak ze względu na nocny tryb życia nie jest przez ludzi często spotykane, jest borsuk.

Na terenach wiejskich a także – co jest pewną nowością – w miastach występują lisy. Wzdłuż rzek i strumieni zamieszkują wydry. Na wybrzeżu można spotkać foki. Spośród innych mniejszych ssaków można wymienić myszy, szczury, norniki, ryjówki, jeże, krety, w przeważającej mierze szare wiewiórki (rude – miejscowe – stanowią mniejszość), zające, króliki, łasice i gronostaje²⁶.

Na Wyspach Brytyjskich zamieszkuje ok. 460 gatunków ptaków, spośród których 200 tam gniazduje, zaś pozostałe regularnie przelatują przez wyspy albo pojawiają się tam okazjonalnie. Przybywający na Wyspy Brytyjskie zwracają uwa-gę na liczbę oraz różnorodność ptaków śpiewających, które występują nie tylko na terenach wiejskich, lecz także w miastach. Blisko ludzkich domostw można spotkać przede wszystkim mniejsze ptaki, w tym wróble, gołębie, kosy, zięby i szpaki. Rozwój cywilizacyjny „gorzej znoszą” większe, w tym rybołów i bata-lion, które zaniknęły na Wyspach Brytyjskich w XIX w., a obecnie znowu się tam osiedlają. Wśród ptaków morskich najpopularniejsza jest mewa, występująca nie tylko w pobliżu wybrzeży, lecz także w głębi lądu. Osuszanie terenów bagiennych pozbawiło schronienia, w tym dzikie kaczki i gęsi. Nie są one jednak zagrożone, gdyż mogą rozwijać się na innych podmokłych terenach, w tym w rezerwatach²⁷.

24 Britain 1976, s. 5.

25 J. Barbag, dz. cyt., s. 33; Britain 1976, s. 5.

26 Tamże.

27 Tamże, s. 5-6.

W wodach słodkich występuje ok. 30 gatunków ryb, w tym: łososie, pstrągi, szczupaki, płocie, jelce i okonie. Rybami popularnymi wśród wędkarzy są: pstrągi, w tym wprowadzony pstrąg tęczowy, karpie, liny i płocie²⁸. Świat gadów i pła-zów prezentuje się raczej ubogo – trzy gatunki węży, w tym jeden jadowity, trzy gatunki jaszczurek, w tym padalec. Płazy są reprezentowane przez trzy gatunki traszek oraz pięć gatunków żab i ropuch. Większość brytyjskich gadów i płazów jest pochodzenia rodzimego. Niektóre, np. żaba śmieszka, zostały przywiezione spoza wysp. W Irlandii nie występują węże. Na Wyspach Brytyjskich spotyka się ponad 21 tys. gatunków owadów, w przeważającej mierze niewielkich rozmiarów.

Do większych należą (motyle) paziowate, które osiągają wielkość od 8 do 10 cm i (chrząszcze) jelonkowate, które osiągają długość do 6 cm. Brytyjski świat owa-dów jest uboższy od kontynentalnego²⁹.

Ze strony władz państwowych, a także „ludzi dobrej woli” podejmuje się dzia-łania mające na celu ochronę brytyjskiej przyrody. Ich zewnętrznym wyrazem jest tworzenie parków narodowych. Określenie narodowy nie wskazuje, że są one wła-snością państwową. W większości przypadków tereny parków narodowych znajdują się w prywatnych rękach – są one zarządzane przez niezależne władze (National Park Authority). Pierwsze tego typu parki w Anglii (Lake District i Peak District) oraz w Walii (Snowdonia) ustanowiono w 1951 r. Obecnie w Wielkiej Brytanii funkcjonuje 15 parków narodowych. Największym parkiem jest znajdujący się w Szkocji Cairngorms, który ma 380 tys. ha powierzchni. Otwarto go w 2003 r³⁰.

Obok parków narodowych mamy obszary wyjątkowego piękna naturalnego (Areas of Outstanding Natural Beauty, AONBs). Funkcjonują one w Anglii, Walii i Irlan-dii Północnej. Ich celem jest utrzymanie i popularyzacja miejsc atrakcyjnych pod względem krajobrazowym. Działania te połączone są z wykorzystaniem ww. terenów w celach rekreacyjnych. Pierwszy obszar wyznaczono w 1956 r. w południowej Walii.

Ich powierzchnia obejmuje ok. 2,4 mln ha. Obecnie w Anglii mamy 33 takie miejsca, w Walii – 4, na granicy angielsko-walijskiej – 1 i w Irlandii Północnej – 8³¹.

W Szkocji odpowiednikiem AONBs są malownicze obszary państwowe (National Scenic Areas, NSAs). Jest ich 40. Zajmują powierzchnię 1 mln ha. Podobnie jak w przypadku AONBs, celem NSAs jest zachowanie piękna krajobrazu. Dopuszcza się działania o charakterze budowlanym, lecz pod

28 Brytyjscy wędkarze łowią ryby dla sportu. Inaczej niż w pozostałych krajach europejskich, wypuszcza się je po złowieniu do wody.

29 Tamże, s. 6.

30 UK 2005, s. 280.

31 An Introduction to Areas of Outstanding Natural Beauty, www.aonb.org.uk/wba/naaonb/

naaonbpreview.nsf/Web%20Default%20Frameset?OpenFrameSet&Frame=Main&Src=%2F- wba%2Fnaaonb%2Fnaaonbpreview.nsf%2F%24LU.WebHomePage%2F%24first!OpenDocu-ment%26AutoFramed (07.04.2011).

warunkiem, że nie zakłócą one krajobrazowej atrakcyjności miejsca. NSAs są zarządzane przez Scottish Natural Heritage³².

2.1.2. Ludność

Dokładniejsze badania demograficzne w Wielkiej Brytanii prowadzi się od początku XIX w. W 1800 r. przyjęto uregulowanie prawne dotyczące spisu ludności (Census Act), na mocy którego pierwszy spis ludności miał miejsce 10 marca 1801 r³³. Później powołano do istnienia urzędy statystyczne, których ce-lem było rejestrowanie danych nt. ilości urodzin, zgonów i zawartych małżeństw³⁴. Spisy ludności przeprowadzano regularnie co 10 lat. W 1941 r. – ze względu na działania wojenne – spis nie odbył się.

Biorąc pod uwagę wyniki przeprowadzanych spisów ludności brytyjska po-pulacja przedstawiała się następująco: w 1801 r. (łącznie w Anglii, Walii i Szkocji) – 10,5 mln; w 1851 r. (w Zjednoczonym Królestwie) – 22,3 mln; dalej w Zjed-noczonym Królestwie w 1901 r. – 38,2 mln; 1931 r. – 46 mln; 1951 r. – 50,2 mln;

1961 r. – 52,7 mln; 1973 r. – 56,2 mln; 1981 r. – 56,4 mln; 1991 r. – 57,4 mln;

2001 r. – 59,1 mln; 2011 r. – 63,3 mln; 2013 – 64,1 mln. Wylicza się, że w 2021 r.

populacja Zjednoczonego Królestwa będzie obejmowała 67 mln, zaś w 2031 r.

70,9 mln osób³⁵. Pod względem wielkości zajmuje ona obecnie czwarte miejsce w Europie – po Rosji, Niemczech i Francji³⁶.

Obserwuje się systematyczne zmniejszanie się ilości urodzeń w Zjednoczonym Królestwie; wynika to m.in. z:

• tendencji do późnego zawierania małżeństw i odkładania rodzenia dzieci na późniejsze lata życia (w 1971 r. pierwsze dziecko kobieta rodziła w wieku 21 lat, zaś w 2002 – 27);

• preferowania, ze względów materialnych, mniejszych rodzin;

• używania środków antykoncepcyjnych oraz dobrowolnej sterylizacji męż-czyzn i kobiet³⁷.

W 2008 r. na terenie Anglii, Walii i Szkocji dokonano 209 tys. legalnych aborcji, podczas gdy w tym samym czasie i na tym samym obszarze urodziło się

32 UK 2005, s. 281. Więcej nt. NSAs zob. na stronie www.snh.gov.uk.

33 The modern census, www.ons.gov.uk/census/census-history/modern-census/index.html (07.04.2011).

34 Pierwszy urząd obejmujący Anglię i Walię, którego celem było rejestrowanie ilości uro-dzin, śmierci i zawartych małżeństw powstał w 1837 r. Obecnie funkcjonuje on jako General

34 Pierwszy urząd obejmujący Anglię i Walię, którego celem było rejestrowanie ilości uro-dzin, śmierci i zawartych małżeństw powstał w 1837 r. Obecnie funkcjonuje on jako General