ASSESSMENT Of ThE IMPACT Of SOME SOCIODEMOGRAPhIC fACTORS
ON ThE quALITY Of LIfE Of PATIENTS WITh MuLTIPLE SCLEROSIS
Zakład Zdrowia Publicznego Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie ul. Żołnierska 48, 70-210 Szczecin
Kierownik: dr hab. n. med., prof. PUM Beata Karakiewicz
1 Studenckie Koło Naukowe przy Zakładzie Zdrowia Publicznego Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie ul. Żołnierska 48, 70-210 Szczecin
Opiekun: dr hab. n. med., prof. PUM Beata Karakiewicz
2 Samodzielna Pracownia Propedeutyki Nauk Pielęgniarskich Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie ul. Żołnierska 48, 70-210 Szczecin
Kierownik: dr n. med. Elżbieta Grochans
3 Samodzielna Pracownia Histologii i Biologii Rozwoju Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie ul. Żołnierska 48, 70-210 Szczecin
Kierownik: prof. dr hab. n. med. Maria Laszczyńska
Summary
Introduction: Multiple sclerosis is the most common cause of disability among young people, affecting the emo-tional and intellectual condition of the patient. Assessment of the quality of life enables long -term planning of the strat-egy of support and thus should constitute a permanent part of care for multiple sclerosis patients.
The aim of this study was to assess the impact of gen-der, age, duration of the disease, and economic status of multiple sclerosis patients on the quality of life in separate domains.
Material and methods: A diagnostic survey was con-ducted in 64 patients with multiple sclerosis. We adminis-tered a questionnaire developed by us with questions refer-ring to sociodemographic data of the patients. We also used the standard SF-36 questionnaire with eight scales.
Results: No significant differences between male and female SM patients were noted as regards the quality of life in each scale. Wealthy patients experienced a higher quality of life as regards the general health and physical functioning in comparison to patients with a middle economic status.
There was no effect of the place of residence on the quality of life. Elderly patients and patients with long -term multiple sclerosis had a poorer quality of life in the physical func-tioning, general health, vitality, and role -emotional domains.
Conclusions: 1. Gender and place of residence of mul-tiple sclerosis patients has no effect on any of the scales of the quality of life. 2. High economic status favors a higher quality of life in the physical functioning and general health scales. 3. Age and long duration of multiple sclerosis are important factors decreasing the quality of life in most scales.
K e y w o r d s: multiple sclerosis – quality of life.
Streszczenie
Wstęp: Stwardnienie rozsiane (SM), będące najczęst-szą przyczyną niepełnosprawności ludzi młodych, wpływa na stan emocjonalny i intelektualny chorych. Ocena jakości życia powinna być stałym elementem opieki nad pacjen-tem z SM, gdyż dzięki pacjen-temu można zaplanować dla niego długoterminową strategię wsparcia.
108 BEATA KARAKIEWICZ, CELINA STALA, ELŻBIETA GROCHANS I WSP.
Celem pracy była ocena wpływu czynników takich jak płeć, wiek, czas trwania choroby oraz warunki mate-rialne na jakość życia chorych na stwardnienie rozsiane w poszczególnych sferach.
Materiał i metody: Badaniami metodą sondażu dia-gnostycznego objęto 64 pacjentów ze stwardnieniem roz-sianym. Do realizacji celów pracy wykorzystano kwestio-nariusz ankiety własnego autorstwa, zawierający pytania dotyczące danych socjodemograficznych badanych, a także standaryzowany kwestionariusz SF -36, w którym oceniana jest jakość ośmiu sfer życia.
Wyniki: Nie stwierdzono występowania istotnych sta-tystycznie różnic dotyczących jakości życia w poszczegól-nych sferach pomiędzy kobietami a mężczyznami z SM.
Biorąc pod uwagę wpływ sytuacji materialnej na jakość życia, wykazano, że u osób dobrze sytuowanych jakość życia pozostawała znacząco lepsza w sferze ogólnego stanu zdrowia i sprawności fizycznej w stosunku do pacjentów o średnim statusie ekonomicznym. Nie stwierdzono wpływu miejsca zamieszkania na jakość życia badanych. Pacjenci starsi i długo chorujący charakteryzowali się niższym pozio-mem jakości życia w kategoriach: sprawności fizycznej, ogólnego stanu zdrowia, witalności oraz problemów emo-cjonalnych.
Wnioski: 1. Płeć oraz miejsce zamieszkania pacjentów ze stwardnieniem rozsianym nie mają wpływu na ocenę jakości życia w żadnej z badanych sfer. 2. Dobra sytuacja materialna sprzyja lepszej jakości życia w kategorii spraw-ności fizycznej oraz ogólnego stanu zdrowia. 3. Zaawanso-wany wiek pacjenta oraz długi czas trwania choroby sta-nowią istotny czynnik obniżający większość ocenianych kategorii jakości życia.
H a s ł a: stwardnienie rozsiane – jakość życia.
Wstęp
Stwardnienie rozsiane (SM) jest najczęstszą neurolo-giczną przyczyną niepełnosprawności ludzi młodych. W Pol-sce na SM choruje ok. 40 tys. osób [1]. Choroba ta występuje głównie u osób rasy białej, z częstością 40–100 przypadków na 100 tys. populacji. Początkowe objawy SM zwykle wystę-pują między 20.–40. r.ż., jednak zdarzają się też przypadki zachorowań zarówno w wieku dziecięcym, jak i po 40. r.ż.
Częściej chorują kobiety niż mężczyźni [2].
Etiopatogeneza stwardnienia rozsianego jest jednym z największych nierozwiązanych problemów współczesnej neurologii. Istnieje wiele hipotez dotyczących patogenezy SM, jednak konkretna przyczyna choroby pozostaje nie-określona. Pewną rolę odgrywają mechanizmy immuno-logiczne, ale etiologia choroby jest prawdopodobnie wie-loczynnikowa [3, 4]. Obserwuje się zwiększoną częstość rodzinnego występowania SM [5]. Wyniki badań przedsta-wianych w literaturze wskazują na obecność immunoregu-lacyjnego defektu w SM. Według tej teorii kluczową rolę
w patofizjologii odgrywają cytokiny regulujące zaburzoną odpowiedź immunologiczną oraz biorące udział w uszko-dzeniu mieliny [6]. Podkreśla się rolę infekcji wirusowych, a właściwie defektu odpowiedzi immunologicznej, jako istotnego czynnika patogenetycznego [7].
Objawy pojawiające się w SM wynikają z uszkodzenia różnych części układu nerwowego. Charakterystyczne jest rozprzestrzenianie się zmian w czasie i miejscu. Do częstych objawów należą różnego typu zaburzenia czucia, zespoły piramidowe, móżdżkowe, oczopląs, zaburzenia urologiczne, zmęczenie czy zaburzenia widzenia. Mogą wystąpić inne objawy, takie jak: różne stany emocjonalne (depresja, eufo-ria), zaburzenia funkcji poznawczych, zaburzenia czynności seksualnych, zespoły bólowe [8, 9].
Rozpoznanie stwardnienia rozsianego ma istotny duży wpływ na dalsze życie chorego i jego rodziny. Każdy pacjent reaguje indywidualnie na informację o chorobie, natomiast forma przekazania diagnozy i wsparcie, jakie przy tym otrzyma, będą miały znaczący wpływ na to, jak sobie pora-dzi w zaistniałej sytuacji.
W przypadku pacjentów ze schorzeniami upośledza-jącymi sprawność ruchową oraz wpływaupośledza-jącymi negatyw-nie na funkcjonowanegatyw-nie emocjonalne szczególne znaczenegatyw-nie mają badania jakości życia [10]. Pojęcie jakości życia jest trudne do zdefiniowania. Każdy z badaczy zajmujących się tym zagadnieniem, definiuje ten termin inaczej, najczęściej porównując ze szczęściem, dobrostanem, zadowoleniem [11, 12]. Zgodnie z definicją WHO przyjętą podczas konferencji w Kopenhadze, jakość życia wyraża się poczuciem satysfak-cji jednostek lub grup społecznych wynikającym ze świa-domości zaspokojenia własnych potrzeb oraz możliwości postrzegania rozwoju jednostkowego i społecznego [13].
Badania jakości życia są istotne dla personelu medycz-nego, gdyż znając obszary życia, które ulegają szczególnej destrukcji w wyniku choroby, można opracować strategię wsparcia dla pacjentów [14].
Celem pracy była ocena wpływu czynników takich jak płeć, wiek, czas trwania choroby oraz warunki materialne na poszczególne sfery jakości życia chorych na stwardnie-nie rozsiane.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono w okresie od grudnia 2009 r.
do kwietnia 2010 r. w Klinice Neurologii z Pododdziałem Udarowym w Samodzielnym Publicznym Szpitalu Kli-nicznym nr 1 w Szczecinie. Grupę badaną stanowiło 64 pacjentów ze stwardnieniem rozsianym, w tym 35 kobiet i 29 mężczyzn. Jako metodę badawczą zastosowano son-daż diagnostyczny przy użyciu autorskiego kwestionariu-sza ankiety, dzięki któremu uzyskano informacje o wieku, płci, stanie cywilnym, wykształceniu, źródle utrzymania, warunkach ekonomicznych, warunkach mieszkaniowych, miejscu zamieszkania oraz czasie trwania choroby. Drugim narzędziem był standaryzowany kwestionariusz służący
JAKOŚĆ ŻyCIA OSóB CHORUJąCyCH NA STWARDNIENIE ROZSIANE 109 do badania jakości życia SF -36, który obejmował różne
sfery funkcjonowania pacjenta:
funkcjonowanie fizyczne (
– physical functioning),
funkcjonowanie w codziennych czynnościach ży-ciowych (physical role functioning),–
zdrowie ogólne (
– general health),
funkcjonowanie emocjonalne (
– emotional role
func-tioning),
zdrowie psychiczne (
– mental health) [15].
W analizie statystycznej posłużono się testem na porów-nanie dwóch prób niezależnych U Manna–Whitneya.
Za pomocą współczynnika korelacji liniowej Pearsona zbadano zależność między wiekiem chorych oraz czasem trwania choroby a ocenioną za pomocą skali SF -36 jakością życia chorych. W analizie statystycznej przyjęto poziom istotności równy p = 0,05.
Ogólnej charakterystyki badanych osób dokonano przy użyciu wskaźnika struktury. Szczegółową analizę staty-styczną przeprowadzono za pomocą odpowiednich modu-łów pakietu Statistica 7.1 Pl.
Wyniki
Oceny jakości życia i funkcjonowania psychospołecz-nego pacjentów ze stwardnieniem rozsianym dokonano za pomocą kwestionariusza SF -36. Uzyskane od pacjen-tów odpowiedzi na pytania zostały przekształcone zgod-nie z instrukcją, a następzgod-nie pogrupowane w następujące podskale obejmujące 8 sfer funkcjonowania: sprawność fizyczna (PF), ograniczenie codziennych czynności z powodu stanu zdrowia fizycznego (RP), ból (BP), ogólny stan zdro-wia (GH), witalność (V), funkcjonowanie społeczne (SF), funkcjonowanie emocjonalne (RE), stan psychiczny (MH).
Zbadano wpływ płci ankietowanych na jakość życia w poszczególnych podskalach (tab. 1). Nie stwierdzono występowania istotnych statystycznie różnic dotyczących poszczególnych sfer jakości życia w grupie badanych kobiet i mężczyzn chorujących na SM (we wszystkich przypad-kach p > 0,05).
Kolejno oceniono wpływ warunków sytuacji materialnej na jakość życia chorych ze stwardnieniem rozsianym. Wśród
T a b e l a 1. Wyniki testu u Manna–Whitneya dla oceny jakości życia w zależności od płci chorych na stwardnienie rozsiane T a b l e 1. Results of the Mann–Whitney u test assessing the quality of life of multiple sclerosis patients in relation to gender Parametry
Parameters
Suma rang Rank -sum
M
Suma rang Rank -sum
K / F Z p n
M n
K / F
PF 914,5000 1165,500 −0,37881 0,704830 29 35
RP 931,0000 1149,000 −0,15561 0,876338 29 35
BP 809,0000 1271,000 −1,82115 0,068585 29 35
GH 859,5000 1156,500 −0,50669 0,612371 29 35
V 986,5000 1093,500 0,59588 0,551259 29 35
SF 898,5000 1181,500 −0,62668 0,530869 29 35
RE 931,0000 1149,000 −0,15687 0,875351 29 35
MH 974,5000 1105,500 0,43235 0,665486 29 35
Z – Sprawdzian testu U Manna–Whitneya dla grup liczących co najmniej 20 przypadków / Mann–Whiney’s U test statistic for both groups at least 20 observations;
PF – sprawność fizyczna / physical functioning; RP – ograniczenie codziennych czynności z powodu stanu zdrowia fizycznego / role -physical; BP – ból / bodily pain; GH – ogólny stan zdrowia / general health; V – witalność / vitality SF – funkcjonowanie społeczne / social functioning; RE – funkcjonowanie emocjonalne / role -emotional; MH – stan psychiczny / mental health
T a b e l a. 2. Wyniki testu u Manna–Whitneya dla oceny jakości życia pacjentów ze stwardnieniem rozsianym z uwzględnieniem warunków materialnych
T a b l e 2. Results of the Mann–Whitney u test assessing the quality of life of multiple sclerosis patients in relation to economic status Parametry
Parameters
Suma rang Średnie Rank -sum middle
Suma rang Dobre
Rank -sum high Z p n
Średnie n middle
Dobren n high
PF 765,0000 1126,000 −2,38801 0,016940 30 31
RP 823,5000 1067,500 −1,54187 0,123107 30 31
BP 835,0000 1056,000 −1,38595 0,165762 30 31
GH 699,0000 1131,000 −2,75358 0,005895 29 31
V 864,0000 1027,000 −0,95577 0,339191 30 31
SF 838,0000 1053,000 −1,40285 0,160664 30 31
RE 804,5000 1086,500 −1,83067 0,067151 30 31
MH 835,0000 1056,000 −1,37329 0,169663 30 31
Z – Sprawdzian testu U Manna–Whitneya dla grup liczących co najmniej 20 przypadków / Mann–Whiney’s U test statistic for both groups at least 20 observations;
PF – sprawność fizyczna / physical functioning; RP – ograniczenie codziennych czynności z powodu stanu zdrowia fizycznego / role -physical; BP – ból / bodily pain; GH – ogólny stan zdrowia / general health; V – witalność / vitality; SF – funkcjonowanie społeczne / social functioning; RE – funkcjonowanie emocjonalne / role -emotional; MH – stan psychiczny / mental health
110 BEATA KARAKIEWICZ, CELINA STALA, ELŻBIETA GROCHANS I WSP.
Ryc. 1. Ocena sprawności fizycznej (PF) a warunki materialne pacjentów ze stwardnieniem rozsianym
Fig. 1. Physical functioning (PF) and economic status of patients with multiple sclerosis
Ryc. 2. Ocena ogólnego stanu zdrowia (GH) a warunki materialne pacjentów ze stwardnieniem rozsianym
Fig. 2. General health (GH) and economic status of patients with multiple sclerosis
T a b e l a 3. Wyniki testu u Manna–Whitneya dla oceny jakości życia pacjentów ze stwardnieniem rozsianym z uwzględnieniem miejsca zamieszkania
T a b l e 3. Results of the Mann–Whitney u test assessing the quality of life of multiple sclerosis patients in relation to place of residence Parametry
Parameters
Suma rang Miasto Rank -sum city
Suma rang
Rank -sum villageWieś U p n
Miasto n city
Wieśn n village
PF 1719,000 361,0000 256,0000 0,126872 50 14
RP 1711,000 369,0000 264,0000 0,162524 50 14
BP 1629,500 450,5000 345,5000 0,941743 50 14
GH 1615,500 400,5000 309,5000 0,792355 50 13
V 1654,000 426,0000 321,0000 0,637670 50 14
SF 1717,000 363,0000 258,0000 0,135157 50 14
RE 1722,500 357,5000 252,5000 0,113332 50 14
MH 1667,000 413,0000 308,0000 0,495190 50 14
U – Sprawdzian testu U Manna–Whitneya dla małych liczebności (n < 20) / Mann–Whiney’s U test statistic for small groups (n < 20); PF – sprawność fizyczna / physical functioning; RP – ograniczenie codziennych czynności z powodu stanu zdrowia fizycznego / role -physical; BP – ból / bodily pain; GH – ogólny stan zdrowia / general health; V – witalność / vitality; SF – funkcjonowanie społeczne / social functioning; RE – funkcjonowanie emocjonalne / role -emotional;
MH – stan psychiczny / mental health
osób cierpiących na SM, 1 pacjent ocenił swe warunki socjo-ekonomiczne jako bardzo dobre, a 2 jako złe. Ze względu na zbyt małą liczebność tych grup zostały one wyelimi-nowane z dalszej analizy statystycznej. Zbadano, czy ist-niała istotna statystycznie różnica w ocenie jakości życia pacjentów żyjących w średnich i dobrych warunkach mate-rialnych (tab. 2).
Na podstawie wyników analizy stwierdzono istotne statystycznie różnice w dwóch kategoriach jakości życia – PF oraz GH (p < 0,05) w zależności od sytuacji material-nej pacjentów.
Osoby, które oceniły swoje warunki socjoekonomiczne jako dobre, cechowały się znacznie wyższą jakością życia w ramach sprawności fizycznej oraz ogólnego stanu zdro-wia (ryc. 1 i 2).
Wśród pacjentów ze stwardnieniem rozsianym lep-szym warunkom socjoekonomicznym towarzyszyła znacz-nie wyższa ocena ogólnego stanu zdrowia. W przypadku
pozostałych ocenianych sfer nie potwierdzono statystycz-nie istnego wpływu warunków materialnych na jakość życia osób cierpiących na badaną jednostkę chorobową (p > 0,05). Nie stwierdzono występowania istotnych sta-tystycznie zależności pomiędzy miejscem zamieszkania a oceną jakości poszczególnych sfer życia badanych osób (p > 0,05) – tabela 3.
Kolejno ocenie poddano występowanie zależności pomiędzy wiekiem a jakością poszczególnych sfer życia (tab. 4).
Stwierdzono występowanie statystycznie istotnej korela-cji między wiekiem pacjentów ze stwardnieniem rozsianym a oceną jakości ich życia w ramach sprawności fizycznej, ograniczeń czynności codziennych spowodowanych stanem zdrowia fizycznego, ogólnym stanem zdrowia, witalnością oraz funkcjonowaniem emocjonalnym (p < 0,05). Natomiast nie stwierdzono związku między wiekiem chorych a oceną BP, SF a także MH badanych (p > 0,05).
JAKOŚĆ ŻyCIA OSóB CHORUJąCyCH NA STWARDNIENIE ROZSIANE 111 Podobną analizę wykonano w celu zbadania zależności między długością trwania choroby a oceną jakości życia pacjentów ze stwardnieniem rozsianym w poszczególnych skalach (tab. 5).
Występowała statystycznie istotna zależność między czasem trwania choroby a oceną sprawności fizycznej, ogól-nym stanem zdrowia oraz RE pacjentów ze stwardnieniem rozsianym (p < 0,05). Współczynnik korelacji liniowej Pear-sona, przyjmujący wartość od −0,379 do −0,27, wskazywał na zależność między cechami wyraźną, lecz małą. W przy-padku oceny jakości życia, uwzględniającej RP, ból, V, funk-cjonowanie społeczne oraz MH, nie potwierdzono statystycz-nie istotnej zależności z czasem trwania choroby (p > 0,05).
Dyskusja
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje jakość życia „jako poczucie satysfakcji jednostek wynikające ze świadomości zaspokojenia własnych potrzeb oraz postrze-gania możliwości rozwoju”. Choroby przewlekłe stanowią istotny czynnik wpływający na jakość życia [10].
Stwardnienie rozsiane zmienia znacznie poczucie kom-fortu psychicznego pacjenta, negatywnie wpływa na zado-wolenie z własnej sytuacji życiowej, czyli ogólnie rozu-mianej jakości życia. Od momentu postawienia diagnozy chorzy muszą stale mierzyć się z groźbą niepełnosprawności, koniecznością przejścia na rentę, brakiem samodzielno-ści oraz poczuciem bycia obciążeniem dla swoich najbliż-szych [4]. Fruehwald i wsp. wykazali, że największy wpływ na jakość życia chorych ze stwardnieniem rozsianym ma czas trwania choroby, niesprawność ruchowa oraz stany emocjonalne (depresja, lęk) [16].
Wyniki badań własnych wskazują, że czas trwania choroby miał umiarkowany wpływ na jakość życia. Im dłużej choroba trwała, tym gorszą odnotowywano spraw-ność fizyczną, ogólny stan zdrowia oraz funkcjonowanie emocjonalne.
Brzozowska i Talarska w latach 1998–1999 prowadziły badania dotyczące poziomu satysfakcji z życia chorych na SM w dwóch grupach pacjentów [17]. Pierwszą grupę stanowili chorzy hospitalizowani na oddziale neurologii w Gostyninie–Kruku. Grupa liczyła 50 osób (w tym 30 kobiet i 20 mężczyzn). Drugą grupę liczącą 100 osób sta-nowili pacjenci przebywający na turnusie rehabilitacyjnym w Kowalu. Wśród badanych były 54 kobiety i 46 mężczyzn.
W badaniach tych wykazano, że jakość życia nie jest zależna od płci. Zależy natomiast od wieku, stopnia niewydolności ruchowej oraz stanu cywilnego [17]. Juczyński i Adamiak badaniem objęli 44 -osobową grupę chorych (23 kobiety i 21 mężczyzn) z rozpoznaniem SM. Celem ich badań było ustalenie zależności między wybranymi czynnikami psy-chologicznymi i behawioralnymi a jakością życia uwarun-kowaną stanem zdrowia osób ze stwardnieniem rozsianym.
Porównując średnie wyniki przeprowadzonych badań nad jakością życia wśród chorych na stwardnienie rozsiane,
T a b e l a 4. Współczynniki korelacji liniowej Pearsona między wiekiem badanych a oceną jakości życia
T a b l e 4. Pearson’s linear correlation coefficients for age of patient and quality of life
PF – sprawność fizyczna / physical functioning; RP – ograniczenie codziennych czynności z powodu stanu zdrowia fizycznego / role -physical; BP – ból / bodily pain; GH – ogólny stan zdrowia / general health; V – witalność / vitality;
SF – funkcjonowanie społeczne / social functioning; RE – funkcjonowanie emocjonalne / role -emotional; MH – stan psychiczny / mental health
T a b e l a 5. Współczynniki korelacji liniowej Pearsona między czasem trwania choroby a oceną jakości życia
T a b l e 5. Pearson’s linear correlation coefficients for duration of disease and quality of life
Parametry
Parameters Czas trwania choroby / Duration of disease n = 63
PF – sprawność fizyczna / physical functioning; RP – ograniczenie codziennych czynności z powodu stanu zdrowia fizycznego / role -physical; BP – ból / bodily pain; GH – ogólny stan zdrowia / general health; V – witalność / vitality;
SF – funkcjonowanie społeczne / social functioning; RE – funkcjonowanie emocjonalne / role -emotional; MH – stan psychiczny / mental health
112 BEATA KARAKIEWICZ, CELINA STALA, ELŻBIETA GROCHANS I WSP.
nie ujawnili statystycznie znaczących różnic w zależno-ści od płci i wieku [18].
W badaniach własnych stwierdzono, iż płeć i miejsce zamieszkania nie miały wpływu na jakość życia pacjen-tów. Kobiety i mężczyźni na podobnym poziomie oceniali jakość życia w zakresie aktywności fizycznej, ograniczenia codziennych czynności, ogólnego stanu zdrowia, witalności, funkcjonowania emocjonalnego i społecznego.
Starszy wiek stanowi czynnik pogarszający jakość życia pacjentów z upośledzoną sprawnością ruchową [10].
W badaniach wykazano istotną statystycznie korelację mię-dzy wiekiem pacjentów a oceną jakości ich życia w ramach sprawności fizycznej, ograniczeń czynności codziennych spo-wodowanych stanem zdrowia fizycznego, ogólnym stanem zdrowia, witalnością oraz funkcjonowaniem emocjonalnym.
Wnioski
Płeć oraz miejsce zamieszkania pacjentów ze stward-nieniem rozsianym nie mają wpływu na ocenę jakości ich 1.
życia w żadnej z badanych sfer.
Dobra sytuacja materialna sprzyja lepszej jakości życia w kategorii sprawności fizycznej oraz ogólnego stanu 2.
zdrowia.
Zaawansowany wiek pacjenta oraz długi czas trwa-nia choroby stanowią istotny czynnik obniżający w więk-3.
szości ocenianych kategorii jakość życia.
Piśmiennictwo
Wender M., Michałowska -Wender G.
1. : Choroby demielinizacyjne. In:
Neurologia. Eds: W. Kozubski, P. Liberski. PZWL, Warszawa 2004, 379–383.
Pia Amato M., Zipoli V., Portaccio E.
2. : Multiple sclerosis -related
cog-nitive changes: A review of cross -sectional and longitudinal studies.
J Neurol Sci. 2006, 245 (1–2), 41–46.
Rejdak K.
3. : Ryzyko związane z nowymi sposobami leczenia SM. Pol Prz Neurol. 2010, 6, Suppl. A, 30.
4. Selmaj K.: Leczenie przyczynowe stwardnienia rozsianego. Pol Prz Neurol. 2005, 1 (3), 118–123.
Grochans E., Wieder -Huszla S., Jurczak A., Stanisławska M., Augusty-5.
niuk K., Januzik K.: Ocena wsparcia społecznego pacjentów ze stward-nieniem rozsianym. Probl Hig Epidemiol. 2008, 89 (3), 419–422.
Kazibutowska Z.
6. : Diagnostyka, rokowanie i leczenie w stwardnieniu rozsianym w kontekście zagadnień rehabilitacji. Pol Prz Neurol. 2008, 4, Suppl. A, 45.
Feinstein A., Feinstein K.
7. : Depression associated with multiple sclerosis.
Looking beyond diagnosis to symptom expression. J Affect Disord.
2001, 66, 193–198.
Fryze W.
8. : Zespoły bólowe występujące u chorych ze stwardnieniem rozsianym. Farmakoter Psychiat Neurol. 2005, 3, 267–272.
Jamroz -Wiśniewska A., Papuć E., Bartosik -Psujek H., Belniak E., 9. Mitosek -Szewczyk K., Stelmasiak Z.: Analiza walidacyjna wybra-nych aspektów psychomotoryczwybra-nych polskiej wersji Skali Wpływu Stwardnienia Rozsianego na Jakość Życia Chorych (MSIS – 29). Neurol Neuroch Pol. 2007, 41, 3, 215–222.
Rotter I.
10. : Wpływ stanu funkcjonalnego, współistniejącej depresji oraz wybranych parametrów socjodemograficznych na jakość życia chorych po udarze niedokrwiennym mózgu. Ann Acad Med Stetin.
2002, 48, 301–316.
Maciejek Z.
11. : Postępowanie w specjalnych sytuacjach życiowych cho-rych na stwardnienie rozsiane. Pol Przegląd Neurol. 2008, 4, Suppl.
A, 71–72.
Sobczyk W., Gugała M., Rola R.
12. : Rozwój badań nad jakością życia w
cho-robach przewlekłych. Post Psychiat Neurol. 2008, 17 (4), 353–356.
Copenhagen Card Glossary, Kopenhaga 1989.
13.
Plata K., Majewski W.
14. : Jakość życia pacjentów po zabiegu operacyjnym na jelicie grubym z wytworzeniem stomi i możliwości jej poprawy.
Ann Acad Med Stetin. 2008, 54 (2), 77–85.
Hobart J., Freeman J., Lamping D., Fitzpatrick R., Thompson A.
15. : The
SF -36 in multiple sclerosis: why basic assumptions must be tested.
J Neurol Neurosurg Psychiatry. 2001, 71 (3), 363–370.
Fruehwald S., Loeffler -Stastka H., Eher R., Saletu B., Baumhackl U.
16. :
Depression and quality of life in multiple sclerosis. Acta Neurol Scand.
Depression and quality of life in multiple sclerosis. Acta Neurol Scand.