Wykonanie prawa odkupu

Kwestie sposobu wykonania prawa odkupu regulował przepis art. 340 zd.

2 k.z., skutki wykonania zaś precyzował przepis art. 341 § 1 kodeksu zobowią-

np. M. Safjan. Wskazał on, że „Umowa o ustanowienie prawa odkupu (zastrzeżenie umowne) również i w takim wypadku jest zawierana pomiędzy sprzedawcą a kupującym. Możliwość wyko-nania uprawnienia płynącego z prawa odkupu jest natomiast zastrzegana na rzecz osoby trzeciej, która w ten sposób realizuje prawo sprzedawcy. Stan związania wynikający z ustanowienia prawa odkupu istnieje więc i w takim wypadku pomiędzy sprzedawcą a kupującym”. Por. M. Saf jan, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Red. K. Piet rz ykowski. T. 2. Warszawa 2005, s. 290.

47 L. Domański: Instytucje… Część szczególna, s. 105. Będący również zwolennikiem tej koncepcji A. Liebeskind nie podał argumentacji na poparcie swego stanowiska.

48 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.) [dalej: k.c.].

49 M.J. Golecki: Jurydyczna…, s. 14.

50 Ibidem.

zań⁵¹. Należy zaznaczyć, że główna umowa sprzedaży wywoływała wszyst-kie skutki obligacyjne i rzeczowe powodujące przeniesienie własności. Dopóki sprzedawca nie wykonał prawa odkupu, kupujący jako nieograniczony właściciel rzeczy nabytej mógł swobodnie nią dysponować. Zastrzeżenie prawa odkupu miało jedynie charakter obligacyjny, tworząc po stronie nabywcy zobowiązanie, które nie uszczuplało jego prawa własności. Źródłem przepisów art. 341 k.z. był art. 56 kontrprojektu L. Domańskiego o treści następującej: „Z chwilą wykona-nia prawa odkupu nabywca obowiązany jest przenieść z powrotem na sprzedaw-cę nabyte prawo, za zwrotem przez sprzedawsprzedaw-cę ceny i kosztów sprzedaży oraz wartości poczynionych przez nabywcę nakładów w stosunku powiększenia się wartości przedmiotu sprzedaży w chwili wykonania prawa odkupu do wartości przedmiotu w chwili sprzedaży. Jeżeli strony określiły w umowie sprzedaży cenę odkupu, przenoszącą cenę i koszta sprzedaży, nabywca może żądać obni-żenia ceny odkupu do wartości przedmiotu sprzedaży w chwili wykonania pra-wa odkupu. Do czasu otrzymania od sprzedawcy ceny odkupu nabywcy służy prawo zatrzymania rzeczy”. Jak podaje L. Domański, przepisom tym, wzorowa-nym na art. 1673 ust. 1 Kodeksu Napoleona i na art. 393 ust. 1 projektu kodeksu francusko-włoskiego zobowiązań z 1927 r., odpowiadały przepisy art. 48 projek-tu głównego o treści następującej: „Z chwilą wykonania prawa odkupu odprze-dawca obowiązany jest przenieść na odkupującego z powrotem kupione prawo, zaś odkupujący zapłacić mu umówioną cenę odkupu. Jeżeli cena odkupu nie była oznaczona, należy zwrócić otrzymaną cenę sprzedaży oraz koszta poniesio- ne przez odprzedawcę wskutek zawarcia pierwotnej sprzedaży. Świadczenia te należy wykonać z ręki do ręki”⁵². Zestawienie projektowanych przepisów z teks-tem art. 341 k.z. wskazuje na to, co podkreśla również L. Domański, że jego treść była w zasadzie zgodna z treścią art. 56 kontrprojektu, i że w art. 341 k.z.

pominięto ustęp: „Do czasu otrzymania od sprzedawcy ceny odkupu nabywcy służy prawo zatrzymania rzeczy”, któremu w projekcie głównym odpowiadał również pominięty ustęp: „Świadczenia te należy wykonać z ręki do ręki”⁵³.

Sposób wykonania prawa odkupu wydawał się nie budzić w doktrynie wąt-pliwości. Omawiana czynność prawna miała charakter czynności jednostronnej, składało się na nią bowiem tylko jedno oświadczenie woli jednej ze stron

sto-51 Przepis art. 341 k.z. miał brzmienie następujące: „§ 1. Z chwilą wykonania prawa odkupu kupujący obowiązany jest przenieść z powrotem na sprzedawcę nabyte prawo za zwrotem ceny i kosztów sprzedaży oraz nakładów koniecznych i użytecznych; zwrot nakładów użytecznych należy się kupującemu tylko do wysokości przyrostu wartości istniejącego w chwili odkupu, w po-równaniu z wartością rzeczy w chwili otrzymania jej przez kupującego. § 2. Jeżeli strony określiły w umowie sprzedaży cenę odkupu przenoszącą cenę i koszty sprzedaży, sprzedawca może żądać obniżenia ceny odkupu do wartości przedmiotu sprzedaży w chwili wykonania prawa odkupu, jednak nie niżej kwoty, którą musiałby zapłacić w myśl paragrafu poprzedzającego”.

52 E. Till, R. Longchamps de Bér ier: Polskie prawo zobowiązań…, s. 12.

53 Por. L. Domański: Instytucje… Część szczególna, s. 106—107.

sunku zobowiązaniowego. W konkretnym przypadku postanowienie umowne przyznające stronie uprawnienie kształtujące tworzyło zatem odstępstwo od zasady, że nawiązanie, rozwiązanie i zmiana stosunku zobowiązaniowego na-stępowały przez zgodne oświadczenie woli wszystkich stron tego stosunku⁵⁴. Oświadczenie woli uprawnionego powinno być złożone drugiej stronie stosun-ku prawnego, gdyż kodeks zobowiązań wprost określał taki sposób wykonania tego uprawnienia w art. 340 (zdanie drugie), a nadto oświadczenie to (kształtu-jąc stosunek prawny) wpływało na prawa i obowiązki tej strony, która przede wszystkim musiała poznać aktualną treść stosunku prawnego, aby móc się do niej zastosować⁵⁵.

Rozbieżność stanowisk można było natomiast zauważyć odnośnie do skut-ków złożenia jednostronnego oświadczenia sprzedawcy (wykonania prawa od-kupu).

Według stanowiska pierwszego, które przedstawił w literaturze dwudziesto-lecia międzywojennego np. J. Korzonek, oświadczenie sprzedawcy, że korzysta z zastrzeżonego mu prawa odkupu miało ten skutek, że z chwilą jego złoże- nia rzecz uważa się za sprzedaną z powrotem przez kupującego sprzedawcy.

W efekcie konkluduje ten autor, że zawieranie osobnej umowy odprzedaży jest zbyteczne⁵⁶. Można się zastanowić, czy stanowisko takie nie jest błędne wobec brzmienia przepisu art. 341 § 1 k.z., który stanowił, że kupujący obowiązany jest przenieść z powrotem na sprzedawcę własność nabytego prawa z chwilą wykonania prawa odkupu, a to, jak wiadomo, następowało przez oświadczenie sprzedawcy złożone kupującemu. Przepis art. 341 § 1 k.z. nie miał charakteru dyspozytywnego (gdyż żadne sformułowanie w jego treści nie wskazywało, aby ustawodawca dopuścił możliwość odrębnego porozumienia umownego w tej kwestii), w związku z czym strony nie mogły zastrzec, aby własność przeszła

54 Tak P. Mach nikowski: Uprawnienia kształtujące w zobowiązaniowych stosunkach prawnych. W: O źródłach i elementach stosunków cywilnoprawnych. Księga pamiątkowa ku czci prof. Alfreda Kleina. Red. E. Gniewek. Kraków 2000, s. 270. Por. także A. Klein: Zawarcie umowy. W: Instytucje prawne w gospodarce narodowej. Red. L. Bar. Wrocław 1981, s. 244, który celnie podkreślił tę cechę uprawnienia kształtującego, pisząc, że jego przedmiotem jest podjęcie czynności, która bez upoważnienia ustawowego czy umownego nie może być skutecznie podjęta.

55 „Prawo odkupu wykonywa się przez oświadczenie sprzedawcy, które dla swej skuteczno-ści musi dojść do wiadomoskuteczno-ści kupującego (art. 30 k.z.)”. J. Namitkiewicz: Kodeks…, s. 57. Por.

również P. Mach nikowski: Uprawnienia…, s. 270.

56 J. Korzonek, w: J. Korzonek, I. Rosenblüth: Kodeks…, T. 1, s. 874. Podobnie twier-dzi M. Kępiński, według którego przejście własności nastąpi w tym przypadku od razu z momen-tem złożenia oświadczenia woli przez sprzedawcę. Z tym momenmomen-tem dochodzi bowiem do skutku umowa bezpośrednio zobowiązująca kupującego do przeniesienia własności. Oświadczenie woli kupującego w tej mierze znajduje się w pierwszej umowie sprzedaży, a oświadczenie woli sprze-dawcy dołącza się później. Cytowany autor sugeruje ponadto, że inaczej może być tylko wówczas, gdy strony zastrzegające prawo odkupu oświadczą wyraźnie, iż własność ma przejść w innym momencie niż w momencie wykonania tego prawa. Por. M. Kępiński: Przeniesienie własności nieruchomości rolnych. Poznań 1970, s. 17.

z jednej na drugą w innym momencie niż moment wykonania prawa odkupu.

Prezentowane stanowisko wydaje się szczególnie nieuzasadnione w przypad-ku przyjęcia koncepcji automatycznego przejścia własności na sprzedającego z chwilą wykonania jego uprawnienia.

Interesująco tę kwestię ujął E. Drozd w komentarzu do art. 594 § 1 k.c., będącego odpowiednikiem art. 341 § 1 k.z., dla którego problem sprowadza się nie do tego, czy po wykonaniu prawa odkupu ma być zawarta umowa sprze-daży, lecz czy ta druga umowa przenosi własność automatycznie. Według tego autora, akceptującego — jak się wydaje — teorię oferty w kwestii charakteru zastrzeżenia prawa odkupu, przez wykonanie prawa odkupu zostaje zawarta umowa sprzedaży (oferta i oferta zwrotna). Wobec tego nie ma według niego powodów, dla których umowę sprzedaży, zawartą na skutek wykonania prawa odkupu, należałoby traktować inaczej niż na przykład umowę sprzedaży za-wartą w drodze złożenia oferty i jej przyjęcia, i stąd umowa taka wywołuje skutek natychmiastowy w postaci przeniesienia własności⁵⁷. Na tym tle rodzą się wątpliwości, czy zaprezentowany pogląd o automatycznym przejściu prawa własności nie był sprzeczny z literalnym rozumieniem przepisu art. 341 § 1 k.z.

(odpowiednika art. 594 § 1 k.c.), w którym ustawodawca mówi o obowiązku przeniesienia własności, a nie na przykład o obowiązku wydania rzeczy, który by ciążył na faktycznym posiadaczu rzeczy, już nie właścicielu.

Trudno zrozumieć natomiast propozycję utożsamienia obowiązku „przenie-sienia na sprzedawcę z powrotem własności rzeczy” ze spełnieniem przez tegoż sprzedawcę wszystkich obowiązków, jakie z mocy przepisów na nim ciążą (np.

zwrot ceny, zwrot nakładów, kosztów sprzedaży)⁵⁸. Nie można bowiem tego, co ustawodawca uczynił obowiązkiem kupującego, sprowadzić do obowiąz-ków sprzedawcy. Zabieg taki sprzeczny jest z regułami wykładni językowej, w szczególności z dyrektywą zakazującą takiej interpretacji, na skutek której części przepisów stają się zbędne⁵⁹.

Analiza poglądów w kwestii skutków wykonania i sposobu realizacji pra-wa odkupu wskazuje na to, że zależą one w dużej mierze od przyjętych przez ich autorów założeń (teorii) co do charakteru samego zastrzeżenia prawa od- kupu⁶⁰. Takie stanowisko sformułowali nie tylko autorzy prac z zakresu

ko-57 E. Drozd: Przeniesienie własności nieruchomości. Warszawa—Kraków 1974, s. 48—49.

58 Por. J. Korzonek, w: J. Korzonek, I. Rosenblüth: Kodeks…, T. 1, s. 876: „Przez prze-niesienie na sprzedawcę nabytego prawa w znaczeniu art. 341 § 1 k.z. rozumieć należy spełnienie wszystkich tych obowiązków, które przy sprzedaży z mocy art. 299—303 k.z. ciążą na sprzedaw-cy”. Na gruncie kodeksu cywilnego formułuje ją S. Buczkowski, w: F. Błahuta i in.: Kodeks cywilny. Komentarz. T. 2. Warszawa 1972, s. 132: „Przez »przeniesienie z powrotem własności rzeczy« należy rozumieć spełnienie wszystkich obowiązków, jakie z mocy przepisów ciążą na sprzedawcy”.

59 S. Bog ucki: Prawo…, s. 145—146.

60 R. Longchamps de Bér ier: Zobowiązania…, s. 478; J. Górski, w: A. Ohanowicz, J. Górski: Zobowiązania. Część szczegółowa. Poznań 1959, s. 33; L. Domański: Instytucje…

deksu zobowiązań, piszący w latach trzydziestych XX w., jak np.: J. Korzonek, R. Longchamps de Bérier, L. Domański, ale również autorzy prac z lat pięć-dziesiątych lub sześćpięć-dziesiątych minionego wieku, np. J. Górski czy A. Klein.

Ostatni z wymienionych autorów zwrócił uwagę, że „sam przepis § 1 art. 341 k.z. nie rozstrzyga, czy wykonanie uprawnienia z prawa odkupu powoduje po-wstanie nowego stosunku zobowiązaniowego. Rozstrzygnięcie zależy tu przede wszystkim od tego, jak ujmuje się istotę prawa odkupu”⁶¹.

Przyjęcie koncepcji oferty lub na przykład konstrukcji umowy bezpo-średnio zobowiązującej pociągało za sobą przekonanie o zbędności skła-dania oświadczenia woli przez kupującego i być może nie tyle twierdzenie o zbędności drugiej umowy odsprzedaży, ile tezę, że umowa ta zawierana była automatycznie (wobec wcześniejszego wyrażenia woli przez kupującego) po złożeniu jednostronnego oświadczenia przez sprzedawcę, co skutkowało przeniesieniem własności odsprzedawanej rzeczy. W przypadku zatem nie-wydania przez kupującego rzeczy, sprzedającemu przysługiwałyby roszczenia windykacyjne⁶².

Zgodnie ze stanowiskiem drugim, wykonanie prawa odkupu nie prowa-dziło do przejścia własności, lecz tworzyło jedynie roszczenie o przeniesie-nie własności. Zasadniczym względem stanowiącym jego uzasadprzeniesie-nieprzeniesie-nie było brzmienie przepisu art. 341 § 1 k.z., w myśl którego „z chwilą wykonania pra-wa odkupu kupujący obowiązany jest przenieść z powro tem na sprzedawcę własność kupionej rzeczy”. W literaturze z lat trzydziestych XX w. stanowisko takie zaprezentował A. Liebeskind, wyraźnie stwierdzając: „[…] pogląd ten [że strony nie muszą zawierać drugiej umowy sprzedaży — S.B.] nie wydaje mi się trafny, chociażby ze względu na brzmienie art. 341 § 1 k.z., gdzie mowa jest o przeniesieniu z powrotem na sprzedawcę nabytego prawa”⁶³. Jak zatem widać, w przypadku opisywanego stanowiska drugiego jego zwolennicy ogra-niczali się do rozumienia wynikającego z wykładni językowej⁶⁴.

Część szczególna, s. 107—108. Por. również A. Klein: Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego. W: „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Nr 25. Prawo 24. Wrocław 1964, przyp. 486, s. 180.

61 A. Klein: Elementy…, s. 180.

62 S. Bog ucki: Prawo…, s. 146.

63 A. Liebeskind: Odkupu…, s. 1169.

64 W literaturze powstałej na gruncie kodeksu cywilnego jako argumentację na poparcie tego poglądu Stefan Breyer podaje, że realizacja prawa odkupu następuje przez zawarcie dodatkowej umowy sprzedaży o skutkach obligacyjno-rzeczowych. W konstrukcji tej rozdziela się wykona-nie prawa odkupu od jego realizacji, polegającej na przewykona-niesieniu z powrotem prawa własności na sprzedawcę. Uważa się, że umowy prze noszącej własność ze skutkiem rzeczowym nie może zastąpić jednostronne oświadczenie o wykonaniu prawa odkupu. Wykonanie prawa odkupu jest traktowane jedynie jako przesłanka jego realizacji. Do czasu wykonania roszczenia z umowy głównej dotyczące odkupu ograniczają się tylko do wykonania prawa odkupu. Dopiero to wyko-nanie daje roszczenie do nabywcy o przeniesienie własności na dawnego sprzedawcę. W

przypad-Oświadczenie woli o wykonaniu prawa odkupu (jako złożone w wykonaniu uprawnienia kształtującego) nie mogło być następnie odwołane bez zgody dru-giej strony zobowiązania. W przypadku oświadczeń składanych drudru-giej stronie regułę taką można wyprowadzić z charakteru uprawnienia. „Jego wykonanie powoduje określoną zmianę w stosunku zobowiązaniowym, a jednocześnie wykonane uprawnienie przestaje istnieć. Uprawniony nie ma już więc kompe-tencji do kolejnego jednostronnego ukształtowania stosunku prawnego przez przywrócenie mu takiej treści, jaką miał wcześniej. Dopuszczalne jest jedynie zawarcie umowy uchylającej skutki dokonanego ukształtowania (może ona zo-stać zawarta także w ten sposób, że druga strona sprzeciwia się dokonanemu ukształtowaniu, a uprawniony, uwzględniając jej stanowisko, odwołuje swoje oświadczenie)”⁶⁵.