Wykorzystanie kultury klasycznej wobec pogan

Mowa, którą odwiedzający Ateny Paweł wygłosił na Areopagu (por. Dz 17, 22-31), jest jedynym zamieszczonym w Dziejach Apostolskich przykładem kontaktu apostoła ze środowiskiem wyłącznie pogańskim19. Jednak jego wystąpienie pozostaje najlepszą ilustracją sposobu wykorzystania przez Pawła niektórych elementów z greckiej kultury klasycznej dla sprawy rozpowszechnienia kerygmatu, zwłaszcza gdy z jednej strony chodzi o przypisanie Bogu chrześciajańskiemu pogańskiego ołtarza z napisem „nieznanemu bogu” (o czym z kolei częściowo była już mowa w jednym z poprzednich rozdziałów niniejszej dysertacji), z drugiej natomiast o odwołanie się do słów pogańskich autorów starożytnej Hellady20

.

19 Por. E. Dąbrowski, Dzieje Pawła z Tarsu, Warszawa 2013, s. 298. 20

Więcej opatrzonych w przypisach bogatą bibliografią informacji, dotyczących dwóch różniących się stanowisk (pozytywnego i niegatywnego) wobec kultury klasycznej, które zajmowali chrześcijanie piewszych trzech wieków, można znaleźć w pracy autorstwa M. Simonetti,

126

Z przekazu zawartego w Dziejach Apostolskich jednoznacznie wynika, że przemówienie wygłoszone przez Pawła w Atenach, które w swej formie i treści odznaczało się niezwykłą zwięzłością i jasnością21, zostało skierowane głównie do przedstawicieli dwóch szkół filozoficznych ‒ epikurejczyków i stoików (por. Dz 17, 18)²². Od razu należy zwrócić uwagę na fakt, iż według Antiocheńczyka adresowane do nich słowa, dotyczące chrześcijańskiego Boga – Stwórcy wszechświata (por. Dz 17, 24a), były napełnione niezwykłą mocą. Zauważa on, że apostoł „wydał [tylko ‒ V. I.] jeden dźwięk, przez który obalił wszystkie twierdzenia filozofów”23

. Zachęcając swych wiernych do porównania Pawłowej nauki o Bogu z tezami dotyczącymi tego samego tematu zawartymi w pismach Platona24

i Epikura²⁵, Ojciec

21 Por. Iohannes Chrysostomus, In Acta Apostolorum hom. 38, 2, PG 60, 270: „[…] Ð dὲ œrgon Qeoà lšgei tÕn kÒsmon, kaˆ p£nta t¦ ™n aÙtù. `Or´j suntom…an, kaˆ ™n suntom…v saf»neian;”.

22 Por. tenże, De sacerdotio lib. 4, 7, 21-23, SCh 272, 272: „[…] t… ¥n tij lšgoi t¦j prÕj toÝj 'Epikoure…ouj dialšxeij kaˆ StwϊkoÚj;”.

23 Tenże, In Acta Apostolorum hom. 38, 2, PG 60, 270: „'Efqšgxato fwn¾n m…an, di' Âj p£nta katšstreye t¦ tîn filosÒfwn”. Przeciwstawiając apostołów filozofom, Chryzostom na przykładzie św. Piotra wskazuje swym słuchaczom na wyższość uczniów Chrystusa. Powołując się na jego duszę napełnioną miłością do wiedzy, zaznacza: „Ktoś mówi: «Dlaczego w każdym razie [Bóg ‒ V. I.] nie działał przez Platona, ani Pitagorasa?»”. Dając zaś odpowiedź twierdzi: „Dlatego, że dusza Piotra była o wiele bardziej kochająca wiedzę od dusz tamtych. Tamci bowiem naprawdę byli dziećmi wszędzie skierowanymi ku próżniej sławie; ten zaś mąż [tj. Piotr ‒ V. I.] ‒ miłośnikiem mądrości i zdolnym do przyjęcia łaski” (Tamże 4, 4, PG 60, 47: „T… oân oÙk e„j Pl£twna ™n»rghsen Ð CristÕj, oÙdὲ e„j PuqagÒran, fhs…n; “Oti pollù filosofwtšra Ãn ¹ Pštrou yuc¾ tîn yucîn ™ke…nwn. 'Eke‹noi mὲn g¦r pa‹dej Ôntwj Ãsan, ØpÕ tÁj kenÁj dÒxhj peritrepÒmenoi pantacoà· oátoj dὲ ¢n¾r filÒsofoj, kaˆ dektikÕj tÁj c£ritoj”). Więcej danych na temat filozofów greckich w spuściźnie literackiej Jana Chryzostoma podaje artykuł autorstwa badacza P. Colemana-Nortona. Por. P. Coleman-Norton, St. Chrysostom and the Greek Philosophers, w: Clasical Philology 25, Chicago 1930, s. 305-317

24 Platon (427-347 przed Chr.) ‒ jeden z najwybitniejszych greckich filozofów antyku, uczeń Sokratesa. Uważa się go za założyciela szkoły filozoficznej pod nazwą „Akademia” oraz za twórcę oryginalnego filozoficznego systemu powszechnie zwanego „idealizmem platońskim”. Por. П. Алексеев, История философии, Москва 2005, s. 12-13. Powołując się na wspomianego Platona, Chryzostom zaznacza, że ów filozof nie gardził ani pieniędzmi, ani majątkiem, podobnie jak i sam Sokrates, który w swym życiu kierował się wyłącznie pragnieniem zdobycia próżnej sławy, czyniąc dla jej uzyskania wszystko, co możliwe. Por. Iohannes Chrysostomus, In Acta Apostolorum hom. 36, 2, PG 60, 260-261: „“Oti g¦r crhm£twn oÙ de‹ katafrone‹n, Pl£twn œpeise, tosaÚthn perious…an kaˆ plÁqoj crhm£twn kaˆ daktul…ouj crusoàj kaˆ fi£laj peripoihs£menoj· Óti dὲ dÒxhj oÙ cr¾

127

Kościoła idzie jeszcze dalej i wskazuje na wyższość apostolskiego nauczania26. Być może właśnie z tego powodu Złotousty w kolejnej swej wypowiedzi, w której z jednej strony uznaje Pawła za apostoła, a z drugiej ‒ obdarza go przeróżnymi epitetami i określeniami, chrarakteryzuje go też jak osobę mądrzejszą od starożytnych filozofów oraz sprawniejszą w wygłaszaniu mów od samych oratorów27. Oprócz tego, wskazując na przewagę charakterystyczną dla Pawła, jak również dla innych apostołów, nad różnego rodzaju filozofami, kaznodzieja idzie jeszcze dalej i nie przebierając w słowach, zauważa: „Niedoświadczeni, niewprawni w mowie i będący całkowicie prostymi [ludźmi ‒ V. I.] oni również przeciwstawiali się i walczyli z czarownikami, z wprowadzającymi w błąd, z sofistami, z retorami, z mnóstwem filozofów, którzy zgnili w akademii i szkołach filozoficznych”28

.

Chryzostom stwierdza, że przypisując pogański ołtarz chrześcijańskiemu Bogu (por. Dz 17, 23), Paweł mieszkańcom Aten, którzy „zawsze byli zajęci tym,

katafrone‹n tÁj par¦ tîn pollîn, Swkr£thj aÙto‹j, k¨n mur…a filosofÍ perˆ toÚtou, de…knusi· p£nta g¦r prÕj dÒxan Ðrîn ™po…ei”.

25 Epikur (341-270 przed Chr.) ‒ grecki filozof, uczeń Nauzyfanesa, zwolennika Demokryta, twórca filozoficznego systemu zwanego epikureizmem. Por. І. Козовик, Історія філософії, Івано-Франківськ 1999, s. 103.

26 Por. Iohannes Chrysostomus, In Acta Apostolorum hom. 38, 2, PG 60, 270: „P£rage ™ntaàqa Ósa perˆ Qeoà Pl£twn ™filosÒfhsen, Ósa 'Ep…kouroj, kaˆ t¦ p£nta lÁroj prÕj taàta”.

27 Por. tenże, De Lazaro con. 6, 9, PG 1, 1041: „Kaˆ g¦r Paàloj Ð ¢pÒstoloj, tÕ skeàoj tÁj ™klogÁj, Ð naÕj toà Qeoà, tÕ stÒma toà Cristoà, ¹ lÚra toà PneÚmatoj, Ð did£skaloj tÁj o„koumšnhj, Ð gÁn kaˆ q£lassan perielqën, Ð t¦j ¢k£nqaj tîn ¡martiîn ¢nasp£saj, Ð t¦ spšrmata tÁj eÙsebe…aj katabalën, Ð basilšwn eÙporèteroj, Ð plous…wn dunatèteroj, Ð stratiwtîn „scurÒteroj, Ð filosÒfwn filosofèteroj, Ð ῥhtÒrwn eÙglwttÒteroj, Ð mhdὲn œcwn kaˆ p£nta kekthmšnoj, Ð ™n tÍ ski´ aÙtoà q£naton lÚwn, Ð ™n to‹j ƒmat…oij aÙtoà t¦ nos»mata fugadeÚwn, Ð ™n qal£ssV trÒpaia st»saj, Ð ¡rpageˆj ›wj tr…tou oÙranoà, kaˆ e„j par£deison e„selqën, Ð tÕn CristÕn QeÕn ¢nakhrÚxaj, ™ke‹noj lšgei· OÙdὲn ™mautù sÚnoida, ¢ll' oÙk ™n toÚtJ dedika…wmai”.

28

Tenże, In Acta Apostolorum hom. 4, 3, PG 60, 47: „[…], ¥peiroi, ¥glwttoi, kaˆ „diwtikèteron diake…menoi, prÕj gÒhtaj, prÕj pl£nouj, prÕj sofistîn, prÕj ῥhtÒrwn, prÕj filosÒfwn plÁqoj, tîn katasapšntwn ™n 'Akadhm…v kaˆ Perip£toij, ™n…stantÒ te kaˆ ¢pem£conto”.

128

aby mówić i słuchać”29, starał się uświadomić, iż oni jeszcze wcześniej czcili prawdziwego Boga. Według Antiocheńczyka w owej chwili apostoł nie przynosił im nic nowego³⁰. Poza tym chcąc wskazać na słuszność nadania odmiennego – właśnie chrześcijańskiego – znaczenia owemu ołtarzowi, Antiocheńczyk, zwracając się do swych słuchaczy, pyta ich: „Powiedz mi bowiem, o kim można by było powiedzieć «nieznanemu bogu»: o Bogu Stworzycielu czy o demonie? Oczywiście, że o Bogu Stworzycielu, chociaż oni [tj. Ateńczycy ‒ V. I.] i nie znali Go, tego [tzn. demona ‒ V. I.] zaś znali”31. Jak podaje Złotousty, tego oczywistego faktu, że Bóg jest Stwórcą wszechświata, o czym wie każdy człowiek, nie znali ani sami Ateńczycy, ani ich mędrcy32

. Chryzostom zaznacza również, że Paweł, kierując do Ateńczyków swoje słowa o Bogu i jego panowaniu, nie powiedział im wszystkiego na ten temat, lecz rozmawiał z nimi niby z dziećmi33. Zastanawiając się nad odpowiedzią na pytanie: „Dlaczego kiedyś wreszcie [Paweł ‒ V. I.] od razu nie stanął do rozważania i nie powiedział: «Bóg ‒ bezcielesna natura, niewidzialny i nie posiadający kształtu»?”, Ojciec Kościoła, ukazując pedagogiczne podejście apostoła w nauczaniu pogan, mądrze odpowiada: „Ponieważ przypuszczał, że nie potrzeba było w tym czasie mówić tego do ludzi jeszcze nie nauczonych, że Bóg jest jeden”34

.

29 Tamże 38, 2, PG 60, 270: „[…] ¢eˆ ™n toÚtJ ¢scoloÚmenoi, tù lale‹n kaˆ ¢koÚein, […]”.

30 Por. tamże 38, 1, PG 60, 268: „“Ora pîj de…knusi proeilhfÒtaj aÙtÒn. OÙdὲn xšnon, fhsˆn, oÙdὲn kainÕn e„sfšrw”.

31 Tamże 38, 3, PG 60, 272: „E„pὲ g£r moi perˆ t…noj ¨n lecqe…h kur…wj, 'AgnèstJ Qeù, perˆ toà Dhmiourgoà, À perˆ toà da…monoj; DÁlon Óti perˆ toà Dhmiourgoà, e„ kaˆ tÕn mὲn ºgnÒoun, tÕn dὲ Édesan”.

32 Por. tamże 38, 2, PG 60, 270: „Kaˆ skÒpei t…na Ãn xen…zonta aÙtoÚj· Óti Ð QeÕj tÕn kÒsmon ™po…hsen. •A kaˆ tîn tucÒntwn ‡sas… tinej nàn, taàta oÙk Édesan 'Aqhna‹oi, kaˆ 'Aqhna…wn oƒ sofo…”.

33 Por. tamże 38, 2, PG 60, 271: „Pollù me…zona ™ke…nwn dÒgmata e„s£gei (ka…toi oÙdšpw t¦ meg£la eἶpen· oÜpw g¦r kairÒj· ¢ll' æj paisˆ dielšgeto), t¾n dhmiourg…an, t¾n kuriÒthta, […]”.

34 Tamże 38, 1, PG 60, 269: „T… d»pote oÙk œsth prÕj filosof…an eÙqÝj, kaˆ eἶpen· `O QeÕj ¢sèmatoj fÚsei, ¢Òratoj kaˆ ¢schm£tistoj; “Oti perittÕn tšwj ™dÒkei taàta lšgein prÕj ¢nqrèpouj m»pw maqÒntaj, Óti œsti mÒnoj QeÒj”.

129

Zgodnie z informacjami zamieszczonymi w Dziejach Apostolskich w trakcie rozpowszechniania kerygmatu Paweł opierał się nie tylko na Piśmie Świętym, ale również na tekstach różnych autorów pogańskich. Sam apostoł zaznaczył, że wygłoszone przez niego słowa: „Jeteśmy bowiem z jego rodu” zostały zaczerpnięte z wypowiedzi poetów greckich (por. Dz 17, 28b), mianowicie Aratosa oraz Kleantesa³⁵. Komentując tę kwestię, Chryzostom słusznie zauważa: „To powiedział Aratos. Zwróć uwagę jak [Paweł ‒ V. I.] podaje dowody i z tego, czego sami uczyli i co powiedzieli”36. Antiocheńczyk sądzi, że apostoł celowo odwołał się do autora pogańskiego, aby jego słuchacze ponownie nie oskarżyli go, iż kolejny raz „kładzie im do głowy jakieś nowe rzeczy” (por. Dz 17, 20a)37. W końcu należy dodać, że filozofowie, chociaż byli wykształconymi osobami, zaczęli się lekceważąco śmiać z Pawła uznając jego słowa dotyczące zmartwychwstania Pańskiego za niewarte żadnej uwagi (por. Dz 17, 32). Dla Chryzostoma jednak nie miało to żadnego znaczenia. Za cud uznaje on już sam ten fakt, że kobiety i niewolnicy byli w stanie szybciej dać się przekonać do tego, czego nie zdołali przyjąć filozofowie, którzy

35 Ogólnie uważa się, że fragment „jeteśmy bowiem z jego rodu” Paweł wziął z poematu pt.

Φαινόμενα cylicijskiego pisarza Aratosa z Soloj, przyjaciela stoika Zenona. Poza tym nie jest

wykluczone, że sam Aratos przy napisaniu swego dzieła także mógł posługiwać się hymnem do Zeusa autorstwa Kleantesa. Por. E. Dąbrowski, Dzieje Pawła z Tarsu, s. 305.

36 Iohannes Chrysostomus, In Acta Apostolorum hom. 38, 1, PG 60, 269: „Toàto ”Aratoj eἶpen Ð poiht»j. “Ora kaˆ ¢pÕ tîn Øp' aÙtîn ginomšnwn, kaˆ ¢pÕ tîn e„rhmšnwn t¦j ¢pode…xeij paršconta”. Podobne twierdzenia można również spotkać u Klemensa Aleksandryjskiego, który w swym dziele pt. Kobierce zaznacza, że owe słowa zamieszczone w Dziejach Apostolskich zaczerpnięte są z wypowiedzi Aratosa i znajdują się w dziele pt. Φαινόμενα; por. Clemens Aleksandrinus, Stromata I 19, 91, 4-92, 1, SCh 30, 117: „«[…], æj ka… tinej tîn kaq' Øm©j poihtîn e„r»kasin· toà g¦r kaˆ gšnoj ™smšn.» ™x ïn dÁlon Óti kaˆ poihtiko‹j crèmenoj parade…gmasin ™k tîn 'Ar£tou Fainomšnwn dokim£zei t¦ par' “Ellhsi kalîj e„rhmšna kaˆ di¦ toà ¢gnèstou qeoà tim©sqai mὲn kat¦ per…frasin prÕj tîn `Ell»nwn tÕn dhmiourgÕn qeÕn Æn…xato, kat' ™p…gnwsin dὲ de‹n di' uƒoà paralabe‹n te kaˆ maqe‹n”, tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska: Klemens Aleksandryjski,

Kobierce, t. I, Warszawa 1994, s. 66-67.

37 Por. Iohannes Chrysostomus, In Acta Apostolorum hom. 38, 3, PG 60, 272: „“Ina g¦r m¾ p£lin lšgwsi, Xen…zonta e„sfšreij e„j t¦j ¢ko¦j ¹mîn (oÙdὲn g¦r oÛtwj ¢nqrèpoij ™nant…on), ¥gei tÕn poiht¾n e„j mšson”.

130

nawet dzięki własnej nauce nie mogli ani nikogo przekonać, ani dojść do zgody pomiedzy sobą38

.

Zarówno treść mowy Pawła wygłoszonej na Areopagu, jak i sam zawarty w

Dziejach Apostolskich opis jego pobytu w Atenach, są bardzo ważne nie tylko dla

zbadania działalności umiłowanego przez Antiocheńczyka apostoła w środowisku wyłącznie pogańskim, ale także dla potwierdzenia kolejnego faktu: w tym czasie głoszenie Dobrej Nowiny już całkowicie wyszło poza granice Palestyny. Paweł kierujący kerygmat do tamtejszej, wykształconej ludności ateńskiej w osobach głównych ich przedstawicieli ‒ filozofów, był w stanie nie tylko w swym nauczaniu wykorzystywać niektóre elementy greckiej kultury klasycznej, ale nawet – jak stwierdził sam Antiocheńczyk (podobnie jak pozostali apostołowie) – przewyższyć ich w mądrości oraz w zdolności przekonywania innych, zwłaszcza prostych ludzi. Jak można wywnioskować, opierając się na wypowiedzi złotoustego kaznodziei, przypisanie przez apostoła pogańskiego ołtarza „nieznanego boga” chrześcijańskiemu Bogu, podobnie jak odwołanie się do słów pogańskich autorów starożytnej Hellady, jest z jednej strony najlepszym przykładem wykorzystania kultury klasycznej wobec pogan, z drugiej zaś ‒ pedagogicznego podejścia do nauczania ich, opartego na zasadach akomodacji misyjnej³⁹.

38 Por. tamże 36, 2, PG 60, 260: „“Wste ÓsJ ¨n ¢nÒhtoj Ï Ð peiqÒmenoj, pe…qhtai dὲ taàta, § mhdὲ filÒsofoi pe‹sai ‡scusan toÝj filosÒfouj, me‹zon tÕ qaàma g…netai, m£lista dὲ Ótan kaˆ guna‹kej kaˆ doàloi pe…qwntai, kaˆ di¦ tîn œrgwn taàta ™pide…knuntai, ¤per Pl£twnej kaˆ p£ntej ™ke‹noi oÙdšna pe‹sai ‡scusan. Kaˆ t… lšgw, Óti oÙdšna; OÙdὲ ˜autoÚj”.

39 Na potrzebę akomodacji misyjnej zwracali też uwagę już najwcześniejsi myśliciele chrześcijańscy, np. Klemens Aleksandryjski. Szerzej na ten temat zob. np. J. Wojtczak, Stosunek

Klemensa Aleksandryjskiego do filozofii według „Stromata”, „Studia Theologica Varsaviensia” 9

(1971) nr 1, s. 263-288; N. Widok, Akomodacja misyjna w teorii i praktyce Klemensa

Aleksandryjskiego, Opole 1992; L. Łesyk, Literatura klasyczna w recepcji Klemensa z Aleksandrii,

131

4.2. Istotne elementy nauczania

Analizując Dzieje Apastolskie oraz Pawłową spuściznę epistolarną, można dojść do wniosku, że apostoł w trakcie rozpowszechniania kerygmatu podejmował ogromną ilość tematów związanych z teologią, prawdami wiary chrześcijańskiej, z różnymi aspektami życia wspólnot, a także odnoszącymi się do jego własnej osoby. Dzięki temu, że był człowiekiem bardzo aktywnym, za pomocą nauczania pragnął on jak największą ilość ludów pociągnąć za sobą i przyprowadzić do Chrystusa, podobnie jak kiedyś Syn Boży uczynił to w stosunku do niego. Oczywiście o tym wszystkim bardzo dobrze wiedział i sam Jan Chryzostom, który komentujac różne wypowiedzi umiłowanego apostoła, właśnie z tego powodu upatrywał w nim wybitnego nauczyciela i głosiciela Dobrej Nowiny.