Kwestja użyteczności zielonych nawozów wogóle jest uż przesądzona, rozwodzić się więc o niej nie będę, gdyż nie jest to i miejsce po temu. Nam chodzić będzie o zie
lone nawozy na borowinie i to nie w kombinacjach co lat kilka z obornikiem, lecz o to, czy można będzie pro
wadzić gospodarstwo na borowinie bez obornika. Kwestja ta łączy się bezpośrednio ze sprawą gospodarstw inwen
tarzowych i bez inwentarzowych (w znaczeniu utrzymy
wania krów lub nie) i ma swych zwolenników i przeciw
ników. U nas na borowinach wogóle, z małemi tylko wyjątkami, uważa się krowy za maszyny do produko
wania jaknajwiększej ilości obornika, strona zaś docho
dowa według zdania licznych właścicieli przedstawia się bardzo smutno. Dlaczego tak się dzieje nie naszą rzeczą w tem miejscu tej sprawy dociekać. Jako doświadczalnik stanąłem wobec pytania — obornik czy mieszanka na zie
lony nawóz i rozstrzygnięcie tego ważnego pytania rozpo
cząłem na niewielkim, stosunkowo, kawałku ziemi, bo wynoszącym około 35 arów, z czego pod samemi pólkami, wyłączywszy ścieżki, pozostały 32 ary. Pole, na którym założone były doświadczenia (część pola doświadczalnego stałego) miało następującą kolej płodów: ziemniaki na oborniku, jęczmień, pszenica ozima na superfosfacie, zie
mniaki bez obornika w roku 1910.
129
W roku 1911 rozmierzono pole i odrazu założono następujący płodozmian: ziemniaki zasadzono na 8 pö'kach, przyczem nie dodano żadnych nawozów ani sztucznych, ani naturalnych; na ośmiu zasiano owies Rychlik Sóbie- szyński, na następnych jęczmień Svanhals zamiast psze
nicy ozimej, a na ostatnich óśmiu zasiano groch Volgier.
Jęczmień zasiany na miejscu pszenicy Banatki ścięto, nie czekając pełnej dojrzałości, w tym czasie, kiedy ta pszenica doszła na folwarku t. j. 25 lipca, i tegoż dnia zasiano mieszankę na 4 pólkach, z których 2 otrzymały nawozy sztuczne: superfosfat w stosunku 3 cetn. na mórg, sól potasowa w stosunku 1 cetn. Mieszanka składała się z 73 kg wyki, 60 kg peluszki i 35 kg bobiku w sto
sunku na mórg, co czyni około półtora korca.
Zasianą mieszankę przyorano tego samego dnia pły
tko i zawałowano. Około 6 sierpnia mieszanka powscbo- dziła, lecz z powodu suszy szła słabo aż do końca sierpnia.
Dopiero we wrześniu, po kilku deszczach spadłych w końcu sierpnia, stan jej znacznie się poprawił; przyorano ją w ostatnich dniach października. Na pólka nie obsiane mieszanką zwracano uwagę by nie pokrywały się roślin
nością, a w jesieni przyorano na nich, w tym samym dniu co i mieszanką, obornik w ilości 250 cetn. na mórg.
W roku 1912 z wiosną zabronowano pole; 11 kwie
tnia rozsiano superfosfat w stosunku 2 cetn. i sól pota
sową 1 cetn. na mórg na pólkach, które otrzymały już te nawozy pod mieszankę; na 2 pólkach z obornikiem dano po 5 cetn. superfosfatu i 2 cetn. soli, w stosunku morga. Całą przestrzeń zgruberowano głęboko; 6 maja zasadzono ziemniaki Woltmany Cimbala w rzędy odległe 22 cale, a krzak od krzaka 16 cali; sadzono pod motyczkę w uprzednio naznaczone miejsca. Obredlano 3 razy 18, 26 czerwca i 5 lipca. W czasie wegetacji nie zauważono wybitnych różnic; trochę, ale bardzo niewiele, odznaczały się ziemniaki na pólkach, gdzie w kombinacyi szły na
wozy sztuczne.
Borowina 9
130
Tablica 53.
Wynik podany na tablicy 53.
Zbiór z pó
lek kg
Z hek
tara kg
Nadwyżka w stosunku do obornika
Z morga korcy po 280 f.
Nadwyżka w stosunku do obornika
Obornik .... 168,8
168,4 168,6 16860 82,32
Mieszanka . . . 161,4
157,0 164,2 16420 — 440 80,53 — 1,79
Obornik i nawo
zy sztuczne .
184,0
190,2 187,1 18710 4-1850 91,35 4- 9,03
Mieszanka i na
wozy sztuczne
184,0
184,0 184,0 18400 -j-1540 89,84 + 7,52 Tak na mieszance, jak i oborniku otrzymano rezultat prawie jednakowy; pewną nadwyżkę wywołały nawozy sztuczne dodane do obornika i pod mieszankę. Z innego, obok położonego doświadczenia na polu o tej samej kul
turze, znajdowało się pólko bez nawozu; w porównaniu do pólek bez nawozów sztucznych, tak na mieszance jak i na oborniku, dało ono niewiele niższe rezultaty; nasuwa się więc pytanie, czy obornik i zielona masa wobec suchej jesieni r. 1911 i suchej wiosny r. 1911 uruchomiły swe pokarmy. Przy orce tych poletek na zimę, po wykopaniu ziemniaków, nie zaobserwowano nic szczególnego: nie znać było nierozłożonego obornika ani mieszanki.
W roku 1911 po grochu nieudałym zasiano pszenicę Banatkę na ómiu działkach na superfosfacie w stosunku 4 cetn. na mórg; na wiosnę r. 1912 pszenicę saletrowano w stosunku 1 cetn. saletry na mórg. Po ścięciu pszenicy 24 lipca zasiano mieszankę i nawozy sztuczne w podobny sposób jak to robiono pod doświadczenie w roku 1911.
Obfite deszcze w tym czasie pozwoliły nie wałować mieszanki, która prędko weszła i bujnie rosnąć zaczęła.
Wybitnie odznaczyła się mieszanka na nawozach sztucz
nych. W połowie października przyszły kilkustopniowe
131
mrozy, które mieszankę zwarzyły tak, że trzeba ją było przyorać około 20 października; obornik dano w tym samym czasie ale w ilości 350 cetn. na mórg, a więc dawkę dość dużą. Mieszanka, jako bardzo bujna, przy- orala się z trudnością. Na wiosnę w roku 1913 18 mar
ca zabronowano pole. W pierwszych dniach maja dano nawozy na takie same pólka i w tych samych ilościach jak w doświadczeniu z roku 1912, a 3 maja zasadzono ziemniaki Silvia i obredlono 2 razy 20 czerwca i 7 lipca, a 8 lipca motyczono. Niezwykle wilgotne lato sprzy
jało rozwojowi chorób roślinnych i na tem doświadcze
niu dość wcześnie pojawiła się zaraza ale szkód wielkich nie spowodowała, gdyż nać rozwijała się silnie na wszystkich pólkach, a odznaczyła się rozwojem na pól
kach z nawozami sztucznemi. Kopano w warunkach sprzyjających i otrzymano następujące wyniki umieszczo
ne na tablicy 54.
Tablica 44. w stosunku do obornika
Z morga korcy po 280 f.
Nadwyżka w stosunku do obornika
Obornik .... 264,9
260,1 262,5 26250 128,15
Mieszanka . . . 237,7
249,3 243,5 24350 —1900 118,89 — 9,26
Obornik i nawo
zy sztuczne . 269,8
257,6 263,7 26370 + 120 128,75 + 0,60
Mieszanka i na
wozy sztuczne 275,4
261,7 268,5 26850 + 600 131,10 + 2,95 Jeżeli dane na tablicy 54 porównamy, to okażą się daleko większe różnice, niż roku poprzedniego. W r. 1912 na mieszance ziemniaków było mniej niż na oborniku o niecałe dwa korce, gdy w roku 1913 aż o 9 przeszło korcy. Nawozy sztuczne dodane do obornika prawie że nie podniosły plonu, prawdopodobnie z powodu wyso
132
kiej dawki; na mieszance spowodowały zwyżkę w sto
sunku do obornika o trzy korce, czyli na mieszance z na
wozami sztucznemi otrzymano lepszy rezultat niż na sa
mym oborniku. Jeżeli zaś porównamy mieszankę bez nawozów i z nawozami, to nawozy dały efekt 12 korcy na mórg.
Zestawiając rezultaty powyższe ze zbiorem bez ża
dnych nawozów, na obok załoźonem doświadczeniu o polu z tą samą kulturą, które dało niecałe 67 korcy, to przekonamy się jak potężnym czynnikiem są w tym wypadku pokarmy, zawarte w materji organicznej do
starczonej ziemi tak w oborniku jak i mieszance; ze
stawienie w okrągłych liczbach podaje poniżej tablica 55.
Tablica 55.
Korcy
Nadwyżka na korzyść pokarmów materji organicznej
Nadwyżka na korzyść samych nawozów sztucznych
Na bez nawozów .... 67
Na oborniku... 128 + 61 — Na mieszance... 118 + 51 — Na oborniku -f- nawozach
sztucznych... 128 + 61 +-0 Na mieszance -f- nawozach
sztucznych... 131 4- 51 + 13
Doświadczenia te wskazywałyby i na to również, że mieszanka z ziemi potrafiła uruchomić tak znaczne ilości pokarmów, które mogły wytworzyć aż 51 korcy zie
mniaków—co nie jest wcale tak małą ilością, gdyż wynosi to na mórg 300 prętowy kwasu fosforowego (P2O5) 22 fun.;
82 funty tlenku potasu (K2O), azotu nie bierzemy tu w rachubę, gdyż go mieszanka z motylkowych pobiera z azotu atmosferycznego. Ilości wyżej wymienione od
powiadają dla kwasu fosforowego 1 cent, nadfosfatu a dla tlenku potasowego 2 cent, skoncentrowanej soli potasowej.
133
134
Należy więc pamiętać o tem, że przy mieszankach, nie chcąc zubożać ziemi, winniśmy dodawać odpowiednie ilości nawozów sztucznych. Ja dawałem akurat 2 cetn.
soli potasowej skoncentrowanej, za to supersfosfatu 17%
wystarczyłoby lj do 2 cetn., a nie jak było stosowane 5 cetn., — zresztą jest to kwestja zagadnienia jakie ilości nawozów sztucznych należy dawać pod mieszanki idące jako nawóz, by się one opłaciły. Sprawa ta będzie praw
dopodobnie na polu zakładowem rozstrzygana w następ
nych latach.
Po sprzątniętych ziemniakach w doświadczeniu w ro
ku 12 na wiosnę zasiano owies Rychlik Sobieszyński.
Przez pomyłkę zasiano go rzadko bo w ilości 150 funtów na mórg; wygląd zatem jego przestawiał na wszystkich poletkach dużo do życzenia — rezultaty podane są na tablicy 56.
W tem doświadczeniu, jak i w poprzednich z zie
mniakami, widocznem jest, że obornik i mieszanka i w drugim roku działają prawie jednakowo; dodatek nawozów sztucznych aczkolwiek podwyższa plon—jednak nieznacznie, tłomaczyć daje się to w ten sposób, że owies posiada zdolność łatwego przyswajania pokarmów trudniej rozpuszczalnych, a głównie reaguje na azot.
Stosunek ziarna do słomy szerszy na mieszance, wskazywałby na większy zapas azotu na tych pólkach.
Z powyższego widocznem jest, że w mieszankach na borowinie posiadamy nader ważny nawóz, na który będzie też zwrócona większa uwaga zakładu doświad
czalnego. Sprawa, czy da się zastąpić obornik mieszanką ze sztucznemi nawozami, może być ostatecznie przesą
dzona dopiero po szeregu doświadczeń i doprowadzi w wielu majątkach borowinowych do zaniechania utrzy
mywania krów w wypadku kiedy one mają służyć li tylko do produkcji obornika.