Złoża antropogeniczne a odpady wydobywcze

2.1. definicja złoża antropogenicznego

Złożem antropogenicznym można nazwać „sztucznie utworzone nagromadzenie wy-dobytej lub przetworzonej substancji mineralnej o właściwościach surowca mineralnego lub która może być przetworzona w surowiec mineralny, przydatny dla określonych zasto-sowań i gdy istnieją warunki dla jego wykorzystania” (Nieć 2010).

Zwał lub osadnik odpadów górniczych lub przeróbczych może być nazwany złożem antropogenicznym, jeśli nagromadzona substancja:

™ ma właściwości kopaliny lub stanowi surowiec przydatny dla określonych zastosowań w stanie surowym lub po odpowiednim przetworzeniu, który może stanowić pro-dukt zbywalny i istnieją warunki dla jego wykorzystania;

™ występuje w ilości i w warunkach umożliwiających podejmowanie eksploatacji, która może przynieść korzyść gospodarczą.

Korzyść gospodarczą w tym przypadku należy rozumieć szeroko, nie tylko jako doraźny zysk, ale także np. jako usuwanie odpadów przez ich utylizację oraz tworzenie związanych z tym nowych miejsc pracy. Cechą istotną zwału lub osadnika uznanego za złoże antro-pogeniczne jest to, że zostało ono uformowane przez działalność człowieka z materiałów nieprzydatnych dla niego w określonym czasie, a które nabyły cechy użyteczności w wy-niku pojawienia się bądź możliwości zbytu bądź opanowania technologii pozwalających na ich przetworzenie w produkt użyteczny (Bolewski red. 1994). Typowymi antropoge-nicznymi złożami wtórnymi są zwały niewykorzystywanej kopaliny towarzyszącej ko-palinie wydobywanej w nadmiarze w stosunku do bieżącego zapotrzebowania i składo-wanej selektywnie, a które to zwały mogą być wykorzystane w przyszłości (Kuszneruk 1994). W literaturze istnieje także rozróżnienie na złoża antropogeniczne rozumiane jako:

„...sztuczne nagromadzenie surowca mineralnego, który może być przedmiotem eksplo-atacji” (Dziewański red. 1993) i złoża antropogeniczne wtórne, przez co należy rozumieć:

„...nagromadzenie wydobytej kopaliny w zwale przeznaczone do wykorzystania w przy-szłości” (Glapa i Korzeniowski 2005). Do zasobów złóż antropogenicznych zaliczane są

m.in. kopaliny towarzyszące oraz materiały zawierające pierwiastki współwystępujące, niewykorzystywane ze względów ekonomicznych, ale składowane do późniejszego wy-korzystania, masy ziemne i skalne – materiał powstający w szczególnie dużych ilościach w kopalniach odkrywkowych, skały płonne uznawane za odpad ze względu na fakt, że są niezagospodarowane oraz produkty uboczne procesów spalania, rafinacji, wytapiania, takie jak: żużle, koksik, popioły, popioły lotne, szlaka itp.

Istotnym czynnikiem pozwalającym zakwalifikować składowisko jako złoże antropo-geniczne jest fakt, że powstało ono w wyniku działalności człowieka z materiału, który w momencie składowania był oceniany jako nieprzydatny lub o nierozpoznanym dosta-tecznie składzie, a stał się użyteczny gospodarczo dzięki opracowaniu nowych technolo-gii lub zaistnieniu nowych warunków rynkowych, w których wydobycie i przetworzenie staje się opłacalne. Należy zaznaczyć, że obowiązująca ustawa p.g.g. nie definiuje pojęcia złoża antropogenicznego, a pojęcie złoża kopaliny rozumie jako „naturalne nagromadze-nie minerałów, skał oraz innych substancji, których wydobywanagromadze-nie może przynagromadze-nieść ko-rzyść gospodarczą” (art. 6 ust.19 p.g.g). W związku z tym rozpoznawanie i eksploatacja surowców antropogenicznych nie wymaga uzyskania koncesji (Stefanowicz 2011). Tym bardziej brak jest definicji dla depozytu surowca odpadowego w górotworze. Należy też zauważyć, że w zależności od materiału, który jest traktowany jako ewentualna kopali-na czy surowiec odpadowy, oraz jego lokalizacji, wymagane byłoby dopełnienie innych formalności, aby eksploatacja i obrót takimi surowcami antropogenicznymi odbywały się zgodnie z prawem.

2.2. Kwalifikowanie odpadów wydobywczych

Podstawowe znaczenie dla powstania i utrzymania sztucznych nagromadzeń materia-łu ma dmateria-ługość i sposób ich przechowywania, pochodzenie oraz skład. Przechowywanie materiału przez okres dłuższy niż trzy lata ma status składowania zgodnie z ustawą o od-padach wydobywczych z dnia 10 lipca 2008 r. Ponadto zgodnie z art. 2 ust. 2 pkt. 1a Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r o odpadach, masy skalne i ziemne niezanieczyszczone oraz kopaliny towarzyszące, jeśli ich zagospodarowanie jest określone koncesją na wydo-bywanie kopalin ze złóż lub miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego dla terenu górniczego, nie są traktowane jako odpad ani jako odpad wydobywczy. Pozosta-łe natomiast materiały mineralne niewykorzystywane przemysłowo uznawane mają być za odpady wydobywcze zgodnie z Ustawą o odpadach wydobywczych, tj. jako odpady pochodzące z poszukiwania, rozpoznawania, wydobywania, przeróbki i magazynowa-nia kopalin ze złóż. Ich właściciele zobowiązani są w pierwszej kolejności do odzysku i utylizacji, a jeśli nie jest to możliwe – to do składowania ich w obiektach unieszkodli-wiania odpadów wydobywczych. Wymaga to zezwolenia starosty poprzedzonego decyzją zatwierdzającą program zagospodarowania, oceny wpływu składowania na środowisko

oraz zezwolenia na prowadzenie obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych. By pozyskać surowiec z obiektów unieszkodliwiania odpadów wydobywczych, wymagane jest uzyskanie stosownego pozwolenia zgodnie z przepisami ustawy o odpadach. Eksplo-atacja substancji ze składowiska odpadów wymaga jednak także pozwolenia na wydoby-cie odpadów ze składowiska zgodnie z zasadami określonymi art. 52 Ustawy o odpadach.

Dotyczy to także składowisk, dla których założenia nie było konieczne uzyskanie decyzji lokalizacyjnej czy pozwolenia na budowę (np. dawne zwałowiska mas ziemnych i skal-nych). We wniosku o pozwolenie na wydobycie odpadów należy zawrzeć przybliżoną ilość odpadów do wydobycia, sposób wydobycia, opis oddziaływania tej działalności na środowisko, plan zabezpieczenia miejsca wydobycia i działań rekultywacyjnych (art. 54a, ust. 2a Ustawy o odpadach). Z uwagi na to, że składowiska odpadów w świetle obowią-zujących przepisów prawnych są obiektami budowlanymi, to podlegają przepisom ustawy prawo budowlane. Zgodnie z art. 28 i 31 tejże Ustawy podejmując wydobycie ze skła-dowiska należy również uzyskać pozwolenie starosty na rozbiórkę obiektu budowlanego lub dokonać stosownego zgłoszenia. Wyjątkiem jest sytuacja, w której eksploatacja ma miejsce z zamkniętego składowiska – wówczas należy zwrócić się do organu nadzoru budowlanego o rozstrzygnięcie, czy procedura przewidziana przez Prawo budowlane jest wymagana.

Zarówno odpady wydobywcze, jak i odpady przemysłowe złożone i przechowywane w składowiskach czy wyrobiskach, by mogły być wykorzystane jako surowiec wtórny wymagają dopełnienia określonych przepisami procedur. W świetle obwiązującego pra-wa pozyskany ze złóż antropogenicznych surowiec jest odpadem, a wpropra-wadzenie go na rynek nakłada na jego producenta dodatkowe obowiązki, także zgodnie z Rozporządze-niem (WE) 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 roku dotyczącym rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakre-sie chemikaliów oraz utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów. Szeroki zakres rozporządzenia obejmuje wszystkie substancje produkowane, wykorzystywane jako półprodukty lub wprowadzane na rynek. Celem tego opracowania nie jest szczegółowe prezentowanie przepisów powyższego rozporządzenia, tylko ich wskazanie jako podsta-wy przy ewentualnym rozpoznawaniu obowiązków w sytuacji eksploatacji składowisk odpadów.

Należy zatem przyjąć, że aktualna sytuacja prawna odzwierciedla gospodarczy pro-dukcyjny sposób, w jaki są traktowane materiały powstające na uboczu działalności wy-dobywczej. Mimo swego surowcowego potencjału, o ile nie zostaną odzyskane na bieżą-co, stają się odpadem, który dopiero wtórnie może być przywrócony do obrotu. Nie ma możliwości stosowania p.g.g. dla zagospodarowania czy dokumentowania złoża antropo-genicznego. Istniejąca praktyka dokumentowania i wykazywania w Bilansie Zasobów…

sztucznych nagromadzeń potencjalnych surowców ze zwałów została kiedyś usankcjo-nowana zapisem §3, pkt 1 Instrukcji w sprawie zasad i sposobu ustalania zasobów złóż kopalin stałych, wprowadzonej Zarządzeniem Prezesa CUG z 20 grudnia 1963 roku

(M.P. z 1964 r. nr 6, poz. 29) i stosowanej do 1976 roku (Sałaciński i in. 2010). W Bilan-sie Zasobów… były wykazywane m.in. zasoby zwałów odpadów górniczych kopalń rud Zn-Pb, Ni i U, a w latach 1994–2001 zasoby w zwałach „kamienia wapiennego” w KCW Kujawy (Barcin-Piechcin) i ZG Miedzianka (Nieć 2010).

W nieobowiązującej już ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i gór-nicze wprowadzono zastrzeżenie, że prowadzenie eksploatacji, rozpoznawania i poszu-kiwania surowców mineralnych znajdujących się w odpadach po robotach górniczych oraz po procesach wzbogacania kopalin wymaga uzyskania koncesji. Jednak uciążliwa i kosztowna procedura koncesyjna oraz konieczność podporządkowania działalności przepisom o ruchu górniczym zniechęcała przedsiębiorców do angażowania środków finansowych w tego typu działalność (Dyka 2010). Obowiązujące od 1 stycznia 2012 r.

przepisy obecnej Ustawy p.g.g. również nie zawierają pojęcia złóż antropogenicznych.

Ponadto, co jest bardzo istotne, zabrakło przepisów odnoszących się wprost do możli-wości tworzenia tychże złóż. Należy pamiętać, że istnieją jedynie bardzo ogólne zapisy o konieczności racjonalnego gospodarowania zasobami oraz przepisy, które mają na celu skłonić ewentualnych przedsiębiorców do bieżącego odzyskiwania surowców, m.in. przez wyjęcie (zbyt pochopne) w całości tego typu materiałów spod prawa geologicznego i gór-niczego oraz związane z tym zwolnienie z obowiązku koncesyjnego, ponoszenia opłat eksploatacyjnych, zastosowania reguł ruchu górniczego (Sałaciński i in. 2010). Trudna sytuacja formalnoprawna powoduje, że kopaliny towarzyszące oraz materiał nadkładowy czy produkty uboczne, mimo przydatności surowcowej obecnie i w przyszłości, stają się odpadem niewykorzystywanym. Obecnie udokumentowanych formalnie kopalin towarzy-szących w toku eksploatacji wydobywa się mniej niż to możliwe lub są one składowane przypadkowo, bez zachowania jednorodności jakościowej oraz bez uwzględnienia potrzeb przyszłych pokoleń. Ich rozliczanie czy ewidencjonowanie nie jest opłacalne, bowiem opłata eksploatacyjna naliczana jest od ilości wydobytej kopaliny, a nie od jej sprze- daży. Ponadto brak konsekwencji w przepisach powoduje, że ten sam materiał może mieć różny status prawny, np. skały nadkładowe odspojone w wyrobisku podziemnym złożone w wyrobisku nie są odpadem, podczas gdy składowanie ich poza wyrobiskiem zmusza do nadania im statusu odpadów wydobywczych. Co ważne, magazynowanie materiału odpadowego jest również obciążone podatkami i kosztami budowy składowiska, co do-datkowo zniechęca do podejmowania ochrony potencjalnych złóż surowców przez przed-siębiorców. Dlatego w obliczu wzrastającego zapotrzebowania na surowce i przy spadku podaży, wskazane byłoby stworzenie jasnych zasad projektowania, utrzymania, eksploata-cji i ewidencjonowania złóż antropogenicznych o potencjalnym znaczeniu gospodarczym (Uberman Ry. 2012) z myślą o perspektywicznym ich wykorzystaniu.

2.3. Przykłady rozwiązań europejskich

Lepiej wygląda podejście do odpadów wydobywczych w krajach Unii Europejskiej.

Przykładem takich państw są choćby Czechy i Niemcy, które także posiadają ustawy o od-padach wydobywczych. W Niemczech jest to Bergbauabfallgesetz, która weszła w życie z dniem 18 listopada 2009 roku. Definicja „odpady wydobywcze” jest stosowana, jeżeli są to odpady współistniejące, które powstają przy pracach związanych z poszukiwaniem, gromadzeniem czy przetwarzaniem kopaliny głównej. Ponadto muszą one bezpośrednio pochodzić z poszukiwania, wydobywania i przeróbki kopalin mineralnych. Jeżeli poję-cie odpadów i fakt bezpośredniości są zgodne z powyższymi zapisami, to podejśpoję-cie do nich wyraźnie ulega zmianie w stosunku do zwykłych odpadów. Z chwilą rozpoczęcia prac eksploatacyjnych przedsiębiorca ma obowiązek poinformowania właściwego organu o tym, z jakimi odpadami ma do czynienia, jak również przedstawia plan eksploatacji ewentualnych odpadów wydobywczych uwzględniając przy tym poniesione koszty. Jak stanowi § 117a powyższej Ustawy: „Przedsiębiorca ma obowiązek sporządzenia planu gospodarki odpadami w celu zminimalizowania, przeróbki, odzysku i unieszkodliwiania odpadów wydobywczych, z uwzględnieniem zasady zrównoważonego rozwoju; musi to zrobić przed rozpoczęciem eksploatacji”. Ponadto plan ten powinien uwzględniać zgodnie z omawianym § 117a w szczególności takie zasady, jak:

™ prawidłowe zarządzanie odpadami powinno być planowane przy wyborze metody wydobywania i przetwarzania surowców mineralnych,

™ odpady wydobywcze powinny być na bieżąco wykorzystane po wydobyciu, na ile jest to technicznie możliwe i ekonomicznie opłacalne,

™ odpady wydobywcze powinny być skierowane do przechowywania, gromadzenia i możliwego wykorzystania w przyszłości.

Stwierdzenie o możliwym wykorzystaniu odpadu w przyszłości świadczy o tym, że odpady wydobywcze mogą być poddane różnej klasyfikacji, jak również podlegać szer-szej ochronie.