niepokój o dalsze losy uniwersytetu.
Uniwersytet znajduje się za tem w sytuacji, w której z jednej strony opowiada się za słusznością tezy, że obecnai przyszłagospodarka będą oparte na wiedzy, lecz z drugiej strony korzyści wynikające z tego stanu rzeczy nie rozłożą się rów
nomiernie wśród absolwentów szkół wyższych. Nie straciła nic na ak
tualnościprawda odsłonięta przezClarka Kerra jużniemal40 lat temu:
„Rzeczywistość uniwersytetu wyznaczonajest przekonaniem, że nowa wiedza stanowi najistotniejszy czynnik ekonomicznego i społecznego wzrostu. Dopiero teraz dostrzegamy, że niewidzialny produkt uniwer
sytetu, wiedza, jest być może najpotężniejszym elementem naszej kultury oddziałującym na powstawanie i zanik profesji i klas społecz
nych, regionów, a nawet całych narodów"6. Zatarł się natomiast prze świtujący między wierszami tekstuKerra optymizmkreujący obraz przy
szłości, w którym wykształceni znajdują całkowicie satysfakcjonujące
6 C. Kerr: The Uses of the University. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1963, s. XIV.
~ 23 ~
zajęcie, którego ranga będziewprostproporcjonalna do stopnia ich wie
dzy. Wiedza zatem istotnie jest potężnym atutem, alew grze sił ekono micznych i społecznych atutów może nie być — wbrew nadziejom — skutecznie wykorzystany przez wszystkichgrających.
Kwestia poruszona przed chwilą jest również pytaniem o wartość edukacji, a wtórnie o przydatność ogólnych kryteriów statystycznych, takich jak indeks skolaryzacji. Odpowiedź,którą uniwersytet kieruje do swoich adeptów, brzmiałaby następująco: dyplom wyższej uczelni oznacza dzisiaj dwie rzeczy: sankcjonuje pewne umiejętności i przede wszystkim potwierdza gotowość dyplomanta do dalszej nauki. Dyplom niejest więc dzisiaj kresem drogi uczącego się, lecz tylko jednym zjej etapów. Jego siła polega na tym, iż deklaruje on w imieniu posiadacza dyspozycję do stałegokształcenia się, a co za tym idziedo niezamykania się wwąskim polunabytych kwalifikacji. Prawda ta obowiązuje zapewne zawsze, lecz szczególnego znaczenia nabiera w okresach słabszej gospodarki, w których nawet samo studiowanie traktowanejest — nie bez racji — jako istotna barwa w obrazie ekonomicznej rzeczywistości („[...] wyliczyliśmy, że będziemy mogli zaoferować od najbliższego roku akademickiego studia około 100 tys. młodych ludzi, którzy w dzi siejszej sytuacji trafilibyna rynek pracy. A tak uzupełnią wykształcenie i zwiększą swe szanse na pracę.Jednocześniew bardzo trudnym okresie nie powiększą ogromnej grupy młodych i frustrowanych ludzi, którzy nie mogąznaleźćzajęcia"7).
Kształcenie nie gwarantuje więc zatrudnienia, lecz bez wątpienia zwiększa na nie szanse iczyni mnie odporniejszymna załamania i zwąt pienia. „Uzupełnianie" umiejętności jest procesem otwartym i waga tego winna być podkreślana zawsze, a nie tylko w „bardzo trudnym okresie". To wszystko prawda, ale powiedzmyjeszcze o jednej nauce płynącej z tej sytuacji. Edukacja, a zwłaszcza edukacja wyższa, win
na uzmysławiać swoim adeptom to, że — jak powiedzieliśmy — niezgoda na zastany kształt świata winna wynikać z poszanowania jego przejawów, a nie ze ślepego posłuszeństwa wobecjego praw (dzi siaj określanych w skrócie „prawami rynku"). To zaś oznacza, że
7 K. Łybacka w „Gazecie Wyborczej" z 8 marca 2002, s. 2.
- 24 ~
oprócz pożądanego przygotowywania się do konsumpcji i akumulacji należy praktykować także gotowość do (pewnego) samoograniczania się i wyrzeczenia. Gdysą epoki, wktórych ludzi określa głównie status ich dóbr i poziom (u)życia, podstawowe poczucie solidarności winno pouczać nas, że nie wolno zapominać, iż po pierwsze, w ogromnej części świata taknie jest i długo nie będzie, a po drugie, i nam przy
darzyć się może ześlizgnięcie w stronę względnego i czasowego ubó stwa.
Niech zatem uniwersytet służy konstruowaniu się etyki wyrzeczenia i ograniczania jako podbudowy i zaplecza estetyki (u)życia, która może się okazać krucha i krótkotrwała.
Uniwersytet jest mostem między generacjami. Zawsze było jego chlubą to, że starzy uczyli młodych i z radością dawali się przez nich zastępować. Po czym koło zaczynało powtarzaćswój bieg. Dlatego każ
de utrudnienie, każda drobna zawiśćsą niezgodne z duchem Universitas.
Dzień, w którym „uczeń przerasta mistrza", wyzwala się spod jego wpływu, przejmuje jego rolę i znaczenie, winien być wielkim świętem uniwersytetu,jego ponownymi narodzinami. Tymczasem ileż było tych rozmów, w których profesor mówił o awansie swojego ucznia: „zbyt młody, może poczekać"; ile katedr, w których profesor nie zadbał o swoje
go następcę lub wręcz zadbał oto, aby go nie było. Niechęć albo wręcz odmowa zgłoszenia wniosku o tytuł profesorski lub uzwyczajnienie profesury. Ile zakładów i instytutów, w których dyrektoruje się wieku- iście,jakby szukając sobienieśmiertelności za życia. Takaimperializacja uniwersytetu jest niebezpieczna dlatego, żezagradza następcom drogę kariery,wywołuje zgorzknienie i resentymenty, uzmysławiając gotowym, dojrzałym, ukształtowanym, utytułowanymadeptom miałki feudalizm życia uniwersyteckiego.
Ale wgrę wchodzijeszcze innyczynnik: wolność badań, nauczania, komunikowania prawdy jest solą uniwersytetu. Zabierzmy mu ją, wytrąćmy z jego składu, a uniwersytet zmieni się w jeszcze jedną instytucję, która będzie bezlitośnie strzegła swoich dogmatycznych reguł, oddalającychnas odprawdy, żelazną kurtyną przymusu i nakazu.
Wolność ta oznacza także i potwierdza prawo jednostki do osobistej wolności; uniwersytet szczyci się tym, że jest w nim miejsce dla każde
~ 25 ~
go, kto swąodmiennośćogranicza jedynie w ten sposób, żewystrzega się świadomego szkodzenia innym. Uniwersytet (i chwała mu za to) zawsze chronił ekscentryków, jakby chcąc zdystansować się nieco od chłodnej, obiektywnej i pozbawionej wątków osobistych narracji naukowych książek. Tymczasem jakaż to wolność, skoro tak mocno jestemprzywiązanydo swojej funkcji, iż nie wyobrażam sobie działania w uniwersytecie, nie będąc „dyrektorem" zakładu, instytutu, „dzieka
nem", „rektorem" itd. Wolność, o której mówimy, niejest anarchiczną możliwością czynienia w ramach uniwersytetu wszystkiego, co odpo
wiada mojej ambicjiimiłości własnej;
wolność, o którą nam chodzi, jest wolnością dla uniwersytetu, a dopiero wtórnie dla mnie.
Jeśli nie uświadomię sobie tej różnicy, grozi mi, że przestanę być tym, którymyśli na rzecz uniwersytetu i jego ludzi, stwarzając im wciążno
weobszary wolności, i nieopatrznie przeobrażę sięw zimnego ideologa własnej próżności poddającego innychw niewolę swoich „dyrektorskich"
ambicji.
W swej książce na temat wolności Zygmunt Bauman dylemat współczesnych czasów konsumenckiego społeczeństwa zamyka w for
mie serii pytań o relacje między wspólnotą awolnością indywidualną.
„W którą stronę wychyla się wahadło w społeczeństwie takim jak na
sze? Czy brakuje nam wolności, czy poczucia wspólnoty? Czy nasze społeczeństwo z jego swobodą bogacenia się i pościgu za statusem społecznym, z nieskrępowanym współzawodnictwemi stale rosnącymi możliwościami konsumenckiego wyboru, gwarantuje całkowitą wol ność, jaką można sobie wyobrazić? Czy zaspokojeniedrugiej z potrzeb, owej potrzeby społecznego oparcia, nie pozostaje wciąż na końcu listy pilnych zadań społecznych?"8
Na pytania postawione przez Baumana trzeba odpowiedzieć, że wolność nie dorasta do skali wyobraźni,ograniczona jest bowiem tym, co rozciągajej granice — dostępnością dóbr. Najnowsze losyuniwersy
tetu wskazują natomiast, że wspólnotowość jest doświadczeniem za grożonym zjednej strony zachłannym współzawodnictwem, z drugiej
— zauważalną tendencją do tego, aby spośród wielu konkurujących z sobą jednostek coraz mniejsza ich liczbamiała zasadniczy wpływ na bieg wydarzeń, rozdzielając między siebie funkcje i stanowiska.
Wyzna
8 Z. Bauman: Wolność. Przeł. J. Tokarska - Bakir. Kraków: Znak, 1995, s. 67.
~ 26