Marian Biskup
Rozwój przestrzenny Lidzbarka
Warmińskiego
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 481-496
MARIAN BISKUP
R O Z W Ó J PRZESTRZENNY LIDZBARKA WARMIŃSKIEGO*
W S T Ę P
Miasto Lidzbark W arm iński nie posiada dotąd pow ażniejszych opracow ań historycznych i żadnej szczegółowej m onografii swoich dziejów, a w konsekw encji rozw oju przestrzennego. Rolę tę spełniają tylko zastępczo niem ieckie przew odniki po mieście i zam ku lidz b arskim zaw ierające obszerniejsze zarysy dziejów m iasta. W ymienić w śród nich zwłaszcza należy prace A. P e t e r a 1), B. W o 1 f f a 2) i G. W o l f a 3). Ta ostatnia praca, dzieło architek ta, w yróżnia się na ogół dobrym przedstaw ieniem u k ładu przestrzennego m iasta w okresie średniow iecza. Nieco szczegółów dla zagadnień życia go spodarczego i u stro ju m iasta przynoszą ostatnie popularnie u jęte szkice A. P o s c h m a n n a 4). Niewiele danych zaw ierają ’ w y d a w nictw a z dziedziny historii sztuki F. v. Q u a s t a i A. B o e t - t i с h e r a 5). Najszczegółowiej opracow ane są początki Lidzbarka w pracy V. R ö h r i с h a dotyczącej kolonizacji W arm ii w XIV s tu le c iu 6). Podsum ow anie całości znanych inform acji dotyczących dziejów m iasta dał A. H i n t z w obszernym arty k u le w Deutsches
Städtebuch 7). Z opracow ań polskich wskazać można n a ogólny szkic
S. S r o k o w s k i e g o 8), w szczególności zaś na publikację W. O g r o d z i ń s k i e g o 0), k tó ra daje k rótk i rys dziejów zam ku
* A rtyk u ł ten został opracow any na zlec en ie D ziału D ok u m en tacji N a uk ow ej P ra co w n i K o n serw a cji Z abytków w W arszaw ie jako m ateriał dla opracow ania planu zagospodarow ania p rzestrzennego m. Lidzbarka W arm. K iero w n ictw u PKZ sk ład am p od zięk ow an ie za zezw olen ie na op u b lik ow an ie a rtykułu.
') A. P e t e r , Die S t a d t H eils b erg und ihre Umgebung, L idzbark 1900. 2) B. W о 1 f f, Bild er aus H eils bergs V ergangenheit. F ühre r durch H eils berg
u n d n ä c h ste U m gebu n g, 1909. — D robniejsze prace F. F l e i s c h e r а,
F es ts c h r if t fü r die anlä sslich des 600. B esteh en s v o n H eils b erg als S ta d t v e r a n s t a l t e t e Feier, H eilsb erg (1908) oraz P. D u d e c k a , A u s H eils bergs v e r k l u n g e n e n Tagen, 1935 n ie znajdują się w b ibliotekach pom orskich. ■
3) G. W o l f , Führer durch die S t a d t H eils b erg in O s tp r e u s s e n und ihr
B ischofs-Schloss, B erlin 1918. .
4) A. P o s c h m a n n , Die gu te alte Z e it in H eils berg, U nsere erm län- d isch e H eim at, r. 3 — 7, 1957 — 1961.
5) F. Q u a s t , v., D e n k m ä le r d e r B au k u n st im Erm eland, B erlin 1850, s. 3 i nast.; A. B o e t t i c h e r , Die B au -u n d K u n s t d e n k m ä l e r der P r o v i n z
O stp r eu ssen , t. IV: E rm land, K rólew iec 1894, s. 134 i nast.
6) V. R ö h r i c h , Die K o lo n isa tio n des Erm landes, Z eitsch rift fü r die
G esch ich te und A ltertu m sk u n d e Erm lands, t. 14, B ran iew o 1903, s. 134 i nast. 7) D eu tsch es S tä d te b u c h , pod red. E. К e y s e r a, t. I, 1939, s. 61 — 4. 8) S. S r o k o w s k i , H e ils b e rg (Lic bark) — p erła W a r m ii, S trażnica Z achodnia, nr 7, 1928, s. 253 i nast.
9) W. O g r o d z i ń s k i , L id z b a r k W a r m iń s k i, W arszaw a 1958, który podaje p o d staw ow ą b ib liografię dla dziejów m iasta i zam ku. — W S ł o w n i k u G e o g ra
i m iasta oraz jego znaczenia jako rezy dencji biskupów w arm ińskich. Dla u zupełnienia niezbędnych info rm acji w ykorzystano m ateriały źródłow e zaw arte w kodeksie d yplom atycznym w a rm iń s k im 10), k ronice lidzbarskiej J. A. H e i d e g o 11) oraz szczegółowych pracach A. K o l b e r g a , przynoszących dane o stanie m iasta w połowie X V II w. i 1772 r . 12). W ykorzystano także źródłow ą rozpraw ę G. M a- t e r n a dotyczącą szpitali w a rm iń s k ic h 13). N ależy w yjaśnić, że w opracow aniu staran o się przedstaw ić głów nie historię i rozwój p rzestrzen n y m i a s t a L idzbarka, pozostaw iając na dalszym planie zam ek biskupów w arm ińskich, k tó ry stanow i odrębny problem histo- ryczno-konserw atorski i k tó ry je st znacznie lepiej opracow any w m onografiach z dziedziny historii s z tu k i14).
I. U K Ł A D PR Z E STR Z EN N Y ŚREDNIOW IECZNEGO L ID Z B A R K A W A R M IŃ SK IEG O (w. X III do r. 1815).
A. Tło historyczne.
M iasto L id zbark W arm iński leży w wojew ództw ie olsztyńskim na lew ym brzegu rzeki Ł y n y i jej praw ob rzeżn ym dopływ em , rzeką S ym sarną, n a szerokości geograficznej północnej 54° 7’ oraz długości geograficznej w schodniej 20° 35’ n a te re n ie należącym od połowy X III w. do W arm ii biskupiej.
Dolina rzeki Ł y n y w obrębie m iasta przebiega na pograniczu południow ego pasm a m oren czołowych i roztaczającego się od niego na północ obszaru wysoczyznowego. Obszar m orenowo-czołow y jest pod w zględem m orfologicznym silnie zróżnicow any. Poszczególne w zgórza osiągają wysokości dochodzące około 120 — 132 m. O padają one strom o w k ieru n k u doliny Ł y n y i S ym sarny. Obszar wysoczy zn owy na północy jest lekko falisty i znacznie m niej zróżnicow any, opadając w k ieru n k u Ł y n y łagodnym skłonem . N a jed n y m z jego zboczy w zakolu rzeki Ł y n y pow stało m iasto średniow ieczne. T ereny
f i c z n y m K r ó l e s t w a P olskiego, t. 5, W arszaw a 1884, s. 220 ty lk o bardzo krótki
i p ob ieżn y szkic d ziejó w L idzbarka. Szereg w zm ia n ek dot. m ia sta i zam ku w w y d a w n ic tw ie W a r m ia i M a z u r y , t. II, P oznań 1953. P ob ieżn y i m iejsca m i b łęd n y rvs. daje W ł. J. G r a b s k i , 200 m i a s t w ró ciło do P o lsk i, P ozn ań 1949, s. 194 — 7.
10) C o d e x d ip l o m a t ic u s W a r m ie n s is , t. 1 — 4, 1860 — 1935.
11) A r c h i v u m v e t u s et n o v u m Ecclesiae A r c h i p r e s b y t e r a t u s H e ils b erg en sis — J. A. H e i d e g o — w yd . w Sc r ip to r e s R e r u m W a r m ie n s iu m , t. 2, 1889, s. 587 — 758.
1г) S u m m a r i s c h e s V e r z e ic h n is des F ü r s t b is t u m s E rm la n d v o n 1656, w yd.
A. K o l b e r g , Z eitsch rift fü r d ie G esch ich te und A ltertu m sk u n d e Erm lands, t. 7, B ra n iew o 1881; tenże, Z u r V e rfa s su n g E rm la n d s b e im Ü b e rg a n g unte r
d ie pre u s sis c h e H e r r s c h a f t i m Jahre 1772, ibidem , t. 10, B ran iew o 1894.
13) G. M a t e r n , D ie H o s p it ä le r im Erm land, ibidem , t. 16, B ra n iew o 1910. U w zg lęd n io n o ta k że nieco dan ych zaw artych w pracy H. B o n k a , Die S tä d t e
und B urgen in A lt p r e u s s e n , K ró lew iec 1895, oraz rozpraw kę C. W ü n s с h а,
D ie O ra n g e rie i m F ü rstlich en G a rte n zu H eilsberg, Z eitsch rift für d ie G e sch ichte... E rm lands, t. 25, B ra n iew o 1935, jak rów n ież dane d em ograficzne z p ra cy A. P o s c h m a n n a , D ie B e v ö lk e r u n g d es E rm la n d e s v o n 1772 — 1922, ib id em , t. 21, B ra n iew o 1923. D la roli L idzbarka w wTojnie 1520 r. pożyteczna praca J. K o l b e r g a , E rm la n d i m K r ie g e des Ja h res 1520, ibidem , t. 15, 1904.
14) Obok cy to w a n y ch prac F. v. Q u a s t a i A. B o e t t i c h e r a w y m ien ić n a le ż y przede w sz y stk im pracę K. H. С 1 a s e n a, Die m i tt e la l te r l ic h e K u n s t
i m G e b i e t e des D e u ts c h o r d e n s s t a a te s Pre uss en. Т. 1: Die B u rg b a u ten , K róle
w iec 1927. 482
wysoczyznowe rozciągające się na północ i zachód od m iasta średnio wiecznego ze w zględu na niew ielkie zróżnicowanie nad ają się szcze gólnie do dalszej zabudowy, podobnie jak i obszar przy ujściow ym odcinku rzeki Sym sarny. Obszar wysoczyznowy na północ od m iasta zbudow any jest z iłów, eksploatow anych w nowszych czasach przez cegielnie.
Z rac ji dogodnych w arunków geograficznych te re n dzisiejszego Lidzbarka b y ł w ykorzystany już w czasach pruskich jako p u n k t obronny, położony w w idłach Ł yny i Sym sarny. Na przełom ie lat trzydziestych i czterdziestych X III w ieku okolice te stały się p rzed m iotem ekspansji Zakonu Krzyżackiego, k tó ry ok. r. 1240 zajął m. in. gród p ruski „L ecb arg”, tj. Lidzbark. G ródek te n został przez K rzyżaków rozbudow any i umocniony. Zapew ne też wówczas w pro w adzona została niem iecka nazw a ,,H eilsberg” . Już w r. 1242 gród te n został zdobyty i zniszczony w okresie pierwszego pow stania Prusów . W r. 1251, na mocy układ u Zakonu z biskupstw em w a r m ińskim , te re n Lidzbarka został przekazany tem u ostatniem u sta nowiąc przez stulecia część jego uposażenia. Biskup w arm iński Anzelm, przed r. 1260 odbudował (niew ątpliw ie drew niany) zam ek lidzbarski, k tó ry jed n ak w okresie drugiego pow stania Prusów w po czątkach r. 1261 został ponownie przez nich zdobyty. Pozostaw ał w ich rę k u aż do upadku pow stania, tj. do r. 1273, odkąd pow rócił na stałe pod w ładzę biskupów w arm ińskich 15).
15) V. R ö h r i с h, Die K o lo n isa tio n des Erm landes, s. 134.
Schyłek X III i początek X IV stulecia je st okresem ożywionej kolonizacji środkow ej części W arm ii biskupiej, na k tó rej znajdow ał się Lidzbark. N iew ątpliw ie więc pod zam kiem zaczęli się już w ty m okresie osiedlać osadnicy, przygotow ując p raw n e założenie osady m iejskiej. Ju ż w r. 1294 w y stęp u je „H en ryk z L idzbarka”, a w r. 1305 — proboszcz lidzbarski H e y n m a n n u s 16). Św iadczyło to o rozw oju osiedla pod zam kiem lidzbarskim , k tó ry w okresie ty m b ył m iejscem częstego po b ytu biskupa w arm ińskiego — E b erh ard a z Nysy, rodo w itego Ślązaka (1301 — 1326). Ten ostatni inicjow ał pow ażną akcję kolonizacyjną n a teren ie środkow ej W arm ii, przyciągając zwłaszcza swoich pobratym ców ze Śląska. E b erh ard w dn. 12 V III 1308 r. w y staw ił przyw ilej lokacyjny dla istniejącego już osiedla rzem ieśl- niczo-handlow ego L id z b a rk a 17). L okatorem i pierw szym sołtysem m iasta został J a n z K öln (Kolonii?) k. Brzegu na Śląsku, mąż siostrzenicy biskupa.
Osada m iejska otrzym ała 140 łanów po obu brzegach Ł yny i praw o chełm ińskie. Kościół p a ra fia ln y uzyskał 6 łanów ; 1 łan p rze znaczono na place budow lane i zabudow ania m ieszkańców , 20 łanów n a pastw iska m iejskie. Tygodniow y ta rg m iał się odbywać w soboty. M ieszczanie otrzym ali ta k ż e praw o połowu ry b w Łynie oraz Vз opłat od kram ów i jatek , l/z otrzym yw ać m iał lokator, resztę — biskup. L okator otrzym yw ał też dochody z łaźni m iejskiej.
Nowa osada m iejska cieszyła się niew ątpliw ie poparciem biskupa E b erhard a, k tó ry w lata ch 1315 — 1321 przebyw ał stale w zam ku lidzbarskim . Lokator J a n sprow adzał bez w ątpienia osadników ze Śląska, czego św iadectw em b y ł „w rocław ski” (breslauische) dialekt, u trzy m u jący się n a tere n ie m iasta i okolicy. N iew ątpliw ie m iasto rozw ijało się jako pow ażniejszy ośrodek handlow o-rzem ieślniczy, obsługujący środkow ą W arm ię. Istn ieją poszlaki, że kupiectw o lidz barskie w łączyło się n a w e t z czasem do h an d lu z Gdańskiem , posia d ając udziały w sta tk a ch gdańskich 18). Je d n y m z głów nych a rty kułów eksportow ych b y ł len, którego up raw a rozw inęła się poważnie n a W arm ii. W płynęło to rów nież na rozw ój rzem iosła lidzbarskiego, w k tó ry m pow ażną rolę odgryw ali sukiennicy i zapew ne płóciennicy. 0 istnieniu dalszych rzem iosł świadczy fak t posiadania przez m iasto trzech foluszy: sukienniczgo, szewskiego i białoskórniczego oraz h am ierni m iedzi, które w latach dw udziestych XV stulecia znajdo w ały się p rzy m łynie z a m k o w y m 19). Istn iał tam rów nież ta rta k 1 szlifiernia nożownicza, pozostające w łasnością biskupów . Pod m iastem znajdow ała się także w ap n iarnia. Św iadectw em rozw oju m iasta jest w ykształcenie się in sty tu cji sam orządow ych m iejskich w edług posta now ień praw a chełmińskiego- (burm istrz i rajcy, sąd ław niczy). Rada lidzbarska już w połowie XIV w. popadła w konflikt z sołtysem W ilko, synem pierw szego lokatora Jana, na tle w zajem nej konku ren cji. O statecznie w alka ta zakończyła się w r. 1384 odsprzedaniem sołectw a m iastu. W h erb ie m iasta znajdow ał się b a ra n e k z p a storałem .
u ) C o d e x d ip l o m a t ic u s W a r m ie n s is , t. I, nr 93, 131. 17) Ibidem , t. I, nr 142.
18) B. W o l f f , о. c., s. 9.
19) D e u tsch es S tä d te b u c h , t. I, s. 62 — A. P о s с h m a η n, Die gute alte
Do w zrostu znaczenia Lidzbarka niew ątpliw ie przyczyniał się fak t, że od r. 1350 w okresie rządów biskupa Jan a z M iśni został on stałą siedzibą biskupów w arm ińskich, którzy rezydow ali odtąd bez
przerw y, aż do 1795 r. w zam ku lidzbarskim . M iasto stało się więc cen traln y m p unk tem ad m inistracji i sądownictwa dla biskupiej W arm ii. F a k t ten odbił się zresztą częściowo ujem nie na stosunku
W id o k mia st a L id zb ar k a od st ro n y p o łu d n io w e j (m ie d z io r y t z 17 04 r.)
biskupów do w ładz m iejskich. B iskupi usiłow ali podporządkow ać sobie całkow icie w ładze m iejskie i przeforsow ali dla siebie praw o nom inacji b u rm istrzó w i rajcó w spośród przedstaw ionych przez ra d ę kandydatów . Rów nież od połowy X IV stulecia Lidzbark staje się siedzibą adm in istracji kościelnej — tzw. arch ip rezb iteratu . W każdym razie d ru g a połowa X IV stulecia jest okresem pom yślnego rozw oju m iasta Lidzbarka, któ re rozbudow uje wówczas swoje m u ry obronne (ukończone ju ż w r. 1357), gotycki ratu sz (spełniający zarazem fun k cję dom u kupieckiego, tj. m ercatorium ) oraz kościół p a ra fia ln y pod w ezw aniem św. P io tra i P aw ła. R ynek otaczały ze w szystkich stro n dom y z podcieniam i. Pod m uram i m iasta zbudow any został kościół i szpital, pod w ezw aniem Św. D ucha oraz szpital św. Jerzego z kaplicą. Rozbudow a obiektów m iejskich postępow ała rów nolegle z rozbudow ą zam ku lidzbarskiego, prow adzoną od r. 1348, szczególnie zaś przez biskupa Ja n a II S try pro cka (1355 — 72) oraz H en ry k a III Sorbom a (1373 — 1401). P ow stał ta m w łaś ciw y b u d y n ek zam kow y, rezy d en cja biskupów , zbudow any n a planie k w ad ratu z piękn y m dziedzińcem arkadow ym oraz przyzam cze, czyli przygrodzie z b u d y n k am i adm inistracyjno-gospodarczym i. Św iade ctw em znacznego rozw oju gospodarczego L idzbarka, k tó ry w ysunął się na drugi co do wielkości i znaczenia (po St. Mieście B raniew ie) ośrodek m iejski na W arm ii, je s t w ysoki czynsz płacony w końcu X IV stulecia biskupow i z dom u kupieckiego, bud i kram ów rzem ie ślniczych 20). W r. 1390 m iasto uzyskało także ostateczne zezwolenie biskupa (uzyskane po raz pierw szy w 1. 1355 — 1373) na p rzeprow a dzenie w odociągu od źródła ze wzgórz, położonych n a południe od m iasta, poprzez m ost na Łynie. R urociąg dochodził poza m ost do dziedzińca kościoła p arafialnego. M iasto uzyskało także biskupią wieś M ark ajm y o pow ierzchni 37 łanów .
Dalszy rozw ój m iasta został zaham ow any w ydarzeniam i m ili- tarno-p olityczny m i w p ań stw ie krzyżackim w pierw szej połowie
XV w ieku. P o klęsce g runw aldzkiej w 1410 r. zw ierzchnik W arm ii, b iskup H en ry k IV V ogelsang (syn piekarza lidzbarskiego), n a ty ch m iast uzn ał zw ierzchnictw o polskie. Po re sty tu c ji w ładz k rzy żackich spotkały go za to re p re sje ze strony w. m istrza H en ry ka von P lau en , k tó ry nie tylko nie dopuścił go do zarządu diecezji, lecz sam przez 2 lata kierow ał spraw am i w arm ińskim i, przeby w ając także okresowo w zam ku lidzbarskim . Dopiero u p adek P lau en a w r. 1414 um ożliw ił p ow rót biskupa i odzyskanie swobody w zarządzie W arm ii.
W okresie rządów biskupa F ranciszka K uhschm alza (1424 — 1457) n a ra stają k o n flikty stanów w arm ińskich z bezw zględnym i bezkom prom isow ym zw ierzchnikiem . F a k t ten spowodował, że L idzbark już w czerw cu 1440 r. p rzy stąp ił do konfederacji stanów pruskich, tj. Zw iązku Pruskiego. K o n flikt Lidzbarka z K uhschm alzem w ynikł m. in. na sk u te k n arzu cania m iastu sw ojej woli przy w yborze rajców . O gólna niechęć do biskupa, zdecydow anego zw olennika w ładzy k rzy żackiej i rządów silnej ręk i, spowodowała, że L idzbark w ziął akty w n y udział w w alce stanów w arm iń sk ich w lu ty m 1454 r. z K uhschm alzem i Zakonem , opieczętow ując pism o stanów , w ypow iadające posłu szeństw o biskupow i (25 II 1453), k tó ry opuścił W arm ię. M iasto uznało
i l czerwca 1454 r. w Elblągu razem z pozostałym i ośrodkam i w a r m ińskim i władzę kró la polskiego K azim ierza Jagiellończyka. W okresie w ojny trzy nastoletniej (1454 — 1466) w zam ku lidzbarskim od r. 1455 rezydow ali czescy zaciężni w służbie polskiej, któ rzy uzyskali go w zastaw ty tu łem zaległego żołdu. Zaciężni w yrządzili m iastu szereg stra t m aterialnych. W r. 1461 nowy biskup w arm iński, Paw eł Legendorf, spłacił zaciężnych i objął władzę nad m iastem , uznając w r. 1464 zw ierzchnictw o króla polskiego. P róba opanowania L idzbarka przez w. m istrza L udw ika von Erlichshausen (w początkach r. 1466) zakończyła się niepowodzeniem.
Pokój toruński z 19 października 1466 r. ostatecznie usankcjo now ał władzę zw ierzchnią Polski nad dom inium w arm ińskim w raz z Lidzbarkiem , aż do r . 1772. Jednakże w ciągu najbliższego półwiecza m iasto nie zaznało spokoju. W okresie tzw. w ojny księżej, w ynikłej na tle nieuznania przez K azim ierza Jagiellończyka k an dy data p a pieskiego na tro n biskupi, M ikołaja Tungena, ten ostatni opanow ał zam ek lidzbarski (r. 1474) w y trzy m ując oblężenie w ojsk polskich w r. 1478. W r. 1479 T ungen uzyskał ostatecznie przebaczenie króla i spraw ow ał w ładzę na W arm ii do r. 1489. W r. 1497 w m ieście w ybuchł ogrom ny pożar, któ ry straw ił także w nętrze kościoła p a rafialnego oraz ratusz. Do odbudowy m iasta (szczególnie kościoła) przyczynił się biskup Łukasz W atzenrode (1489 — 1512). Na dworze jego przebyw ał od końca 1503 do 1510 r., jako sek retarz i lekarz nadw orny siostrzeniec jego, M ikołaj K o p e rn ik 21), przygotow ując w Lidzbarku pierw szy szkic (tzw. Commentariolus) przyszłego epo kowego dzieła De revolutionibus o rbium coelestium. W okresie w ojny Polski z w. m istrzem A lbrechtem H ohenzollernem (1519 — 1521) ten ostatni oblegał bezskutecznie m iasto L idzbark 15 sierpnia 1520 r. Ponow nie też oblegał m iasto od 19 października do 28 listopada 1520 r. od stro n y północnej. Mimo silnego obstrzału m iasto i zam ek, w zm ocnione silną załogą polską, odparły w szystkie a t a k i 22). Jednakże w r. 1522 n a m iasto spadła ponowna klęska w postaci wielkiego pożaru, k tó ry straw ił większość budynków w raz z r a tuszem .
W iek XV I i pocz. X V II jest dopiero okresem spokoju w dziejach m iasta, k tó re rozbudow uje się po poniesionych klęskach. W r. 1528 zostaje odbudow any ratu sz przy zastosowaniu m otyw ów ren esan sowych, w r. 1532 — zniszczone m u ry m iejskie od strony pół nocnej 23). W r. 1572 Lidzbark liczy 152 dom y i 56 b u d oraz 98 rze m ieślników 24). R eform acja nie w yw arła na L idzbark widocznego w pływ u, do czego bez w ątpienia przyczyniła się postaw a biskupów w arm ińskich, zwłaszcza Stanisław a Hozjusza. W r. 1586 został w m ieście założony klasztor żeński św. K atarzyny. W om aw ianym okresie n astęp u je liczniejszy dopływ ludności polskiej do m iasta, czego św iadectw em jest ufundow anie w r. 1579 kościoła „polskiego”
21) D atę tę u sta lił ostatn io H. S c h m a u c h , N icolau s K o p e r n ik u s in
F rauenburg und H e ils b e rg , U n sere erm ländische H eim at, r. 4, nr 2, 1958, s. 5.
22) J. K o l b e r g , E rm la n d i m K r ie g e des Jahres 1520, s. 347 i nast., 363 i nast.
2S) S c rip to re s R e r u m W a r m ie n s iu m , t. II, s. 595 — 6.
24) A rch iw u m G łów ne A kt D aw n ych w W arszaw ie, A rch iw u m Skarbu K o
pod w ezw aniem św, Stanisław a, mieszczącego się pierw otnie w b u d y n ku szkoły m iejskiej. W 1. 1618 — 1619 został on zbudow any jako osobny gm ach przez bisk up a Szym ona R u d n ic k ie g o 25). W okresie ty m a rc h ite k tu ra m iasta pozostaje pod w pływ am i ren esan su i baroku, co odbija się w budow nictw ie dom ów m ieszczańskich, zwłaszcza przy R ynku i sąsiedniej ul. D ługiej.
P la n m iasta w ed łu g R eh efeld a z 1. 1807 — 1818.
O kres w ojen polsko-szw edzkich w X V II w ieku odbił się ujem n ie na L idzbarku. W pierw szej w ojnie m iasto obroniło się w r. 1627 przed Szwedam i. W okresie dru g iej w ojny L idzbark został zajęty w raz z W arm ią w r. 1656 przez elek tora brandenburskiego, F ry d e ry k a W ilhelm a 26), k tó ry ustąp ił stam tąd w następ n y m roku. W po czątkach X V III w ieku m iasto znalazło się w orbicie działań K arola X II szwedzkiego, k tó ry w okresie w ojny północnej w 1. 1703—- 1704 rezydow ał na zam ku lidzbarskim , wyw ożąc stam tąd cenne zbiory biblioteczne do Szwecji. D ziałania w ojenne i przem arsze w ojsk szwedzkich i saskich odbiły się u jem nie na sytuacji gospodarczej i ludnościow ej m iasta. Pow ażne s tra ty dem ograficzne w yrządziła m iastu także w ielka zaraza w r. 17 1 0 27).
W dniu 15 IX 1772 r. L idzbark został zajęty przez w ładze P ru s hohenzollernow skich. W edług spisu, sporządzonego wówczas przez w ładze pru skie, m iasto liczyło 230 domów, n a przedm ieściu — 50 oraz 3.049 m ieszkańców (razem z załogą zam ku i jego pertynencjam i). 15 sukienników produkow ało gorsze gatunki sukna i flaneli. Po w ażnie rozw in ięte było p iw o w a rstw o 28). Zw ierzchność biskupów w arm ińskich n ad m iastem została w tedy zniesiona, a sam orząd m iejski silnie ograniczony. Jednocześnie L idzbark stracił od r. 1795 swoje znaczenie jako rezy d en cja biskupów , któ rzy przenieśli się do From borka. Spowodowało to zaniedbanie w konserw acji zamku,
25) V. R ö h r i с h, о. c., 184; W. O g r o d z i ń s k i , о. c., s. 11. 2C) S u m m a r i s c h e s V e r z e i c h n is des F ü r s t b is t u m s E rm la n d von 1656, s. 284 — 285. „ *') S c r i p to r e s R e r u m W a r m ie n s iu m , t. II, s. 661. 28) A. K o l b e r g , Zur V e r fa s s u n g E rm lan ds, 's. 687, 689. 4 8 8
k tó ry w ładze pruskie zam ierzały naw et całkowicie rozebrać (r. 1838). Dopiero w r. 1859 zam ek po przeróbkach został oddany do uży tku jako sierociniec katolicki.
Samo m iasto przeżyło ciężko okres w ojen napoleońskich w 1. 1806/7 i 1812, szczególnie na sk u tek przem arszów w ojsk francuskich. Na zachód od m iasta rozegrała się nie rozstrzygnięta bitw a w ojsk francuskich i prusko-rosyjskich w dn. 10 VI 1807. Ludność m iasta uległa w r. 1813 obniżeniu do 2.412 osób.
B. P rzem iany przestrzenne
Lokacja m iasta Lidzbarka n astąpiła w r. 1308, zapew ne w n a w iązaniu do daw niej tu istniejącego osiedla pruskiego. W arunki terenow e przedstaw iały się niezw ykle dogodnie: m iasto zostało zlokalizow ane na końcowym odcinku niem al trójkątnego wzniesienia otoczonego z trzech stron zakolem rzeki Ł yny i łagodnie ku niej opadającego. Zapew niało to osadzie niezw ykle korzystne w arun ki obronne, gdyż jedynie od strony północnej zaistniała konieczność przekopania rowu, łączącego oba ram iona Ł yny, której wody zasilały fosę. M iasto faktycznie stanow iło więc rodzaj w yspy oblanej wodam i Ł yny.
W obrębie tego zam kniętego tró jk ą ta m iasto zostało rozplanow ane w sposób h a rm o n ijn y z uw zględnieniem w aru nk ów pow ierzchnio wych. Na środku znajdow ał się p ro sto k ątn y R ynek z ratu szem w środku. Z rogów R y n k u wychodziło 6 szerszych ulic i 2 m ałe uliczki, zasadniczo pod k ą te m prostym . Rów nolegle do m urów m iejskich od stro n y północnej, w schodniej i południow ej biegły obwodnice (dziś ulice: Hoża, P a rafialn a , K lasztorna), odciążając głów ne ulice. T eren w e w schodniej części m iasta jest nieco niższy niż w regionie R ynku, stąd też od stro n y w schodniej i znajdującej się tam b ram y (tj. B ram y M łyńskiej) dojazd odbyw ał się nie prostą drogą przez w ąską uliczkę (dawn. M arktgasse), lecz szerszą i dłuższą ulicą P a rafialn ą i daw n. ul. Zam kową dla u łatw ien ia dojazdu dla zaprzęgów k o n n y c h 29). U lica P a rafialn a (i Zam kowa) odgryw ała więc rolę głów nej a rte rii w e w schodniej linii m iasta aż do R ynku, skąd w kącie północno-zachodnim w ychodziła p ry n cy p aln a ulica Długa (dzisiejsza Pow stańców W arszaw y) biegnąca do b ram y (tzw. W ysokiej). Z R y n k u i ul. Długiej biegły dw ie ulice w k ieru nku południow ym (dzisiejsza ul. Mickiewicza i K ąpielow a), zm ierzające do placu w południow ej części m iasta, gdzie został usytuow any gotycki, bazylikow y kościół farn y pod w ezw aniem św. P io tra i Paw ła (wykończony po r. 1350), przebudow any ok. r. 1500 na kościół halow y. B ył on otoczony cm entarzem z niew ysokim m urem , w k tó ry m w m iejscu b ra m y znajdow ała się dzwonnica, postaw iona na w prost w ylotu dzisiejszej ul. M ickiewicza, stanow iąc w ten sposób jej bardzo szczęśliwe zam knięcie. Północna część m iasta nosiła nazwę Nowego M iasta (N eustadt). Została ona przyłączona dopiero
2°) G. W o l f , о. c., s. 11 i nast.
po r. 1308 przez biskupa E b erh ard a do zabudowy m iejskiej (dzisiejsza ul. Hoża, daw n. V ordere N e u s ta d t)30). W każdym razie m u ry obronne m iasta (ukończone do r. 1357), objęły także i tę północną część.
O bw arow ania te, otaczające całe m iasto, najsilniejsze by ły na odcinku północnym z uw agi na b rak tam naturalneg o zabezpieczenia. W m u rach znajdow ały się 3 w iększe bram y: w północno-zachodniej stronie dwuczęściowa W ysoka Bram a z b arb akan em (u w ylotu ul. Długiej), w południow o-zachodniej B ram a Kościelna (albo Dobro m iejska) i od północnego wschodu B ram a M łyńska. W południow ej strefie, za tere n em kościoła parafialnego znajdow ała się w m urze fu rta, naprzeciw ko m ostu n a Łynie, przez k tóry prow adziła n a j krótsza droga z m iasta do zam ku biskupiego. F u rta ta określana była także m ianem Zam kow ej. Zasadniczo najpow ażniejszą rolę odgryw ały jed n ak 3 główne b ram y, przez k tó re przechodziły n ajw aż niejsze arte rie kom unikacyjne z południa (Dobre Miasto) i zachodu (O rneta) oraz wschodu (Bartoszyce, Jeziorany).
W sam ym m ieście, zam kniętym w obrębie przedstaw ionych linii obronnych, nie zachodziły istotne zm iany, aż do pocz. X IX w ieku. Z pow ażniejszych przem ian wskazać można tylko na zbudowanie w r. 1618 — 1619 kościoła polskiego św. Stanisław a, n a terenie cm en tarza kościoła św. P iotra i Paw ła.
Już wcześnie m iasto posiadało kilka m ostów na Łynie, w szcze gólności za B ram ą Kościelną i M łyńską, oraz w spom niany już most na południe od fu rty Zam kow ej. Przez ten ostatni przechodził od drugiej połowy X IV w. rurociąg dostarczający m iastu świeżej wody do picia (tzw. R öhrenbrücke, dziś Most K opernika). Mosty te jedno cześnie łączyły m iasto z przedm ieściam i, na k tórych znajdow ały się stodoły. U legały one zniszczeniu w czasie działań w ojennych (jak w r. 1520), lub na sk utek pożarów (np. w r. 1584). Znajdow ały się one poza B ram ą K ościelną oraz B ram ą M łyńską na praw ym brzegu Ł yny. Nosiły one nazw ę Przedm ieścia Kościelnego i M łyń skiego i faktycznie pozostaw ały pod zwierzchnią w ładzą biskupów (tzw. A m ts — lub Schlossvorstädte), jed n ak m ieszkańcy ich m usieli posiadać praw o m iejskie. Szczególniejszą rolę odgryw ało P rzed mieście M łyńskie z uw agi na zlokalizowanie tam nad Ł yną po ważnego obiektu, jaki stanow ił m łyn zam kow y w raz z m iejskim i foluszam i i ham iernią. Południow o-w schodnia strona na praw ym brzegu Ł y ny była zajęta przez teren zam ku biskupiego, usytuow a nego w raz z przedzam czem w w idłach Ł yny i Sym sarny. Nie podlegała ona m iastu, podobnie jak obszar na zachód od Mostu K opernika. Na m iejscu istniejącego tam folw arku założono w poi. XV II w. ogrody biskupie z oranżerią, przebudow aną, zwłaszcza przez biskupa I. Krasickiego, w stylu k lasy c z n y m 31).
Na wschód od zam ku, na praw y m brzegu Sym sarny, stanow iącym już własność m iejską, znajdow ał się już przed r. 1384 szpital m iejski i kościół św. Ducha, zburzony w latach siedem dziesiątych XV w ieku. W r. 1505 m ateriały budow lane podarow ano m iastu Biskupcowi. W r. 1543 szpital został połączony z drugim szpitalem m iejskim dla zakaźnych pod wezw aniem św. Jerzego, istniejącym
30) Ibidem , s. 18; A. P e t e r , о. c., s. 10. 31) C. W ü n s c h , о. c., s. 514 i nast.
492
już zapew ne w I połowie XIV w., a położonym w raz z cm entarzem przed B ram ą M łyńską, przy drodze wiodącej do M arkajm ów . W r. 1582 szpital częściowo przeniesiono na tere n m iasta w pobliżu dzie dzińca parafialnego. Na daw nym m iejscu pozostała kaplica św. J e rzego i szpital dla mężczyzn. Obok kaplicy św. Jerzego znajdow ała się kaplica pod w ezw aniem św. K atarzyn y dla ludności p ruskiej. Została ona także przyłączona w r. 1582 do szpitala św. J e rz e g o 32).
II. U K ŁA D PRZESTR ZEN N Y L ID ZBA R K A W A RM IŃSKIEG O W OKRESIE K A PITA LIZM U .
A. Tlo historyczne
Przem iany okresu kapitalizm u zaznaczały się w bardzo powolnym tem pie na teren ie Lidzbarka. Pierw sza połowa X IX w ieku jest zresztą okresem w yraźnej stagnacji i up adku w życiu Lidzbarka. Św iadectw em tego jest powolny p rzyrost liczby mieszkańców, k tóra w r. 1822 wynosi 3.530 33). Choć w r. 1772 m iasto zostało siedzibą pow iatu, to jed n ak w latach sześćdziesiątych X IX stulecia pozba wiono je naw et tej ran g i (przyw rócenie dopiero w r. 18 9 6 ) 34). Siedzibą pow iatu przez lat trzydzieści było Dobre Miasto. Na niedorozwój i degradację m iasta w płyn ął b rak pow ażniejszych zakładów prze m ysłowych, oraz niezw ykle późne przyłączenie go do —
drugo-32) V. R ö h r i с h, о. c., s. 182 i nast.; G. M a t e r n . , о. c., s. 130 i nast.
33) D eu tsch es S tä d t e b u c h , t. I, s. 62.
34) B. W o l f f , о. c.. s. 44.
Stare dom ki budow ane w okół m uru m iejsk iego (dzisiejsza ul. Hoża). S tan sprzed r. 1S45. Część z nich zachow ała się do c h w ili obecnej.
rzędnych, zresztą — linii kolejow ych w schodniopruskich. Pierw sze połączenie kolejow e m iasto uzyskało dopiero w r. 1899 do linii C ynty — Ruciane. W r. 1906 L id zb ark został połączony z O rnetą, a w r. 1916 — z Bartoszycam i. Z zakładów przem ysłow ych w ym ienić można ty lk o 3 m łyn y zbożowe, olejarnię, elektrow nię, 2 cegielnię, ta rta k , 2 odlew nie żelaza i 1 większą stolarn ię (dane dla r. 19 3 9 ) 35). Były to w ięc obiekty zw iązane głów nie z rolniczym zapleczem m iasta, oraz m iejscow ym i surow cam i. Zlokalizow anie w m ieście siedziby władz pow iatow ych oraz kilku szkół średnich (katolickich i ewangelickich) nie mogło stanow ić dostatecznej rek o m p en saty dla L idzbarka, który ostatecznie przekształcił się w jedno z m niejszych m iast prow incji w sc h o d n io p ru sk iej36). Liczba m ieszkańców w zrastała w konsekw encji bardzo powoli. W r. 1871 w ynosiła ona 5.850, w r. 1905 — 6.048, w r. 1913 — 6.172, r. 1925 — 7.051, r. 1930 (po w łączeniu okolicznych gm in w iejskich) — 8.494, w r. 1937 — ca 10.100. M iasto na przełom ie X IX — X X w. zyskało now oczesne urządzenia sanitarno -kanaliza- cy jn e i wodociągi (r. 1903), likw idując w ten sposób daw ny rurociąg średniow ieczny. J u ż przed r. 1914, a zwłaszcza w okresie m iędzyw o jen n ym , L idzbark staw ał się pow ażniejszym ośrodkiem tu ry sty cz n y m na "Warmii, zwłaszcza na sk u te k podjęcia od r. 1925 p rac konserw a torskich, w zam ku oraz działalności specjalnie wów czas powołanego ,,S ch lossbauverein”, prow adzącego akcję propagandow ą na rzecz zachow ania i odbudow y zam ku.
B. Przem ia n y przestrzenne
Ju ż w końcu X V III i pocz. X IX w ieku rozw ój przestrzenny m iasta szedł przede w szystkim w k ieru n k u północno-zachodnim i południow o-w schodnim . Przede w szystkim poza W ysoką B ram ą pow stała now a dzielnica zwłaszcza w okolicach dzisiejszych ulic K on sty tu cji i Lipow ej. W r. 1823 stan ął tam kościół ew angelicki. D ruga now a dzielnica pow stała n a południe od B ram y M łyńskiej wzdłuż dzisiejszej ul. A rm ii Czerw onej. Zabudow ano także P rzed m ieście K ościelne w zdłuż dzisiejszej ul. K ościelnej na południow y- zachód od m iasta. M ożliwości rozw ojow e m iasta w kieru n k u połud niow ym b y ły zaham ow ane na sk u tek istnienia tam ogrodów i zam ku biskupiego. Na te re n ie sam ego m iasta, po r. 1772 w iększa część m u rów obronnych z w ieżam i została zburzona, jedynie z w y jątk iem pow ażniejszych frag m en tó w w części północnej i zachodniej. M ur części północnej w znacznym stopniu zaadaptow ano dla budynków m ieszkalnych. W r.1817 zburzono B ram ę K ościelną, w n astępn ym — B ram ę M łyńską. W r. 1825 zburzony został kościół polski św. Stanisław a, na k tórego m iejscu stan ęła szkoła p a ra fia ln a oraz m ie szkania dla duchow nych.
W r. 1847 nastąp iło całkow ite przyłączenie do m iasta Przedm ieść M łyńskiego i K ościelnego, ja k rów nież tere n u zam ku biskupiego. Zabudow a objęła zwłaszcza tere n y na lew ym brzegu Ł yn y oraz przy dzisiejszej ul. K ościelnej i na południe od zam ku (ul. Zielna), w znacznym stopniu okolice Placu M łyńskiego w zdłuż ul. A rm ii Czerw onej. N ajsłabiej ro zw ijała się zabudow a części północnej, gdzie jeszcze w r. 1858 założono cm entarz. Jed nak że od końca X IX
35) D eu tsch es S tä d t e b u c h , t. I, s. 62.
wieku, niew ątpliw ie w związku z budow ą dworca kolejowego (1899), zabudowa objęła tere n m iędzy dzisiejszymi ulicam i B ieruta, W a ryńskiego, Lipową, Spółdzielców i Kościuszki. Dzielnica ta uzyskała bezpośrednie połączenie ze S tary m M iastem na skutek osuszenia fosy (obróconej n a ogrody) i usypania grobli od w ylotu ul. Hożej do ul. K o n stytu cji (tzw. W agnerdam m ).
Na tere n ie samego Starego M iasta poważną zm ianę w rejonie R ynku spowodował w ielki pożar z r. 1865, którego ofiarą padł ratu sz z przylegającym i kram am i. Zniszczeniu uległa także zachodnia pie rze ja R ynku z podcieniam i. R atusz nie został już odbudow any i resztki jego rozebrano; podobnie podcienia strony zachodniej nie
j S I 05 S ù ъ I ω I N S ^ Λ I ш I ^ I л 1 2 N I ! *t> Ϊ T ? N
zostały zrekonstruow ane. W r. 1868 n astąpiło w yburzenie w e w n ętrzn ej p a rtii W ysokiej B ram y. O calała jedynie jej część ze w nętrzn a. Z abytkow y m ły n p rzy P lacu M łyńskim , przy k tórym w pocz. XX w ieku zbudow ano elektrow nię, spłonął w r. 1914. O dbudow any został w r. 1915 bez respektow ania jego daw niejszej postaci. T eren daw niejszego ogrodu biskupiego z podniszczoną o ran żerią w r. 1933 przekazano katolickiej gm inie p arafialn ej na cm entarz.
P la n m ia sta w y k o n a n y około 1918 r.
W r. 1928 do te ry to riu m m iasta przyłączono wieś N euhof, położoną w k ieru n k u zachodnim (dzisiejsza ulica W iejska), a w roku n astęp n y m m. in. okoliczne jeziora (Blanki i Sym sar). Obszar m iejski liczył wów czas 3.898 ha.
W r. 1945 L idzbark uległ zniszczeniu w ok. 45%, przy czym ofiarą padła tak ż e część m iasta w okół R ynku z zabytkow ym i dom am i podcieniow ym i i przy ul. Długiej (Pow stańców W arszawy). O calały jed n ak pozostałe zaby tk i z zam kiem i kościołem p a ra fia ln y m na cze’e i zasadniczy k sz ta łt średniow iecznego m iasta, ocalało w pełni piękno ,,p e rły W arm ii”.
