Stanis³aw Tyski – Cz³owiek Instytutu
Jerzy B. Miecznik
1Stanis³aw Tyski – a Man of the Institute. Prz. Geol., 63: 1443–1449.
A b s t r a c t. Stanis³aw Tyski (1913–2002), Polish geologist, a longtime employee of the Polish Geological Institute in Warsaw (1938–1978), also during the years of German occupation (1939–1944), when he secured the property and scientific materials of the Institute from damage and pillage to Germany. He was an officer of the Home Army, and an organizer of diversionary training in the Home Army Headquarters. After the war he was persecuted by the communist security service. As an organizer of pioneer geological research in the Polish Lowlands, Stanis³aw Tyski was the author of many projects of geological explorations and prospecting for oil and gas.
Keywords: Polish Geological Institute in Warsaw, World War II, Polish Underground State, communist security
service (UB), geology of the Polish Lowlands, prospecting for oil and gas in the Polish Lowlands
„Cz³owiek – Legenda Pañstwowego Instytutu Geo-logicznego” – pisali profesorowie Ryszard Dadlez i Sylwe-ster Marek o zmar³ym w 2002 r. docencie Stanis³awie Tyskim (Dadlez & Marek, 2002). Zaœ profesor Jerzy Zno-sko wspomina³: „W czasie okupacji i powstania warszaw-skiego oficer ZWZ i AK (...) Po wojnie budowniczy znisz-czonego instytutu i wspó³organizator ¿ycia naukowego (...) represjonowany – ale nie z³amany. Prawy Polak, p³omien-ny patriota, nie uznaj¹cy moralp³omien-nych kompromisów i od-stêpstwa od ponadczasowych imponderabiliów” (Znosko, 2002).
Stanis³aw Tyski urodzi³ siê 17 kwietnia 1913 r. w War-szawie, jego ojciec Ignacy Tyski by³ urzêdnikiem, zaœ mat-ka Janina, z domu Mierzejewsmat-ka – nauczycielk¹. Gdy pod-czas wojny, w drugiej po³owie 1915 r., w³adze rosyjskie pod naciskiem wojsk niemieckich zarz¹dzi³y ewakuacjê warszawskich urzêdów, Ignacy Tyski, jako urzêdnik skar-bowy, dosta³ nakaz wyjazdu do Rosji. Janina z dwójk¹ dzieci – 11-letni¹ Jadwig¹ i 2-letnim Stasiem – pozosta³a w Warszawie. Jej nauczycielska pensja nie wystarcza³a na utrzymanie rodziny, a sytuacjê pogarsza³y powa¿ne pro-blemy zdrowotne Stasia. Z pomoc¹ przyszed³ szkolny ka-techeta, organizuj¹c wœród parafian zbiórki specjalnych produktów ¿ywnoœciowych dla chorego dziecka. Wa¿n¹ rolê w latach m³odoœci Stanis³awa odgrywa³ Adam Kulpiñ-ski, m¹¿ siostry, zawodowy oficer WP, który wyrêcza³ ojca, starszego ju¿ mê¿czyznê (rocznik 1865), w wycho-waniu i kszta³towycho-waniu osobowoœci dorastaj¹cego syna. Podczas II wojny œwiatowej majora Kulpiñskiego nie omin¹³ tragiczny los, wiosn¹ 1940 r. zosta³ zamordowany w Charkowie (Wojakowska, 2015). W 1932 r. zmar³a nagle matka – Janina Tyska.
W 1934 r. Tyski zda³ maturê w Pañstwowym Gimna-zjum im. Adama Mickiewicza w Warszawie i rozpocz¹³ studia geologiczne na Wydziale Matematyczno-Przyrod-niczym Uniwersytetu Warszawskiego. Zainteresowania przy-rodnicze wyniós³ z domu. Ignacy Tyski by³ mi³oœnikiem ptaków, na Kercelaku kupowa³ ptaki, schwytane przez k³u-sowników, i wypuszcza³ je na wolnoœæ, a do mieszkania
przynosi³ chore zwierzêta na rekonwalescencjê. Stanis³aw by³ nie tylko zapalonym przyrodnikiem, ale te¿ krajozna-wc¹, uczestnikiem wielu wycieczek harcerskich po ca³ym kraju, nie wyobra¿a³ sobie pracy w biurze (Wojakowska, 2015). W 1935 r. zosta³ powo³any do Szko³y Podchor¹¿ych Rezerwy Artylerii we W³odzimierzu Wo³yñskim, jednak z powodów zdrowotnych nie ukoñczy³ szkolenia i powróci³ na uniwersytet. Podczas studiów w styczniu 1938 r. podj¹³ pracê w Pañstwowym Instytucie Geologicznym (PIG) jako m³odszy pracownik naukowy w Wydziale Muzealnym i w Grupie Œwiêtokrzyskiej. Pod kierunkiem Jana Czarnockie-go opisywa³ rdzenie wiertnicze, a w wakacje nadzorowa³ wiercenie Radoszyce oraz prace ziemne prowadzone w okolicy. Latem 1939 r. nadzorowa³ podobne prace w Brze-zinach k. Morawicy. Studia przerwa³a wojna, do ich ukoñ-czenia zabrak³o mu koñcowego egzaminu magisterskiego (Tyski, 1967).
Kiedy 5 wrzeœnia 1939 r. nast¹pi³a ewakuacja praco-wników PIG Stanis³aw Tyski znalaz³ siê w grupie dr. in¿. Józefa Zwierzyckiego, która pozosta³a w instytucie w celu chronienia jego maj¹tku. Osobiœcie uczestniczy³ w zabez-pieczaniu instytutowej biblioteki oraz ukrywaniu rêkopiœ-miennych materia³ów naukowych Jana Czarnockiego. Po reaktywacji instytutu w listopadzie, pod zarz¹dem nie-mieckim (Amt für Bodenforschung), znalaz³ siê w kie-rowanym przez profesora Romana Koz³owskiego Dziale Muzealnym, gdzie by³ preparatorem. Latem 1940 r. praco-wa³ w rejonie Radomska i Przedborza, zajmopraco-wa³ siê in-wentaryzacj¹ ods³oniêæ kredowych i tworzeniem zbioru fauny. Wyniki swoich prac przedstawi³ w opracowaniu „Kreda miêdzy Radomskiem a Przedborzem” z map¹ w skali 1 : 100 000, z³o¿onym w 1945 r. w Archiwum Rêko-pisów PIG (Tyski, 1945).
W 1941 r. Stanis³aw Tyski w³¹czy³ siê w podziemn¹ dzia³alnoœæ przeciwko Niemcom, wi¹¿¹c siê z oœrodkiem szkolenia dywersyjnego, najpierw w ramach Zwi¹zku Odwetu Zwi¹zku Walki Zbrojnej, a od koñca 1942 r. w Oddziale IV Wyszkoleniowym Kedywu (Kierownictwa Dywersji) Komendy G³ównej AK. Szkolenie odbywa³o siê
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; jerzy.miecznik@pgi.gov.pl.
Z MINIONYCH CZASÓW
w specjalnej komórce organizacyjnej o kryptonimie „Za-gajnik” (od wrzeœnia 1943 r. – „Filtry”), do której wci¹gn¹³ Tyskiego twórca i pierwszy szef szkolenia dywersyjnego kapitan Zbigniew Sujkowski „Wyga”, wybitny geolog, do-cent w PIG (Tyski, 1994; ¯elaŸniewicz, 1995; Miecznik, 2014). Celem szkolenia by³o przygotowanie do akcji sabo-ta¿owo-dywersyjnych i dywersyjno-partyzanckich kadry instruktorów i specjalistów z Komendy G³ównej ZWZ-AK i struktur terenowych AK (obszarów, okrêgów, inspek-toratów). Wyk³adowcami byli zawodowi wojskowi i cy-wilni naukowcy ró¿nych specjalnoœci, m.in. elektrycy od wysokich i niskich pr¹dów, chemicy, lekarze bakteriolo-dzy, toksykolobakteriolo-dzy, farmaceuci i in. (Sujkowski, mat. nie-publ.). Do Tyskiego, który u¿ywa³ pseudonimów „Stefan”, „Tomek”, awansowanego wiosn¹ 1943 r. na podporuczni-ka, nale¿a³a organizacja i nadzór nad przebiegiem kursów. Wspomina³ on po latach: „Sprawna organizacja kursów by³a niezbêdnym warunkiem bezpiecznego szkolenia (...). Szkolenie odbywa³o siê w Warszawie, przepe³nionej ró¿n¹ dzia³alnoœci¹ niepodleg³oœciow¹, du¿¹ liczb¹ szpieguj¹-cych gestapowców i s³u¿b policyjnych, w mieœcie licznych ³apanek, rewizji, aresztowañ, oraz innych niebezpiecznych zbiorowych i indywidualnych akcji ze strony wroga. W jednym czasie szkoli³o siê kilkadziesi¹t osób, instru-owanych przez 30 wyk³adowców, w ok. 20 prywatnych mieszkaniach. S³u¿bê ³¹cznoœci pe³ni³o kilkanaœcie ³¹czni-czek – dy¿urnych kursów (...). Surowa dba³oœæ w »Zagajni-ku« o bezpieczeñstwo i powagê pracy da³a wyniki” (Tyski, 1994). W zachowanym fragmencie relacji Sujkowskiego
z dzia³alnoœci dywersyjnej mo¿na przeczytaæ: „...przez wszystkie lata okupacji nie mieliœmy ani razu wsypy pod-czas wyk³adów, mimo ¿e w piêciu znanych wypadkach Gestapo wesz³o do mieszkania podczas wyk³adu. Alibi by³o tak dobrze przygotowane, lont i materia³y wybucho-we akurat demonstrowane przez sapera tak szybko scho-wane do skrytki w jednym wypadku, ¿e Gestapo nie zo-baczy³o nic podejrzanego i wysz³o, nikogo nie aresztuj¹c”. Alibi mog³o byæ ró¿ne, zale¿a³o od rodzaju lokalu i uczes-tników. Jeœli w domu mieszka³ dentysta zgromadzeni byli oczekuj¹cymi pacjentami, jeœli ktoœ biegle w³ada³ jêzykiem niemieckim by³a to lekcja niemieckiego, celem wieczorne-go spotkania by³a gra w bryd¿a itd. Wszystko to wyma-ga³o bardzo szczegó³owych ustaleñ i przygotowania od-powiednich akcesoriów (Sujkowski, mat. niepubl.).
Zaanga¿owanie Sujkowskiego i Tyskiego w szkolenie dywersyjne sprawi³o, ¿e PIG sta³ siê wa¿nym technicznym zapleczem kursów. Dziêki decyzjom Zwierzyckiego o ukry-ciu sprzêtu oraz materia³ów s³u¿¹cych do reprodukcji map i dokumentów, przed zajêciem budynków instytutu przez Niemców w 1939 r., drukowano tu instrukcje minerskie, a tak¿e partyzanckie oraz rysunki instytutowego kreœlarza Jana £ucia do instrukcji o dywersji kolejowej i teleko-munikacyjnej. W ich przygotowywaniu uczestniczy³ Jan Czarnocki z rodzin¹, a laboratorium fotograficzne obs³ugi-wa³a jego córka Maria, ps. „Ma³gorzata”, wraz z Tyskim. W podziemiach PIG mieœci³ siê magazyn map topogra-ficznych, materia³ów wybuchowych, butelek zapalaj¹-cych i ró¿nych zapalników. Za swoj¹ dzia³alnoœæ w dywer-sji Tyski zosta³ odznaczony Srebrnym Krzy¿em Zas³ugi z Mieczami (Tyski, 1994; Rühle & Tyski, 1989).
W lipcu 1944 r., podczas przygotowañ Niemców do opuszczenia instytutu, Tyski wraz z profesorem (wówczas doktorem) Stefanem Zbigniewem Ró¿yckim potajemnie dokona³ wymiany zapakowanych w skrzyniach materia-³ów naukowych, przeznaczonych do wywiezienia do Nie-miec, na bezu¿yteczn¹ makulaturê. Na pocz¹tku powstania Tyski straci³ mo¿liwoœæ do³¹czenia do macierzystego od-dzia³u wskutek koniecznoœci ukrywania siê przez szereg dni w kontrolowanym przez Niemców rejonie skrzy¿owania ul. Pu³awskiej z Rakowieck¹. W koñcu w dramatycznych okolicznoœciach przedosta³ siê do nieodleg³ego instytutu, gdzie z inicjatywy dr. Ró¿yckiego, przy udziale in¿. Sta-nis³awa Doktorowicza-Hrebnickiego, dr. Tadeusza Olczaka i dr. W³adys³awa Po¿aryskiego ukry³ na terenie PIG, g³êbo-ko pod ziemi¹, 21 skrzyñ z najcenniejszymi materia³ami geologicznymi: okazami, mapami, notatkami itp., celem ochrony ich przed ogniem, bombami i pl¹drowaniem (Jan-czewski, 1946; Tyski, 1967; Wojakowska, 2015). W dniach powstania zgin¹³ ojciec Tyskiego, zosta³ zamordowany przez Niemców podczas wypêdzania z domów ludnoœci cywilnej.
Po opuszczeniu Warszawy z chwil¹ upadku powstania warszawskiego Stanis³awa Tyskiego wywieziono do Halle, ale jako pracownik niemieckiej instytucji geologicznej zosta³ wkrótce zwolniony i przez Wroc³aw dotar³ do Kielc i Czêstochowy, gdzie przebywa³ do stycznia 1945 r. (Tyski, 1950; Graniczny & Urban, 2010). Z koñcem miesi¹ca sta-wi³ siê w instytucie i uczestniczy³ w zabezpieczaniu oca-la³ego mienia. W czerwcu o¿eni³ siê z Mari¹ z Czermiñ-skich, kole¿ank¹ z uniwersytetu, ¿o³nierzem AK, póŸniej-sz¹ wieloletni¹ redaktork¹ wydawnictw kartograficznych
Ryc. 1. Maria Czermiñska i Stanis³aw Tyski w latach studenckich, ok. 1938–1939
w instytucie (Piechulska-S³owañska, 1975). W nastêpnym roku urodzi³a siê ich córka Ewa, a 6 lat póŸniej syn Stefan.
Wypalone i pozbawione dachów budynki PIG nie na-dawa³y siê do u¿ytkowania. Do czasu ich odbudowy insty-tut zosta³ przeniesiony do Krakowa. Tyski znalaz³ siê tam w lipcu, gdzie pod kierunkiem profesora Doktorowicza--Hrebnickiego zajmowal siê pracami porz¹dkowo-organi-zacyjnymi po zniszczeniach wojennych. Zorientowa³ siê, ¿e oboje z ¿on¹ s¹ œledzeni, co mog³o byæ skutkiem ich okupacyjnej dzia³alnoœci, a mo¿e podejrzeñ o kontakty z WiN-em. Czuj¹c zagro¿enie, odszed³ w listopadzie z insty-tutu i wyjecha³ z ¿on¹ na Ziemie Zachodnie, gdzie ³atwiej by³o znikn¹æ z pola widzenia urzêdu bezpieczeñstwa (UB). Prawdopodobnie uratowa³o go to przed aresztowaniem. Najpierw zatrudni³ siê w Zjednoczeniu Energetycznym Okrêgu Dolnoœl¹skiego we Wroc³awiu, a w 1946 r. w Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego, gdzie do lipca 1947 r. by³ pracownikiem naukowym w referacie geologii. Wykona³ wówczas Mapê geologiczn¹ w skali 1 : 25 000 obszaru doœwiadczalnego w rejonie Sobótki. Na bie¿¹co œledzi³ w prasie informacje na temat procesów
dowódców AK, z relacji z procesu pu³kownika Rzepeckie-go zamieszczonej w „Trybunie Ludu” dowiedzia³ siê, ¿e jeden ze œwiadków poda³ jego pseudonim, opisa³ wygl¹d i okreœli³ jako wtyczkê organizacji nacjonalistycznej w AK. Wkrótce z Warszawy przyjecha³a córka Jana Czarnoc-kiego – Katarzyna Czarnocka-Paw³owska, która ostrzeg³a Stanis³awa, ¿e UB zna ju¿ jego nazwisko i powi¹zania z instytutem. Z pomoc¹ przyszed³ szef Tyskiego z Re-gionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego, dyrektor Józef Zaremba (w 1949 r. awansowany na dyrektora depar-tamentu w nowo utworzonej Pañstwowej Komisji Plano-wania Gospodarczego), doradzaj¹c mu ujawnienie siê. Dziê-ki posiadanym znajomoœciom umo¿liwi³ TysDziê-kiemu doko-nanie tego na bardzo wysokim szczeblu, poprzez ministra budownictwa i ministra bezpieczeñstwa publicznego Rad-kiewicza (!). Podczas przes³uchañ Tyski zastrzeg³, ¿e mo¿e zeznawaæ jedynie na temat w³asnej dzia³alnoœci konspiracyjnej i nie zgodzi³ siê na ¿adn¹ wspó³pracê. Wezwaniami na przes³uchania i powtarzaj¹cymi siê groŸ-bami aresztowania, tak¿e ¿ony, by³ nêkany do 1956 r. (Tyski, 1950; Wojakowska, 2015).
W lipcu 1947 r. powróci³ do PIG i zgodnie z ¿yczeniem swojego mentora Jana Czarnockiego, po œmierci Bohdano-wicza powo³anego na stanowisko dyrektora instytutu, obj¹³ kierownictwo Stacji Geologicznej w Szczawnie Zdroju (wówczas Solicach) k. Wa³brzycha. Uczestniczy³ m.in. w przejêciu biblioteki i zbiorów naukowych by³ej Szko³y Górniczej w Wa³brzychu.
W œlad za Tyskimi wyruszy³a do Wroc³awia siostra Marii – Halina, jedna z ³¹czniczek Tyskiego w „Zagajni-ku”, wraz z mê¿em Walerianem ¯elaŸniewiczem – przed-wojennym zawodowym oficerem WP, uczestnikiem kursów dywersji w „Zagajniku”, kawalerem Krzy¿a Srebrnego Virtuti Militari. W 1949 r. ¯elaŸniewicz zosta³ kierowni-kiem administracyjnym organizowanego przez profesora Henryka Teisseyre’a Oddzia³u Dolnoœl¹skiego PIG (¯elaŸ-niewicz, 1995; Sawicki, 1999). ¯elaŸniewiczowie osiedlili siê we Wroc³awiu, urodzi³o siê im dwóch synów, starszy Andrzej jest dziœ znanym profesorem geologii.
Jesieni¹ 1948 r. Stanis³aw Tyski zosta³ wezwany do powrotu do centrali PIG w Warszawie. Czarnocki przewi-dywa³ ¿ywio³owy rozwój geologii w Polsce, a szczup³oœæ ówczesnych kadr w instytucie oraz niepomyœlny rozwój sytuacji politycznej sprawia³y, ¿e chcia³ mieæ przy sobie pracownika sprawdzonego, lojalnego, wyró¿niaj¹cego siê inteligencj¹ i talentem organizacyjnym. Tyski obj¹³ stano-wisko naczelnika (wg stosowanej wtedy nomenklatury) Wydzia³u Stratygrafii i Paleontologii, a tak¿e funkcjê pe³-nomocnika dyrektora ds. budowy nowego budynku (dzi-siejszego budynku im. Jana Wy¿ykowskiego; Tyski, 1967, 1999). „To trudne zadanie wykona³ ze zdumiewaj¹c¹ spraw-noœci¹” – wspomina³ profesor Znosko (2002) – „od wyszu-kania architekta-projektanta poczynaj¹c, poprzez z³amanie wszelkich barier formalnych i trudnoœci finansowych oraz organizacyjnych i wykonawczych...” By³o to w czasach, kiedy Warszawa stanowi³a jeden wielki plac budowy i wszystkiego brakowa³o, a budynek by³ nietypowy, mia³ bowiem s³u¿yæ trzem rodzajom dzia³alnoœci: drukarni, ba-daniom geotechnicznym i kameralnym baba-daniom geo-logicznym, co wymaga³o wykonania oddzielnych fun-damentów. Zosta³ ukoñczony w 1952 r., ju¿ po œmierci Jana Czarnockiego, inicjatora inwestycji.
Ryc. 2. Stanis³aw Tyski, ok. 1949 r. Archiwum Zak³adowe PIG
Ryc. 3. W terenie – od lewej: Maria Tyska, Stanis³aw Tyski, Jadwiga Dembowska
Na pocz¹tku 1954 r. dyrektor instytutu prof. Stefan Zbig-niew Ró¿ycki powierzy³ Stanis³awowi Tyskiemu zorga-nizowanie zespo³u badawczego do rozpoznania budowy geologicznej Ni¿u Polskiego. Zacz¹³ siê okres burzliwego rozwoju badañ sejsmicznych i wiertniczych na Ni¿u, których g³ównym celem by³o poszukiwanie z³ó¿ ropy naftowej i gazu ziemnego. Lawinowo nap³ywa³y materia³y geolo-giczne z wierceñ Górnictwa Naftowego, a tak¿e Instytutu Geologicznego. Tyski w ci¹gu kilku lat stworzy³ zgrany zespó³ kilkunastu m³odych geologów, specjalistów od kambru oraz kolejnych systemów i oddzia³ów stratygraficznych a¿ po trzeciorzêd, który zdudowa³ podwaliny stratygrafii pod³o¿a Ni¿u Polskiego i podj¹³ badania paleogeograficz-ne i tektoniczpaleogeograficz-ne. By³ dla nich niekwestionowanym liderem. Pisali po latach Dadlez i Marek, cz³onkowie zespo³u (2002) „(...) œci¹ga³ ludzi z innych jednostek instytutu, ale g³ównie anga¿owa³ absolwentów œwie¿o po studiach. By³ dla swych pracowników nie tylko zwierzchnikiem (wszyscy nazywa-liœmy Go szefem), ale i przyjacielem, niemal ojcem. (...) W postêpowaniu z ludŸmi kierowa³ siê, jak sam mówi³, niedoœcig³ym wzorem cz³owieka, który Jego samego przyj-mowa³ do pracy – Jana Czarnockiego.” Umiejêtnie wpro-wadza³ nowych pracowników w tajniki geologii i w prob-lemy techniczne, zwi¹zane z prowadzeniem wierceñ. Wszyscy cenili wspólne wyjazdy na wiercenia – „(...) pa-nowa³a bardzo kole¿eñska atmosfera, a Stanis³aw Tyski ani przez chwilê nie da³ nam odczuæ swego zwierzchnictwa, chocia¿ nad nami górowa³, tak¿e wzrostem” (Dadlez & Marek, 2002). W 1957 r. wspólnie z profesorem (wówczas doktorem) Jerzym Znosko uczestniczy³ w przygotowaniu projektowych za³o¿eñ geologicznych badañ ogólnych Ni¿u Polskiego (Tyski & Znosko, 1957). Realizowane na tej podstawie badania tzw. I etapu zosta³y w 1962 r. uwieñ-czone syntetycznym opracowaniem, które zawiera³o
okreœ-lenie kierunków dalszej eksploracji ca³ego Ni¿u Polskiego (Po¿aryski i in., 1962). Za to opracowanie wraz z zespo³em uzyska³ Nagrodê Pañstwow¹ II stopnia. Choæ formalnie funkcjê kierownika wydzia³u, a nastêpnie Zak³adu Geo-logii Ni¿u Tyski, pe³ni³ krótko, w 1954 r. i w latach 1965–1966, to faktycznym kierownikiem jednostki by³ przez ponad 12 lat. Dodatkowo w latach 1962–1964 zajmowa³ siê organi-zacj¹ i kierowaniem nowym Zak³adem Z³ó¿ Ropy i Gazu z laboratorium analitycznym bituminów (Tyski, 1967; Znosko, 2002).
Mimo powa¿nych zas³ug dla instytutu Tyski nie móg³ nigdy liczyæ na uznanie ze strony partii, której wp³ywy w instytucie po krótkim okresie popaŸdziernikowej odwil¿y ros³y w latach 60. (Cieœliñski, 2014). W po³owie 1966 r. musia³ odejœæ ze stanowiska kierownika zak³adu, a pod koniec roku zosta³ ca³kowicie odsuniêty od tematyki uprawianej latami z wielkim powodzeniem. W tym samym czasie ze stanowiska dyrektora instytutu ust¹pi³ profesor Edward Rühle, który uzna³, ¿e nasilaj¹ca siê ingerencja i naciski ze strony partii nie pozwalaj¹ mu na kierowanie instytutem zgodnie z jego kompetencjami, zasadami i su-mieniem (Znosko, 1989, 2002; Dadlez & Marek, 2002). Powodem odsuniêcia Tyskiego by³a „utrata zaufania par-tii”, którym przecie¿ partia nigdy go nie obdarza³a, jako oficera Kedywu, nie ukrywaj¹cego swoich przekonañ i nieskorego do kompromisów. Konspiracyjna przesz³oœæ ci¹gnê³a siê za nim przez ca³e ¿ycie, przy czym Tyski nie móg³ i nie chcia³ siê od niej odci¹æ. Po wojnie razem
Ryc. 4. Stanis³aw Tyski na wierceniu, lata 50. XX w.
Ryc. 5. Na pochodzie „ku lepszej przysz³oœci” , 1 maja 1958 r.
Ryc. 6. W instytucie. Siedz¹, od lewej: prof. Antoni Morawiecki, in¿. Jan Kostecki, Stanis³aw Tyski, stoi prof. Tadeusz Wieser , lata 60. XX w.
Edwardem Rühle pomaga³ Ziemkowi Sujkowskiemu, osa-motnionemu po œmierci matki w Auschwitz i s³u¿bowym przerzuceniu ojca Zbigniewa Sujkowskiego na Zachód, bez mo¿liwoœci powrotu (Miecznik, 2014). Gdy w sierpniu 1951 r. we Wroc³awiu zostali aresztowani przez UB i w pokazowym procesie skazani na wieloletnie wiêzienie Halina i Walerian ¯elaŸniewiczowie, Tyscy zabrali do sie-bie ich dzieci. O odwa¿nym wyst¹pieniu Tyskiego podczas otwartego zebrania pracowników instytutu po œmierci Sta-lina wspomina docent Stefan Cieœliñski (Cieœliñski, 2014). W 1987 r. Stanis³aw Tyski sprzeciwi³ siê drukowaniu w Przegl¹dzie Geologicznym panegirycznego artyku³u profe-sora Juliana Soko³owskiego o profesorze Adamie Tokar-skim, w którym Soko³owski bezpodstawnie przypisywa³ Tokarskiemu zas³ugi inicjatora i autora „pierwszych synte-tycznych ujêæ wg³êbnej budowy geologicznej perspekty-wicznych struktur rozpoznawanych pracami geofizycz-nymi przez przemys³ naftowy na Ni¿u Polskim w latach 1955–1961”. Tyski przypomnia³, ¿e to Adam Tokarski by³ za³o¿ycielem w 1947 r. organizacji PPR w PIG i „przez wiele lat usi³owa³ szkodziæ Instytutowi Geologicznemu oraz jego zas³u¿onym pracownikom” – prof. Marianowi Ksi¹¿kiewiczowi, dr. Janowi Czermiñskiemu i innym (Tyski, 1987). Ciekawe, ¿e w najtrudniejszym politycznie okresie, bezpoœrednio po wojnie, prawie wszyscy naczelni dyrekto-rzy instytutu byli bezpartyjni. Same wielkie nazwiska: Bohdanowicz, Jan Czarnocki, Ró¿ycki, Rühle. Pierwsze skrzypce grali wtedy jeszcze przedstawiciele przedwojen-nej generacji, a do najwa¿niejszych nale¿a³ Stanis³aw Tyski. Jego rola w organizowaniu dzia³alnoœci instytutu, który w planach rozwoju bazy surowcowej kraju mia³ zaj-mowaæ kluczow¹ pozycjê, zapewne w jakimœ stopniu chro-ni³a go przed UB. Profesor Jerzy Znosko wspomina, ¿e z tytu³u posiadanych kwalifikacji zawodowych przez lata znajdowa³ siê na wojskowej liœcie osób uznanych za istotne z punktu widzenia bezpieczeñstwa pañstwa, o czym dowie-dzia³ siê po latach, z chwil¹ wykreœlania go z rejestru. O nie-udanej próbie instytutowej organizacji partyjnej odsuniêcia w 1948 r. ówczesnego kierownictwa instytutu z dyrekto-rem Czarnockim na czele, pisali, na podstawie zachowa-nych dokumentów, Graniczny i Urban (2012). Sytuacja zmienia³a siê w latach póŸniejszych. Po odejœciu Edwarda Rühlego w³adzê przejmowali ludzie wykszta³ceni ju¿ po wojnie, gotowi na polityczne kompromisy.
G³ówny kierunek dzia³alnoœci naukowej Stanis³awa Tyskiego stanowi³y badania geologii Ni¿u Polskiego i per-spektyw wystêpowania z³ó¿ ropy oraz gazu na jego obsza-rze (Tyski, 1956, 1957a–c, 1958, 1959), póŸniej swoje badania skoncentrowa³ na syneklizie peryba³tyckiej (Tyski & Znosko, 1957; Tyski, 1960, 1964, 1967, 1968; Dadlez & Tyski, 1964; Depowski &Tyski, 1968, Stolarczyk & Tyski, 1972a–c, Tyski, 1973). Do istotnych pozycji w jego dorob-ku nale¿y zespo³owe syntetyczne opracowanie budowy geologicznej syneklizy peryba³tyckiej, którym kierowa³ (Tyski i in., 1969). By³ autorem i wspó³autorem wielu pro-jektów geologicznych g³êbokich wierceñ, uczestniczy³ w przygotowaniu pierwszej czêœci tomu IV „Budowy geolo-gicznej Polski” pod redakcj¹ profesora W³adys³awa Po-¿aryskiego (1974), poœwiêconego tektonice Ni¿u. W jego dzia³alnoœci badawczej zawsze wa¿ny by³ aspekt utylitar-ny. Zasiada³ w Komisji Oceny Projektów Robót Geolo-gicznych i w Komisji Oceny Projektów Badañ i Opraco-wañ Geofizycznych w Centralnym Urzêdzie
Geologicz-nym oraz w komisjach do oceny perspektyw poszukiwañ wêglowodorów i zasobów perspektywicznych ropy i gazu na Ni¿u Polskim w Ministerstwie Górnictwa i Energetyki. W 1960 r. uczestniczy³ w XXI Miêdzynarodowym Kon-gresie Geologicznym w Kopenhadze i Oslo. Wielokrotnie bra³ udzia³ w miêdzynarodowych konferencjach i pracach grup roboczych poœwiêconych badaniom struktur wg³êb-nych oraz poszukiwaniom ropy naftowej i gazu ziemnego na obszarach przygranicznych ZSRS (szczególnie na Litwie), NRD oraz na Wêgrzech, w Rumunii i Bu³garii. Nale¿y wspomnieæ o jego nieuregulowanym przez lata statusie naukowym. Sytuacja, w jakiej siê znalaz³ zaraz po wojnie, nie sprzyja³a dokoñczeniu studiów, a po powrocie do Warszawy w 1948 r. zosta³ od razu wci¹gniêty w wir pra-cy, któr¹ wykonywa³ z wielkim zaanga¿owaniem. W jego g³êbokim przekonaniu s³u¿y³a ona budowie Polski, która prêdzej czy póŸniej odzyska pe³n¹ suwerennoœæ. Trzeba dodaæ, ¿e wielu w¹tpi³o w celowoœæ tak wytê¿onej pracy w kraju rz¹dzonym przez PZPR. „Tym wszystkim Stanis³aw Tyski przypomina³ stare porzekad³o: »D³u¿ej klasztora ni¿ przeora«” – opowiada profesor Krzysztof Jaworowski, do-daj¹c, ¿e tak¿e jemu, wówczas pocz¹tkuj¹cemu pracowni-kowi, Tyski powiedzia³: „Bo widzi pan, to znaczy, ¿e polska geologia nie przeminie, a ta doraŸna w³adza przeminie z pewnoœci¹”.
W 1954 r. zosta³ powo³any, mimo braku magisterium, na stanowisko adiunkta. W czasach panuj¹cego deficytu kadr naukowych ³atwo rezygnowano z istniej¹cych proce-dur awansowania i np. tytu³y profesorskie niejednokrotnie nadawano osobom bez doktoratów. Wobec wielkiego auto-rytetu, jakim siê Tyski powszechnie cieszy³ jako cz³owiek i geolog, brak stopnia magistra nie mia³ istotnego znacze-nia. Jak wspomina profesor Jaworowski nawet jego poli-tyczni wrogowie nie mieli odwagi publicznie wykorzys-tywaæ tego faktu przeciwko niemu. Dyrektor Jan Czarnoc-ki, jeden z najwiêkszych polskich geologów, tak¿e nie mia³ dyplomu ukoñczenia studiów. W koñcu jednak, pod naci-skiem ¿yczliwych mu ludzi i przyjació³, Tyski zdecydowa³ siê na formalne dokoñczenie studiów i obroni³ pracê magi-stersk¹ na Uniwersytecie £ódzkim w 1965 r.
Odsuniêty na boczny tor, Tyski znalaz³ siê w czerwcu 1967 r. w Zak³adzie Ekonomiki Prac Geologicznych na sta-nowisku kierownika Pracowni Ekonomiki Badañ Regio-nalnych. „Krótki okres »odprê¿enia« nast¹pi³ po 1971 r., kiedy grupka piêciu licz¹cych siê pracowników spowodo-wa³a usuniêcie ówczesnego partyjnego dyrektora (wicedy-rektora, wtedy docenta, Juliana Soko³owskiego – przyp. autora) od badañ wg³êbnych, cz³owieka apodyktycznego, który tworzy³ gigantyczne programy badañ, niemo¿liwe do realizacji” (Dadlez & Marek, 2002; D¹browski, 2015). W 1972 r. Tyski powróci³ do Zak³adu Geologii Ropy i Gazu, gdzie kierowa³ Pracowni¹ Metodyki Regionalnych Badañ Bituminów. W 1973 r. zosta³ powo³any na stanowi-sko docenta. By³ tak¿e czasowo zaanga¿owany w Zak³a-dzie Rozwoju i Planowania Badañ Geologicznych, a w kwiet-niu 1977 r. obj¹³ kierownictwo grupy problemowej badañ genezy i migracji wêglowodorów w Zak³adzie Z³ó¿ Ropy i Gazu. Jednak zniechêcony nieustannym ograniczaniem mo¿liwoœci dzia³ania, w 1978 r. odszed³ na emeryturê, w chwili uzyskania wieku 65 lat, w pe³ni si³, nie wykorzy-stuj¹c mo¿liwoœci przed³u¿enia pracy o 5 lat z tytu³u posia-danej docentury.
Mimo odejœcia Stanis³aw Tyski wci¹¿ ¿y³ ¿yciem swo-jego ukochanego instytutu, a w latach Solidarnoœci ponow-nie ujawni³a siê jego natura konspiratora. Zmar³ 10 kwie-tnia 2002 r. i zosta³ pochowany na Cmentarzu Pow¹zkow-skim w Warszawie, obok swojej ¿ony Marii. Cytowani ju¿ uczniowie, wspó³pracownicy i przyjaciele Tyskiego, pro-fesorowie Dadlez i Marek pisali w poœmiertnym wspo-mnieniu: „Zmar³ Cz³owiek kryszta³owo uczciwy, silnego charakteru i wierny zasadom, optymista, który zawsze wie-rzy³ w upadek systemu komunistycznego za swego ¿ycia (a myœmy nie bardzo wierzyli!), doskona³y organizator badañ naukowych, a przy tym Cz³owiek skromny, nie aspi-ruj¹cy do pierwszych miejsc” (Dadlez & Marek, 2002).
Profesor Znosko swoj¹ emocjonaln¹ mowê pogrze-bow¹ zakoñczy³ s³owami: „Stanis³awie! Uporczywie trzy-ma³eœ siê ¿ycia i umiera³eœ d³ugo. Do koñca interesowa³eœ siê instytutem, jego problematyk¹ i ludŸmi. Utrudzi³eœ siê wielce, ale »bieg ukoñczy³eœ, cnotê zachowa³eœ i wieniec
otrzyma³eœ«. Spoczywaj w pokoju. A polska ziemia niech Ci lekk¹ bêdzie!”
Serdecznie dziêkujê Panu prof. Stefanowi Tyskiemu, Jego Ma³¿once Pani Joannie oraz Paniom Ewie Wasiutyñskiej i Annie Wojakowskiej za podzielenie siê wspomnieniami o Ojcu, Dziad-ku i Teœciu, a tak¿e za udostêpnienie fotografii z rodzinnych zbiorów. Pani Wojakowskiej dziêkujê ponadto za e-mailow¹ korespondencjê, w której nie szczêdzi³a dodatkowych informacji i wyjaœnieñ. Panu prof. Jerzemu Znosko winien jestem wdziêcz-noœæ za rozmowê o Jego Przyjacielu docencie Stanis³awie Tyskim, a Panu prof. Krzysztofowi Jaworowskiemu za wspo-mnienia oraz zapoznanie siê z manuskryptem i cenne uwagi.
LITERATURA
CIEŒLIÑSKI S. 2014 – Geologia moj¹ pasj¹. Wyd. Stow. Em. Prac. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa, s. 190.
DADLEZ R. & MAREK S. 2002 – Stanis³aw Tyski 1913–2002. Prz. Geol., 50 (7): 579–581.
DADLEZ R. & TYSKI S. 1964 – Najwa¿niejsze problemy korelacji stratygraficznej profilów Litwy i pó³nocno-wschodniej Polski. Geolo-gia za Granic¹, 19 (3): 29–37.
D¥BROWSKI A. 2015 – Wspomnienia z pobytu w Pañstwowym Instytucie Geologicznym (1948–1988). [W:] Pracowaliœmy w trud-nych, ale ciekawych czasach. Wyd. Stow. Em. Prac. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 18–29.
DEPOWSKI S. & TYSKI S. 1968 – Budowa geologiczna syneklizy peryba³tyckiej i warunki wystêpowania bituminów. Prz. Geol., 16 (7): 324–330.
GRANICZNY M. & URBAN H. 2010 – Okupacyjne losy pracowni-ków Pañstwowego Instytutu Geologicznego w relacji naocznego œwiadka Danuty Falkowskiej. Prz. Geol., 58 (4): 290–293. GRANICZNY M. & URBAN H. 2012 – „Inicjatywa” Ko³a Polskiej Partii Robotniczej przy Pañstwowym Instytucie Geologicznym w Kra-kowie – echa epoki realnego socjalizmu. Prz. Geol., 60 (8): 426–427. JANCZEWSKI E. 1946 – Kronika Instytutu od wrzeœnia 1939 do stycznia 1945 r. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 25: 20–27.
MIECZNIK J.B. 2014 – Zbigniew Sujkowski – uczony i ¿o³nierz. Prz. Geol., 62 (5): 234–239.
PIECHULSKA-S£OWAÑSKA B. 1975 – Maria Tyska
7.III.1917–29.IV.1974. Rocz. Pol. Tow. Geol., 45 (3–4): 451–454. PO¯ARYSKI W. i in. 1962 – Budowa geologiczna Ni¿u Polskiego. Pr. Inst. Geol., s. 377.
PO¯ARYSKI W. i in. 1974 – Ni¿ Polski. [W:] Budowa geologiczna Polski. T. IV Tektonika. Cz. I. Wyd. Geol., Warszawa, s. 478. RÜHLE E. & TYSKI S. 1989 – Wspomnienie o losach wojennych pracowników i wspó³pracowników Pañstwowego Instytutu Geologicz-nego w czasie drugiej wojny œwiatowej. Kwart. Geol., 33 (1): 13–27. SAWICKI L. 1999 – We Wroc³awiu przed piêædziesiêciu laty. Prz. Geol., 47 (6): 529–533.
STOLARCZYK F. & TYSKI S. 1972a – Geologiczne warunki wystêpo-wania wêglowodorów w poziomie wapienia cechsztyñskiego Werry we wschodniej czêœci syneklizy peryba³tyckiej. Prz. Geol., 20 (6): 275–279. STOLARCZYK F. & TYSKI S. 1972b – Geologiczne warunki wystê-powania wêglowodorów w osadach kambru we wschodniej czêœci syneklizy peryba³tyckiej. Prz. Geol., 20 (8/9): 371–379.
Ryc. 7. Jubileusz 75-lecia Pañstwowego Instytutu Geologicznego w 1994 r. Od lewej: doc. Stanis³aw Tyski, prof. W³adys³aw Po-¿aryski, doc. Maria Pajchlowa, prof. Stanis³aw Depowski
Ryc. 8. Stanis³aw Tyski, ok. 1995 r. Fot. 1 i 3–9 ze zbiorów rodziny S. Tyskiego
Ryc. 9. Jubileusz 50-lecia pracy naukowej prof. Jerzego Znosko, 18 XI 1998 r. Od lewej: Jerzy Znosko i Stanis³aw Tyski
STOLARCZYK F. & TYSKI S. 1972c – Warunki geologiczne wystê-powania wêglowodorów w osadach ordowiku i syluru syneklizy peru-ba³tyckiej na tle jej rozwoju. Prz. Geol., 20 (10): 444–452.
SUJKOWSKI Z., mat. niepubl. – zachowany fragment relacji z udzia³u w pracy dywersyjnej w latach okupacji w Warszawie. Archiwum rodzinne Sujkowskich, maszynopis przes³any elektronicznie autorowi przez D. Sujkowsk¹-Franck¹ z Kanady jesieni¹ 2013 r., s. 21. TYSKI S. 1945 – Kreda miêdzy Radomskiem a Przedborzem. Nar. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa, s.40.
TYSKI S. 1950 – ¯yciorys (rêkopis), s. 1; ankieta personalna, s. 7. Zak³. Arch. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
TYSKI S. 1956 – Zarys historii badañ geologicznych w pó³nocno-za-chodniej Polsce. Prz. Geol., 4 (12): 544–550.
TYSKI S. 1957a – Stan badañ geologicznych i dotychczasowa znajo-moœæ struktury antyklinorium pomorskiego na odcinku Œwidwin-Pi³a. Kwart. Geol., 1 (1): 40–47
TYSKI S. 1957b – Uwagi o kierunkach badañ naftowych na Ni¿u na tle wspó³pracy Instytutu Geologicznego z przemys³em naftowym. Prz. Geol., 5 (10): 441–444.
TYSKI S. 1957c – O koniecznoœci opracowania projektowych za³o¿eñ geologicznych dla poszukiwañ bituminów. Prz. Geol., 5 (11): 498–502. TYSKI S. 1958 – Dyskusja nad projektowymi za³o¿eniami geologicz-nych badañ ogólgeologicz-nych pod³o¿a Ni¿u Polskiego. Prz. Geol., 6 (4): 335–336.
TYSKI S. 1959 – Pomorze Zachodnie. Przekroje geologiczne przez Polskê. Wyd. Geol., Warszawa, mapa, przekrój, s. 9.
TYSKI S. 1960 – Niektóre problemy geologiczne w pó³nocno-wschod-niej Polsce w nawi¹zaniu do obszarów przyleg³ych. Prz. Geol., 8 (4): 185–190.
TYSKI S. 1964 – Rysy tektoniczne syneklizy polsko-litewskiej i cha-rakterystyka ropo-gazonoœnoœci SW Litwy w œwietle najnowszych badañ geologów litewskich. Geol. za Granic¹, 19 (30): 14–28.
TYSKI S. 1967 – ¯yciorys. Zak³adowe Arch. Pañstw. Inst. Geol., sygn. 232/3240, maszynopis, s.5.
TYSKI S. 1968 – Wyniki badañ poszukiwawczo-naftowych w obwo-dzie kaliningradzkim i na Litwie oraz wnioski dotycz¹ce polskich prac poszukiwawczych. Geol. za Granic¹, 36 (4): 5–15
TYSKI S. i in. 1969 – Synekliza peryba³tycka. Cz. I. Budowa geolo-giczna (z 20 tabl. i 11 tab.). Prace geostrukturalne Inst. Geol., s. 148. TYSKI S. 1973 – Rozwój strukturalno-tektoniczny obszaru ¯arnowca. Prz. Geol., 21 (3): 133–136.
TYSKI S. 1987 – Opinia dotycz¹ca artyku³u J. Soko³owskiego pt. Jubi-leusz 75-lecia profesora dr Adama Tokarskiego. Nar. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa, maszynopis s. 7.
TYSKI S. 1994 – Praca i przyjaŸñ. [W:] Wyczañska K. (red.) ¯o³nierze Komendy G³ównej Armii Krajowej wspominaj¹.... Oficyna Wyd. POMOST, Warszawa: 13–27.
TYSKI S. 1999 – Wspomnienie o budowie nowego gmachu Pañstwo-wego Instytutu Geologicznego w latach 1948–1952. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 389: 99–107.
TYSKI S. & ZNOSKO J. 1957 –Projektowe za³o¿enia geologiczne badañ ogólnych pod³o¿a Ni¿u Polski. Cz. II. Polska pó³nocna. Nar. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa (sygn. Geol. reg.-Ni¿ ON/512), s. 109. WOJAKOWSKA A. 2015 – Listy elektroniczne z 12, 13, 22, 23 i 25 maja 2015. Arch. autora, s. 5.
ZNOSKO J. 1989 – Wspomnienie o Prof. dr. Edwardzie Rühle. Kwart. Geol., 33 (2): 119–126.
ZNOSKO J. 2002 – Stanis³aw Tyski 1913–2002. Prz. Geol., 50 (7): 577–579.
¯ELANIEWICZ H. 1995 – „Zagajnik” w Warszawie. Kronika War-szawy, 4 (100): 87–109.
Praca wp³ynê³a do redakcji 3.06.2015 r. Akceptowano do druku 8.06.2015 r.
