"Александp д. Дупиценко", W. M.
Mokijenko, W. Lubaś, Opole 2011 :
[recenzja]
Acta Cassubiana 14, 271-286
2012
Jerzy Treder
Александр Д, Дуличенко, Основы славянской
филологии. 1.1: Историко-етнографическая
и етнолингвистическая проблематика,
t. II: Лингвистическая проблематика
O p o le 2011; re c . W .M . M o k ije n k o (S. P e te r s b u r g ) i W . L u b a s (O p o le )D zieło je s t n ie ty lk o w ie lk ie o b ję to śc ią (to m I liczy 526 stron, a II 640), ale ró w n ie ż z n ak o m ite m e ry to ry c z n ie, ch o ć n ie b e z w ad . O k a sz u b sz c z y źn ie c z y tam y w w ie lu m ie jsc a c h , w ty m ta k ż e w o so b n y c h ro z d z ia ła ch , sz czeg ó ln ie o b szern ie i n a w e t szcz e g ó ło w o w części 13 (t. II, s. 3 6 5 -3 8 2 ), z w ła sz c z a d u żo tu o k a s z u b skim ję z y k u lite ra c k im w k o n te k śc ie tzw . m ik ro ję z y k ó w i m ik ro lin g w isty k i, d y s c y p lin u fo rm o w a n y c h p rz e z a u to ra d zieła. A u to r, w y b itn y sla w ista 1, p o z n a w a ł S ło w iań szczy zn ę i ję z y k i sło w iań sk ie p rz e d e w sz y stk im z racji z a jm o w a n ia się p o n a d 30 la t m ik ro ję z y k a m i w S ło w iań szczy źn ie. Z d o b y w a ł w ied zę m .in . z a u to p sji, a w ię c p o d c z a s p o d ró ż y n a u k o w y c h (W t. II, s. 503 p isze o p o b y ta c h n a ziem i S ło w iń c ó w w 1993 i 1994 r. i p rz y ta c z a fra g m e n t z d z ie n n ik a . .. ), z w ła sz c z a je d n a k z p re zen to w an ej o g ro m n ej lite ra tu ry p rz e d m io tu w w ie lu ję z y k a c h , d a w nej i n a jn o w sz e j, w y d an ej do 20 0 6 r. P a m ię ta ją c , że d zieło o b ejm u je ro z le g łą i z ró ż n ic o w a n ą p ro b le m a ty k ę i m a u k a z a ć - w p e rsp e k ty w ie h isto ry czn ej i w s p ó ł czesnej - p rzede w szy stk im u n iw ersalia o p isy w an eg o p rzedm iotu, nie d a się w sz a k że n ie za u w a ż y ć w n im i p o m in ą ć szczeg ó łó w , k tó re n ie zaw sze z o sta ły do b rze d o b ran e, p o p ra w n ie z re fe ro w a n e c z y w rę c z zap isan e, ja k np. p ew n e w ła śc iw o śc i k a sz u b sk ie g o ję z y k a ; szk o d a, że to ta k „p o szło w ś w ia t”, o czy m n ie c o w ięcej n iżej.
1 Aleksandr Dmitrijewic Dulicenko (ur. 1941), profesor slawistyki w Uniwersytecie w Tartu (Dorpad) w Estonii, członek Instytutu Kaszubskiego, autor kilkuset prac w 20 językach, w tym wielu książek, m.in. monografii Slovjanskije literaturnyje mikrojazyki ( Voprosy stanovle- nija i razvitija), Moskwa 1981, w której na s. 340-409 opisał kaszubszczyznę, którą zajmuje się bliżej od 1981 r.; wydrukował kilkanaście prac jej poświęconych, zwłaszcza z rękopisu pierwszą gramatykę F. Ceynowy (1998).
K sią ż k a o m a w ia fu n d a m e n ta ln e p ro b le m y w sp ó łczesn ej slaw isty k i, z w ła sz c z a lin g w isty c z n e . W ed łu g re k o m e n d a c ji a u to ra (p rz e d sło w ie ) o św ie tla o n a z p o zy cji stan u n a u k i p rz e ło m u X X i X X I w ie k u ta k ie tra d y c y jn e tem aty , ja k : o g ląd w sp ó łczesn ej S ło w iań szczy zn y , e tn o g e n e z a i p ra o jc z y n a S ło w ian , sło w ia ń sk a et- n o n im ik a , życie S łow ian w p rzeszło ści w św ietle d an y ch języ k o w y c h , ję z y k p ra sło w ia ń sk i n a tle in d o e u ro p e jsk ic h , p o c h o d z e n ie ję z y k ó w sło w ia ń sk ic h i ich k la s y fi k acja, p o w sta n ie i rozw ój p iśm ie n n ic tw a o ra z ro la w ty m p ro c e sie ję z y k a staro- -c e rk ie w n o -sło w iań sk ieg o ; z w ra c a u w a g ę n a ję z y k i w y m a rłe (p o łab sk i i sło w iń ski), d o k ład n iej ch a ra k te ry z u je w sp ó łc z e sn e ję z y k i n a ro d ó w sło w ia ń sk ic h w raz z p rz y k ła d a m i te k stó w i p rz y to c z e n iem w a ż n iejszej literatury. S ło w iań sk ie ję z y k i u k azane zo stały w o św ietlen iu p o ró w n aw czo -ty p o lo g iczn y m , z ob jaśn ien iem g łó w n y c h e ta p ó w sta w a n ia się i e ta p ó w ro z w o ju sło w iań sk iej filo lo g ii w k ra ja c h sło w ia ń sk ic h . U w z g lę d n io n o w d ziele ta k ie n o w e sla w isty czn e d y scy p lin y , ja k : sło w ia ń sk a m ik ro lin g w isty k a i m ik ro filo lo g ie , sło w ia ń sk a in te rlin g w isty k a (tj. id e a sło w iań sk iej w z a je m n o śc i i o g ó ln o sło w ia ń sk ie g o ję z y k a w h isto rii S ło w ian ) i np. (k a rp a to )ru sin isty k a - d z ie d z in a b a d a ją c a p ro b le m y p o w sta w a n ia i ro z w o ju (kar- p ato )ru siń sk ie g o ję z y k a literack ieg o . N a w ia se m m ó w ią c , tw ó rc ą ich w p rz e w a ż a ją c e j m ierze je s t sam D u lic z e n k o , k tó ry w tej k sią ż c e p rz e d sta w ia w ła sn y p u n k t w id z e n ia n a p e rsp e k ty w y ro z w o ju w e w sp ó łc z e sn y m św iecie w ie lk ic h i m a ły c h sło w ia ń sk ic h ję z y k ó w i sło w iań sk iej filo lo g ii ja k o n au k i.
A u to r z a p ew n ia, że z k sią ż k i m o że k o rz y sta ć stu d en t, p o c z ą tk u ją c y b ad a c z i pro fe sjo n a lista . W za k o ń c z en iu p rz e d sło w ia p rz e d sta w ił za w a rto ść to m ó w i u z a sad n ien ie ta k ie g o p o d z ia łu m ateriału : t. 1. o w a ż n ie jsz y c h e ta p a c h ro z w o ju filo lo g ii sło w iań sk iej w k ra ja c h sło w ia ń sk ic h itp ., t. 2. o ję z y k u p ra sło w ia ń sk im , p o c h o d z e n iu i k la sy fik a c ji ję z y k ó w sło w ia ń sk ic h , c h a ra k te ry s ty k a w sp ó łc z e sn y c h sło w ia ń sk ic h ję z y k ó w i m ik ro ję z y k ó w . ..
D zieło cechuje p rz em y ślan a k o n stru k cja i te ż jej p e rfe k c y jn a realizacja, w sz a k że z d w o m a w y ją tk a m i, d o ty c z ą c y m i a k u ra t k a sz u b szczy zn y . O tó ż w t. 1. re fe ru ją c y m h isto rię slaw isty k i w p o sz c z e g ó ln y c h k ra ja c h sło w ia ń sk ic h a u to r n ie z d e c y d o w a ł się w y o d rę b n ić i o p isa ć filo lo g ii k a sz u b sk ie j, c h o c ia ż n a p rzed o statn iej stro n ie k o ń c o w e g o ro z d z ia łu (t. II, s. 529) napisał: „ P o w o li k sz ta łtu je się w o b e c n y m czasie
mikrofilologia kaszubska
, b e z p o śred n io z w ią z a n a z filo lo g ią p o ls k ą ” . Isto tn ie ta m j ą p re z e n tu je w y c in k a m i (t. I, s. 148). A u to r zw ią z a ł ję z y k k a sz u b sk i z m ik ro filo lo g ia m i, a te o ria tzw . m ik ro ję z y k ó w o ra z m ik ro lin g w isty k i i m ik ro fi- lo lo g ii p o w sta ła d o p iero w 2. p o ło w ie X X w. P ro b le m a ty k ę tę a u to r w cało śc i u ją ł w t. 2. „o b e jm u ją c y m czy sto lin g w isty c z n ą p ro b le m a ty k ę ”, tj. ch a ra k te ry sty k ę w sz y stk ic h ję z y k ó w n a ro d o w y c h i tzw . m ik ro języ k ó w , w ty m k a sz u b sk ie g o . C zy k a sz u b sk a n ie sp e łn ia w a ru n k ó w tzw . w ielk iej filo lo g ii? G d y ch o d z i o te k o n ie c z ne w a ru n k i, to z w ró ć m y u w a g ę n a stw ie rd z e n ie D u lic z e n k i, że w X X w. p o w sta łajugoslawo-rusińska mikrofilologia
, „ d o k ład n ie w 1904 r., w ra z z p o ja w ie n ie m się p ierw szej p o ety ck iej k sią ż k i w ty m ję z y k u G a w ry ły K o ste ln ik a ” , m ian o w icie:Z m o jeg o v a la la
;
p isze, że ta m ik ro filo lo g ia m o g ła b y z o sta ć w łą c z o n a do m a k ro - filo lo g ii (t. II, s. 527).A p rz e c ie ż p o c z ą tk i filo lo g ii kaszu b sk iej trz e b a łą c z y ć z p o w sta n ie m te k stó w lite ra c k ic h o ra z n a u k o w y c h (np. W
ù
v o g j. . .)
i p rz e k ła d o w y c h F . C e y n o w y z la t p ię ć d z ie sią ty c h X IX w. o ra z je g o u d z ia łe m w k o n c e p c ji o g ó ln o sło w ia ń sk ie g o j ę zy k a, a tak że z b ad an iam i i p racam i sło w n ik o w y m i K .C . M ro n g o w iu sza, n astępnie H ilfe rd in g a , R a m u łta ... O d 1880 r. p o ja w ia ją się u tw o ry D e rd o w sk ie g o , p o tem m ło d o k a sz u b ó w itd. W o k resie m ię d z y w o je n n y m u k a z u je się te ż n ie m a ło p rac, np. w a ż n e i a k tu aln e d la n a u k i stu d iu m J. K a rn o w sk ie g o Z d a n ia o sto su n k u j ę z y k o w y m lu d n o ści p o ls k ie j d o k a szu b sk ie j („ G ry f ’, 1910; p rz e d ru k w: K a s z u b s z c z y z n a w p r z e s z ło ś c i i d z iś,
red. J. T reder, K H N iT PA N , W a rsz a w a 2 0 0 6 , w dziele D u liczen k i nieujęta). O w ą m ik ro filo lo g ię w y z n a c z a ją spore o siąg n ięcia po 1945 r., szczeg ó ln ie p o 1989 r., m .in. p race n a u k o w e p o kaszu b sk u !D ru g i b łą d w re a liz a cji k o n c e p c ji d z ie ła w y n ik ł z p o tra k to w a n ia d ia le k tu sło w iń sk ie g o ja k o ję z y k , a w ię c u sy tu o w a n ia g o w śró d ję z y k ó w (tu: w y m a rły c h ), nie zaś w śró d m ik ro języ k ó w . A u to r p isz e , że sp ra w a sta tu su sło w iń sz c z y z n y b y ła d y sk u sy jn a , nie o d w o łu ją c się tu w p ro st do F. L o ren tza, p o stę p u ją c y m c h y b a n a j p ie rw z a H ilfe rd in g ie m , k tó ry p isa ł o „n o w y m sło w ia ń sk im n a r z e c z u ’ (list do I.I. S riezn iew sk ieg o z 2 1 .0 8 .1 8 5 6 ). A .F . Ż u ra w le w w 1994 r., b io rą c z a p o d sta w ę 15 z e s z y tó w e ty m o lo g ic z n e g o s ło w n ik a p ra s ło w ia ń s k ie g o O .N . T ru b a c z ew a , u w z g lę d n ił w sw ej k la sy fik a c ji ję z y k ó w w e d łu g le k sy k i ta k ż e k a sz u b sk o -sło w iń - ski (t. II, s. 113). D ziw i, że a u to r nie z a u w aży ł, iż z a b y tk i re p re z en tu ją c e w y m a rły ję z y k sło w iń sk i w cało ści w y p e łn ia ją w y d z ie lo n y p rz e z e ń 1. p rz e d o d ro d z e n io w y o k res ro z w o ju k a sz u b sk ie g o ję z y k a lite ra c k ie g o (t. I, s. 367), z w ła sz c z a je ś li się w y k lu c z y m y ln ie zalic z o n e do z a b y tk ó w k a s z u b sk ic h tzw . d u tk i b rz e sk ie (1402) i - o dziw o! - p o lsk i u tw ó r T ra g e d ia o b o g a c zu i Ł a z a r z u (1 6 4 3 ), rz e k o m o „z o d d zieln y m i frag m en tam i k a s z u b s k im i’, g d y zn ajd u jem y w n im zaled w ie k ilk a w y ra z ó w k a sz u b sk ic h . D o te g o o k re su a u to r słu szn ie w łą c z a m .in . zn an e z a b y tk i K ro feja (1586), M o stn ik a (1643), P e ry k o p y sm o łd ziń skie (1 6 9 9 -1 7 0 1 ) i P rzysięg i sło w iń sk ie z W ierzch o cin a (1 7 0 6 -1 7 2 2 ), ale w in n y m m ie jsc u w śró d „p ie rw sz y c h z a b y tk ó w p iśm ie n n ic tw a , z w ła sz c z a p rz e k ła d ó w n a p o lsk i ję z y k re g io n a ln y P o m o rz a z z a w a rty m i w n ic h sło w iń sk im i e le m e n ta m i ję z y k o w y m i (rz e c z idzie o p rz e k ła d z ie M . M o stn ik a m a łe g o k a te c h iz m u M . L u tra, w y d a n e g o w 1643 r.”- d la w y m a rłe g o ję z y k a sło w iń sk ie g o - p o w ta rz a ty lk o te n je d e n te k s t (t. II, s. 500), g d y p o w in ie n p rz y to c z y ć w szy stk ie.
W id ać w p ra c y sta łą d ąż n o ść do o sz c z ę d n o śc i sło w a, m o że p o z a ro z b u d o w a n ą i „ p rz e te o ry z o w a n ą ” p o c z ą tk o w ą c z ę ś c ią ro z d z ia łu 13. o m ik ro ję z y k a c h czy te ż w sp o m n ia n y m - cie k a w y m i n a w e t b a rw n y m - p o d ro z d z ia łe m o w y m a rły m ję z y k u słow ińskim , zak łó cający m je d n a k p rezen tację faz ro zw o ju k aszu b szczy zn y literackiej. Z d a rz a ją się i inne dysp ro p o rcje, ja k np. opis fo rm o w a n ia się i ro zw o ju filo lo g ii sło w iań sk iej w e w sch o d n iej S ło w iań szczy źn ie aż n a stu stro n ach (t. I,
41-144); tu m.in. o P.S. Pallasie, inicjatorze 2-tomowego
S ło w n ik a c h p o r ó w n a w czych ję z y k ó w i n a rze c zy E u ro p y i A z ji(1787-89), w którym na pozycji 9. wymie
niany jest kaszubski materiał słownikowy; o P I. Prejsie, jego pobycie na Kaszu
bach i raporcie, o A.F. Hilferdingu, jego podróży na Kaszuby i książce, o T.D.
Floryńskim, który kaszubski uznawał za samodzielny język itp. Tej samej proble
matyce w zachodniej Słowiańszczyźnie poświęcił tylko 40 stron (t. I, s. 144-181),
pisząc w nim m.in. o zainteresowaniu K.C. Mrongowiusza Kaszubami, o A. Kali
nie piszącym o języku kaszubskim, o S. Ramułcie opowiadającym się za samo
dzielnością języka kaszubskiego, o L. Zabrockim piszącym o gwarach kaszub
skich itd.
Niestety, przesadna nieraz oszczędność informacji wychodzi na złe wykła
dowi, który staje się schematyczny i bez treści; tak może to odbierać czytelnik
wiedzący już coś na ten temat, np. o procesie germanizacji zachodniopomorskich
Kaszubów Duliczenko napisał tylko: „Historia tych wydarzeń dostatecznie dobrze
zbadana” (t. II, s. 501). Poza bardzo krótkimi fragmentami oryginalnych tekstów
w opisach poszczególnych języków (dla kaszubskiego autorstwa J. Trepczyka)
brakuje w nim w ogóle jakichś ilustracji: zdjęć ludzi czy podobizn zabytków języ
kowych, map, okładek ważnych dzieł itp. Liczne są za to zestawienia tabelarycz
ne, ułatwiające porównania różnych kwestii, w tym zwłaszcza ważna w aneksie
T ablica sy n c h ro n ic zn a w y d a rze ń u S ło w ia n
(
I X - p o c z . X X Iw.) (t. II, s. 569-601),
niestety, wykazująca w dokumentacji kaszubszczyzny niespodziewane braki...
Bardzo bogata, choć dalece niewystarczająca, jest bibliografia, podawana
w odpowiednich miejscach, wobec czego niektóre pozycje mogą się dublować,
np. F. Ceynowa,
Z a ré s d o G r a m m a tik j. (t. II, s. 382 i 504). Literatura doprowa
dzona została do 2006 r., obejmując ważniejsze prace światowe, a więc w róż
nych językach, jednak z przewagą rosyjskojęzycznych; z kaszubskojęzycznych
tylko tzw. trojaczki symultaniczne: J. Borzyszkowski, J. Mordawski, J. Treder
(1999), z której przejął do swego wykładu niemało wiadomości. W bibliografii
wymienia się
A tla s ję z y k o w y k a szu b szc zy zn yi
S ło w n ik e ty m o lo g ic zn y k a szu b sz c zy zn yczy też
S ło w n ik g w a r p o ls k ic h P A N, ale dziwi, że dzieł tej rangi naukowej
nie wyeksponowano w tekście głównym. Zaskakuje brak F. Lorentza wielkiej
G ra m a tyki p o m o r s k ie j
(1927-1937, wyd. fotoofset. 1958-1962), gdy jest jego
skromna
K a sc h u b isc h e G ra m m a tik(1919), ledwie projekt standaryzowanej ka
szubszczyzny. Nie znajdziemy w indeksie nazwiska A.F. Majewicz, a T. Wicher-
kiewicz pojawia się raz jako redaktor książki, W. Boryś raz jako współautor SEK-u
(a jego
S ło w n ik e ty m o lo g ic zn y ję z y k a p o ls k ie g oz 2005 r. dopiero w tabelce na
s. 600; w nim kaszubskie materiały leksykalne cytowane są regularnie!), H. Popo-
wskiej-Taborskiej tylko 3 razy, wyłącznie w bibliografii; inicjatorkę dwu wyżej
cytowanych dzieł potraktowano jako współautorkę z Borysiem (t. I, s. 154);
w ogóle polskich kaszubologów wymieniono raczej z klauzulą „z pozycji poloni
styki”: E. Breza, J. Treder, H. Popowska-Taborska, J. Zieniukowa, K. Handke,
E. Rzetelska-Feleszko, M. Cybulski (t. I, s. 156); notabene, Duliczenko nie
Александр Д. Дуличенко,
О сн о вы славя н ской ф и л о л о ги и ...275
z a u w a ż y ł ew o lu c ji ich p o g lą d ó w p o 1980 c z y 1989 r . N ie o d w o łu je się do g ło ś n y c h p o le m ik z la t tra n sfo rm a c ji w P o lsce. L ite ra tu ry p ięk n ej p ra w ie w c a le nie cy tu je, p o z a ty tu łe m p o e m a tu H . D e rd o w sk ie g o i p o w ie śc i A . M ajk o w sk ieg o ! In fo rm u ją c o p o e z ji w p ię k n ie w y d a n y c h an to lo g ia c h (!), nie w y m ie n ia żad n eg o ty tu łu ; n o ta b e n e , w g rę m o g ła w c h o d z ić ty lk o M o d r a stru n a (1973). Z p u n k tu w id z e n ia S ło w ia ń sz c z y z n y s ą to z a p ew n e d ro b iazg i, ale n a le ż a ło b y p rz y k ła d a ć do fak tó w lo k a ln ą m iarę; św iad czy ło b y to o w łaściw y m w id z e n iu „ lo k aln eg o ” w „u n i w e rs a ln y m ” . W ó w c z a s o b o k rz a d k o w k sią ż c e c y to w an ej E u r o p e js k ie j K a r ty J ę zy k ó w R e g io n a ln y c h i M n ie jszo śc io w y c h (S trasb u rg 1992) zn a la z ło b y się m ie j
sce n a o d n o to w a n ie z K asz u b d o k u m e n tu S tra te g ia o c h ro n y i ro zw o ju ję z y k a i k u ltu ry k a s z u b s k ie j/S ztra te g ijô ò ch ro n ë ë ro zw iju k a szë b sc zé g ò jã z ë k a ë k ù ltu rë (2006) o raz fa k tu p o w o ła n ia R ad y Ję z y k a K asz u b sk ie g o (2 0 0 6 ), p ierw szej w d z ie ja c h K a sz u b ó w in sty tu c ji zajm u jącej się p rz e d e w sz y stk im o c h ro n ą i ro z w o je m k aszubszczyzny. N ie zd o łał ju ż w sp o m n ieć o „B iuletynie R JK . R o k 2 0 0 7 ” (G dańsk 2007).
N a k o ń c u t. II z n ajd u je się S ło w ia ń sk a b ib lio g ra fia . W ażniejsze p e rio d y c zn e i se ry jn e w y d a n ia - niestety , n ie m a tu np. b ib lio g ra fii k asz u b isty c z n e j z e sta w io nej p rzez H. G ó rn o w icza (1965) i k o n tynuow anej p rzez J. T redera (1991), w której p o d a n o m .in. 4 p race D u lic z e n k i, n ie m a te ż k sią ż k i C. O b ra c h t-P ro n d z y ń sk ie g o B ib lio g ra fia do stu d io w a n ia spraw ka szu b sko -p o m o rskich (2004), w której zare je stro w a n o m .in . 9 p ra c D u lic z e n k i. N ie w y k a z u je ani je d n e g o a d re su p o rta lu in te rn e to w e g o , np. N a sze K a s z u b y cz y ra stk o k a szu b y , g d zie te ż s ą b ib lio g ra fie . N ie z o s ta ła w y m ie n io n a ta k ż e k sią ż k i B a d a n ia k a szu b o zn a w c ze w X X w ie k u , red. J. B o rzy szk o w sk i i C. O b rach t-P ro n d zy ń sk i (IK , G d ań sk 2001), m .in. z referatam i: W. B o ry ś K a szu b sk a leksyko g ra fia i b a d a n ia sło w n ictw a ka szu b skieg o w X X w ie k u , H . P o p o w sk a -T a b o rsk a Z a b y tk i p iś m ie n n ic tw a k a s z u b s k ie g o , a ta k ż e sam eg o A. D uliczenki
Из архивных кашубологтеских находок в России
:первая руко
писная кашубская грамматика и другие документы X V III-X IX вв.
D uliczenkę b a rd z o in teresu je rozw ój k a sz u b sk ie g o ję z y k a lite ra c k ie g o , ale n ie u ją ł k siążk i J. T re d e ra H is to r ia ka szu b sk ie g o ję z y k a litera ckieg o . S tu d ia (2005). N ie w y z y sk ał ta k ż e p u b lik a c ji J. M o rd a w sk ie g o S ta ty sty k a lu d n o śc i ka szu b skiej. K a szu b i u p r o g u X X I w i e k u (IK , G d a ń sk 2 0 0 5 ). N ie m a te ż je j p o p rz e d n ic z k i: S. R am u łt, S ta ty s ty k a lu d n o ś c i k a s z u b s k ie j, K ra k ó w 1899. Itd . M ile z a s k a k u je p o d a n ie w ta b lic y (n a s. 599) o rg an u IK „A c ta C a ssu b ia n a ” (od 1999). O g ó ln ie je d n a k ta k i w y b ó r lite ra tu ry p rz y n o si szk o d ę n ie ty lk o k siążce i czy te ln ik o w i, ale tw o rz y fa ł szy w y o b ra z n a u k i, tu slaw isty k i p o lsk iej i k aszu b sk iej - w św iecie.A te ra z n ie c o b ard ziej sz c z e g ó ło w y p rz e g lą d w ia d o m o śc i z p ię c iu m iejsc w d ziele, w k tó ry c h p ro b le m a ty k a k a sz u b sk a o p isa n a z o sta ła szerzej:
1. W cz. 3. P r z e g lą d w s p ó łc z e s n e j S ło w ia ń s z c z y z n y w p. K a s z u b y (t. I, s. 2 5 2 -2 5 4 ): a) n azw y : K a szë b i, K a szë b , K a szë b k a , to sam o w ję z y k u p o lsk im ; brak: K a szë b a , p o l. K a szu b a ; b) T erm in K a szu b ia , łac. C a ssu b ia - p ap iero w y ,
uczony, pospolicie
K a szë b ë, pol.
K a szu b y; b) terytorium i administracja: do 1998 r.
43 gminy: w gdańskim - 33, w słupskim - 9, w bytomskim - 1, a Kaszubów
w nich nie mniej niż 50 proc. Od 1999 r. Kaszuby znajdują się w jednym woje
wództwie: pomorskim, z 19 powiatami.
Opozycja Polak - Kaszuba to „wieczny problem”. W polskiej nauce Kaszubi
są uznawani za „specyficzną grupę polskiego narodu”, gdy w rosyjskiej i nie
mieckiej slawistyce uważa się Kaszubów za „samoistny etnos”, choć bliski pol
skiemu (stanowisko z XIX w.). Co do tego nie ma zgody nawet wśród samych
Kaszubów. (Notabene, na takie ujęcie zgodziliby się także Kaszubi i Polacy, ale
to przecież pojęcia nie te same!). Podaje dane z „Pomeranii” (2002) i wymienia
nadto nazwy subregionów:
B y la c y,
J ó z c y,
G a c h y,
Z a b o r a k y,
S ło w iń c y ...Następnie petitem w kilkunastu punktach prezentuje „historyczne etapy roz
woju Kaszubów”: • X-XII w.: 3 pomorskie regiony z grodami: Szczecin, Koło
brzeg, Gdańsk • poł. XII w.: przyjęcie chrześcijaństwa • XIII w.: pojawiają się
w źródłach nazwy
K a szu b iai
K a s z u b y• XIX w.: kaszubskie kulturalno-językowe
odrodzenie i działalność F. Ceynowy (lata 40. - pocz. lat 80.) • powstanie ZK,
ZK-P (1964) i Instytutu Kaszubskiego (1996); autor dochodzi do pocz. XXI w.
i oficjalnego uznania kaszubskiego za język regionalny. Podaje, że w k. XX w.
było ok. 0,5 mln Kaszubów: 367 tys. + 119 tys.; 60 proc. z nich to ludność wiejska.
W niektórych gminach ich populacja dochodzi do 90 proc. W spisie z 2002 r.:
5100 osób podało się jako Kaszubi, a 51 tys. kaszubski jako rodzimy. Emigracja:
Kanada, USA, Niemcy. Ostatnio centrum Kaszub stanowi Gdańsk.
2. W cz. 6.
S ło w ia ń sk a etn o n im ik awymienia (t. I, s. 417) etnonim
K a s z ë b i,
pol.
K a s z u b i: pierwot.
C a ssib ita ew rps XIII w. (np.
K ro n ik a w ie lk o p o lsk a). Duli-
czenko nie zna więc zapisu
d u x C a ssu b iez 1238 r., ale sam w K. Gessnera
M ith - rid a tesie(1555) odkrył pierwszy drukowany zapis etnonimu. Etymologia dotąd
jest niewyjaśniona, ale Duliczenka zdaje się poważniej traktować wywód: „Pol-
sko-kaszubski etymolog E. Breza skłania się ku temu, że ten etnonim wywodzi się
od męskiego antroponimu
K a z im ie r z, szczególnie od jego hipokorystyku
K a s z,
z którym mógł się łączyć sufiks w formie -
ublub -ub(a)” (t. I, s. 417).
3. W cz. 13.
S ło w ia ń ska m ikro lin g w istyka i sło w ia ń skie literackie m ikrojęzykiczytamy: „W XIX w. na kaszubski literacko-językowy proces i na kaszubskiego
budziciela Floriana Ceynowę wpłynęło polskie odrodzenie, a także przedstawi
ciele odrodzenia serbołużyckiego. (J.A. Smoler) i czes. (J. Purkinie, F. Palacki)”
(t. II, s. 329), a zaraz potem pełniej: „W XIX w. słowiańskie ruchy odrodzeniowe
(polskie, czeskie, serbołużyckie), nasilająca się polityka germanizacyjna, uwaga
naukowych i kulturalnych środowisk Polski, Rosji i Niemiec zwrócone ku Kaszu
bom wykreowały kaszubskiego budziciela F. Ceynowę. Impulsem dla takiej dzia
łalności był protest przyszłego budziciela przeciw pogardliwemu odnoszeniu się
sz lach ty do m a c ie rz y steg o ję z y k a i w o g ó le do K aszu b ó w . ( . . . ) Ten su b iek ty w n y zapał spow odow ał w y d an ie całej serii n ied u ży ch k siążeczek po k aszubsku, w p ierw szej k aszu b sk iej n o rm aty w n ej g ra m a ty c e . Z a F . C e y n o w ą p o stę p o w a ł H ie ro n im D erd o w sk i, k tó ry stał się w efekcie k lasy k iem kaszubskiej literatury, a n a p o czątk u X X w. - cz ło n k o w ie ru c h u m ło d o k a sz u b ó w itd .” (t. II, s. 331). T rochę to n ie p re c y z y jn e, g d y ż tru d n o m ó w ić aż o serii k sią ż e c z e k C eynow y, a p rzed e w sz y stk im D e rd o w sk i ca łk o w ic ie inaczej k o n ty n u o w a ł id eę C eynow y.
N astęp n ie D u liczen k o o k reśla socjolingw istyczne p a ram etry au to n o m iczn eg o m ik ro ję z y k a k a sz u b sk ieg o : a) lin g w o n im y :
kaszëbsczi j
ãzëk/ kaszëbskô mowa,
b ) p o d sta w a d ialek taln a: „ró żn e g w a ry ”, c) p iśm ie n n ic tw o : z X V w ., ła c in k a, d) k o d y fik a c ja gra m a ty c z n a: la ta czte rd z ieste X IX w ./ 1879 r., e) a sp e k t fu n k c jo naln y : ro z w ija ją c y się (t. II, s. 334). W y d aje się to d o ść sztu czn e, je ś li się w ie, że w sz y stk ie te p aram etry , m o że p o z a p ie rw sz y m , o d n o sz ą się w y łą c z n ie do p ism C eynow y, a za te m n ie d o k ła d n e je s t o k re ślen ie „różne g w a ry ” , p o n ie w a ż C ey n o - w a o p ie ra ł się w z a sad zie n a je d n e j g w a rz e , a e w id e n tn ie b łę d n e je s t d ato w an ie p iśm iennictw a kaszubskiego n a X V w.; autor liczy tzw. dutki brzeskie, a to zdecydo w an ie z a b y te k n ie k a sz u b sk i. D y sk u sy jn e j e s t te ż m ó w ie n ie o k o d y fik a c ji w la ta c h c z te rd z iesty c h X IX w. (por. te ż t. II, s. 337), tj. za ło ż e n ie, że ju ż w te d y istn ia ła i fu n k c jo n o w a ła p ie rw s z a g ra m a ty k a C eynow y, k tó rą o n n a p e w n o z a c z ął p isać p o 1846 r., ale do d ru k u w P ete rsb u rg u w y sła ł d o p iero w 1859 r., a d ru k n a stą p ił w 1998 r.
Jak ro z u m ie ć o p ty m isty c z n e d an e w tab . 8.
Obraz realnego użytkowania sło
wiańskich literackich mikrojęzyków
(t. II, s. 343), m ającej ilu stro w a ć a sp e k t fu n k c jo n a ln y ? W ru b ry c e „ k a s z u b s k i” z n a k ie m „ + ” z a z n a c z o n o n ie m a l w sz y stk ie w y ró żn io n e param etry, a w ięc rep rezen tację w liryce, o p o w iad an iach , p o w ieściach , g a z e ta ch , d z ie n n ik a c h ( „ - ” : ro c z n ik i), w y d a w n ic tw a c h m ie sz a n y c h , rad iu , te le w iz ji, w szk o le p o d staw o w ej ( „ - ” : śred n ie, g im n a z ju m , a ze zn a k ie m „ ? ” - b ra k w ia ry g o d n y c h d a n y c h - k la sy i w sz y stk ie p rz e d m io ty ), o d d zieln e p rzed m io ty , u n iw e rsy te t ( „ - ” : ad m in istra c ja ), n a u k a („ + ” w n a w ia sie , t j . słab o ), K o śc ió ł, p rz e k ła d B ib lii, w ła sn e in sty tu cje, teatr, n a p isy n a z w m ie jsc o w o śc i, n a z w y o so b o w e. K a ż d y z ty c h param etró w , z w ła sz c z a ze z n ak iem „ + ”, w y m a g a łb y ch o ć b y je d n o z dan io w ej c h a ra k te ry sty k i, z w ła sz c z a np. te le w iz ja , teatr, p iso w n ia n azw isk .W reszcie w p o d ro zd ziale
Słowiańskie literackie mikrojęzyki: puszka Pandory?
- pisze: „ D y sk u tu ją z te g o p o w o d u n ie k tó rz y p o lsc y slaw iści, tw ierd zący , że k a szu b sk i, a ta k ż e p ró b y lo k a ln y c h lite ra c k ic h ję z y k ó w śląsk ieg o , g ó ra lsk ie g o , m a zu rsk ie g o o tw o rz ą p u sz k ę P a n d o ry i że to , ja k o b y , m o ż e d o p ro w a d z ić do » ro z p a d u p o lsk ieg o ję z y k a « ” (t. II, 347). Jed n ak m im o tej dy sk u sji - stw ierd za - polski sejm p rz y ją ł u sta w ę o k a sz u b sk im ję z y k u re g io n a ln y m (2 0 0 5 ), w c zy m d o strz e g a n ie m a łą zasłu g ę ro zw o ju k a szu b sk ieg o p iśm ien n ictw a, ale tak że zm ian y w e w sp ó ł czesn ej p o lity c e , u w id o c z n io n e w
Europejskiej Karcie Języków Regionalnych
i Mniejszościowych
(S trasb u rg 1992).4. N a jd łu ż sz y te k s t n o si ty tu ł K a szu b sk i m ik ro ję zy k (t. II, s. 3 6 5 -3 8 2 ): L in g w o n im y : p o ro sy jsk ic h k a sz u b sk ie , n p . k a szë b izn a , k a szë b sc zi jã z ë k , p o te m p o lsk ie , a w śró d n ic h te ż d ia le k t ka szu b sk i. W k. X IX w. i w la ta c h d w u - d z ie sty c h -trz y d z ie sty c h X X w. tak że ję z y k p o m o rsk i, p o m o rsk o -ka szu b ski. N azw a: K a szë b ë , K a szë b a , a „ziem ię s w o ją o n i n a z y w a ją ” : K a szë b ë / K a szë b i, a ta k ż e K a szu b ia ; ta o sta tn ia je s t w tó rn a w o b e c p o lsk iej.
Języ k o dnosi się do zachodniej gałęzi lechickiej g ru p y z ach o d n io sło w iań sk iej. T rad y cy jn ie w p o lsk iej slaw isty ce „k aszu b sk i p rz e d sta w ia się ja k sp e c y fic z n y d ia le k t ję z y k a p o lsk ie g o ”, a K aszu b ó w ja k o „ e tn o g raficzn ą g ru p ę ” p o lsk ieg o narodu. W ro sy jsk iej i n iem ieck iej slaw isty ce ju ż w k o ń c u X V III w. j e s t o n ro z p a try w a n y ja k o sa m o istn y z a c h o d n io sło w ia ń sk i ję z y k , m a ją c y ścisłe zw iązk i z ję z y k ie m p o l
skim . T rz e b a tu za u w a ż y ć, że sam o u m ie sz c z e n ie w y ra z ó w k a sz u b sk ic h w S ło w n ik a c h p o r ó w n a w c z y c h ... P a lla sa o ty m n ie p rz e są d z a, g d y ż o b e jm o w a ł o n ta k ż e dialekty, n a to m ia st te rm in o lo g ia sto so w a n a p rzez H ilfe rd in g a m o ż e te m u w ręcz p rz e c z y ć. D u lic z e n k o k o n k lu d u je: „W o b e c n y m szk icu fe n o m e n k a sz u b sk ie g o ję z y k a w łaśn ie z ty c h p o z y c ji się ro z w a ż a ” (t. II, s. 365).
R o z p rz e strz en io n y je s t w P o lsce, n a h isto ry c z n y m P o m o rz u w reg io n ie: b y łe w o j. g d a ń sk ie , słu p sk ie i b y d g o sk ie , g d z ie K a sz u b i m ie s z k a ją w 43 g m in a c h i sta n o w ią w ich w ięk szo ści w ięcej n iż 50 proc. ludności. W edług d an y ch z 1995 r. K a sz u b ó w n a lic z o n o 3 6 7 .7 2 4 , a d o d ać trz e b a je s z c z e 119.480 tzw . p ó ł-K a sz u - bów . U ż y w a ją g o ta k ż e K a sz u b i p o z a K a sz u b a m i (w P o lsce) i w in n y c h k rajach , w ty m w U S A i w K an a d z ie (w niej ich ok. 20 ty s.). L ic z b a całeg o etn o su w y n o si ok. 500 tys. Pow yżej 90 proc. K aszu b ó w m ie sz k a w b y ły m w o j. gd ań sk im , p rzew aż nie n a w si. W G d ań sk u je s t ich 20 ty s., w G d y n i ok. 30 ty s., w S opocie ok. 20 tys. W a ż n y m i h is to ry c z n o -k u ltu ra ln y m i c e n tra m i K a s z u b ó w s ą G d a ń sk , K artu zy , W ejh ero w o , K o śc ie rz y n a , P u ck . Jęz y k ie m k a sz u b sk im w k o n ta k ta c h p o słu g u je się 28 p ro c. lu d n o ści, sp o ra d y c z n ie zaś 58 pro c.
K a sz u b sk i ję z y k j e s t silnie z ró ż n ic o w a n y d ialek taln ie: n a p o c z ą tk u X X w. F. L o re n tz (1 9 2 5 ) w y d z ie lił w n im 76 d ia le k tó w i g w ar, d z ie lą c y ch się n a p ó łn o c - n o k a sz u b sk ie (ro z p a d a jąc e się n a sło w iń sk i d ia le k t i w ła śc iw e p ó łn o c n e g w ary ) i p o łu d n io w o k a sz u b sk ie , k tó re d z ie lił n a w ła śc iw e p o łu d n io w e g w a ry i p rz e c h o d nie k aszu b sk o -zab o rsk ie. II w o jn a św iato w a zm ien iła tę d ia le k ta ln ą m apę. A u to rzy A JK w y d z ie lili 6 o b sz a ró w d ialek taln y ch . N ie z w y k łą ró ż n o ro d n o ść d ia le k ta ln ą w y ja śn ia się p rz y c z y n a m i z e w n ę trz n y m i (zm ien n e o d c z a só w fe u d a ln y c h g ran ice ad m in istra c y jn e , z m ia n y o sa d n ic tw a , w ty m n ie m ie c k ie g o ) i w e w n ę trz n o ję zy k o - w y m i (o so b liw y rozw ój sy stem u , w p ły w sąsie d n ic h g w ar). O p is ak centu: pn. - ruch o m y , w c e n tru m - n a o k reślo n ej sy lab ie w y ra z u , n a p o łu d n iu - inicjalny. W arian ty w n o ść w ystępuj ą c a n a ró żn y ch p o zio m ach nadaj e j ęzy k o w i k aszu b sk iem u sp ecy fik ę i stan o w i o b ie k ty w n ą p rz e sz k o d ę w p ro c e sie n o rm alizacji.
L iczn e c e c h y m a ją m .in. p ro w e n ie n c ję ob cą, z w ła sz c z a p o ls k ą i n ie m ie c k ą , np. w lek sy ce s ta n o w ią o ne 5 p ro c.; i tu k ilk a, p o z a ja s tr ë , n ie z b y t ty p o w y c h przykładów : fla u ta ‘g ład k ie m o r z e ',fla r a ‘okrycie z cienkiej tk a n in y ',f ù n c a ‘lam p a
n a fto w a ’, te ż m arg in aln y ty p
jeden dwadzesce; z
p o lszczy zn y p rz y ta c z a tak że p rz y k ła d y o k a z jo n a ln e , np.s
ãnie poddałem, niedola
‘ciężk ie ż y c ie ’ z a m ia stbieda,
racja
z aprôwda, chtëren
i ty pbëm, bës, bësmë
itp. P o d k re śla szy k p rz y m io tn ik + rz e c z o w n ik , np.kaszëbskô porcelana
o b o kporcelana kaszëbskô.
Z e sk ład n i w y m ie n ia rz ad k i d ziś ty pOn je poeta
w o b e c p o l.On je st poetą .
W p o ró w n a n iu z p o lsk im z a u w a ż a o p u sz c z a n ie [raczej: b ra k - J.T .] sp ó jn ik a w z d a n ia c h z ło ż o n y ch , o b jaśnione tu p rz e w a g ą o d m ian y m ów ionej ję z y k a n ad p isaną. Z ap o ży czen ia z ła c in y i ję z y k ó w sk a n d y n a w sk ic h s ą n ie z n a c zn e , g d y u trw a lo n e s ą b o h em izm y , a ta k ż e rusy zm y , np. rz e k o m obies
‘c z a rt’,barachło
‘h o ło ta ’,sobaka
‘w ie d ź m a ’,drëch
‘d ru h ’.K aszu b sk i
język literacki
i piśm ien n ictw o , n a łacin ie p o lsk ieg o ty p u , istnieje o d X V - X V I w. i aż do X IX w. ro z w ija ł się z p rz e rw a m i. Jednej b a z y d ialek taln ej n ie m ia ł i nie m a. Z a c h o w a n e te k s ty z X V -X V III w. b a z u ją n a ró ż n y c h gw arach . O d X IX w. do d ziś trw a p o sz u k iw a n ie dialek taln ej p o d staw y . N ie k tó re u sta le n ia D u lic z e n k i trz e b a sp ro sto w ać: rozw ój p iśm ie n n ic tw a j e s t o 2 0 0 la t p ó źn iejszy , a zab y tk i od X V I do X IX w. w y k a z u ją w ła śc iw o śc i zac h o d n io p o m o rsk ie . Języ k p isarzy : C e y n o w y i D e rd o w sk ie g o , m ło d o k a sz u b ó w itd. - stale i w y ra ź n ie z d ra d z a c e c h y ich m o w y d o m o w e j, te o re ty c z n ie n ieco m niej D e rd o w sk ie g o i M a j k o w sk ieg o wRemusie,
m o cn o K arn o w sk ieg o i H ey k eg o . Ś w iadom e szukanie bazy dialek taln ej za c z ęli d o p iero z rz e sz eń c y p rz e d 1939 r.D u lic z e n k o w y ró ż n ił
3 okresy
ro z w o ju k a sz u b sk ie g o ję z y k a literack ieg o :1.
Przedodrodzeniowy
o k res (X V -X V I w. - p o ł. X IX w .) cech u je u ż y w an ie ję z y k a k a sz u b sk ie g o w sferze relig ijn ej. Je d n a k p isa n y c h w p e łn i p o k a sz u b sk u te k stó w z te g o c z a su n ie m a, „w y łą c z ają c o so b n e fra g m e n ty w te k sta c h w in n y ch ję z y k a c h ” . [C o to m o że zn a c z y ć? - J.T .]. „ Z a ch o w an e zab y tk i s ą n a p isa n e w p o d staw o w y m p o lsk im ję z y k u lite ra c k im P o m o rz a ” . S p e c y fic z n ą ich c e c h ą je s t „n a lo t” w z a k resie fo n ety k i, g ra m a ty k i i le k sy k a ln y c h e le m e n tó w k a sz u b sk ic h , co p o z w a la m ó w ić o fu n k c jo n o w a n iu
kaszubskiej redakcji polskiego literackiego
języka Pomorza
” . M o żliw e, że 1. z a b y tk ie m s ą tzw . d u tk i b rz e sk ie (1402). W raz z ro z w o je m p ro te sta n ty z m u p o ja w ia ją się p rz e k ła d y K ro fe ja (1 5 8 6 ) i M o stn ik a (1 6 4 3 , n o w e w y d . 1758). WTragedii o bogaczu i Łazarzu
(1 6 4 3 ) D u liczen k o w id zi „oddzielne k aszu b sk ie frag m en ty ” . W y m ien ia k ilk a d alszy ch zab y tk ó w z P o m o rz a Z a c h o d n ie g o , a „w w ię k sz o śc i z n ic h u ja w n ia ją się e le m e n ty p ó łn o c n o - k a sz u b sk ie g o d ia le k tu ” (t. II, s. 367). O k res te n p o d su m o w u je tak: „W ięk sze c z a sow e p rz e rw y m ię d z y p o ja w ia n ie m się d o k u m e n tó w p isa n y c h m ó w ią o ty m , że p ro c e s k u ltu ra ln o -ję z y k o w y n o sił w te d y c h a ra k te r p rz e ry w a n y ” .O k res te n i je g o op is w y m a g a łb y szerszeg o k o m e n ta rz a . D u liczen k o n a jp ierw u ż y ł o k re śle n ia „ języ k k a s z u b s k i”, ale p o te m „p o d sta w o w y p o lsk i ję z y k literack i P o m o rz a ” . Istn iała św iad o m o ść ja k ie jś odręb n o ści ję z y k o w e j, ale nie by ło je sz c z e św ia d o m o śc i n orm y, a w ię c to b y ła je s z c z e g w a ra ? Jak i b y ł ó w p o lsk i ję z y k lite rack i P o m o rz a w X V I-X V III w .? M o im zd a n ie m p ró b y p is a n ia p o k a sz u b sk u (!) p rz e z au to ró w p isz ą c y c h ta k p ie rw sz y raz p o le g a ły n a p o s łu g iw a n iu się p o lsk im
ja k o w z o rc e m . N o w e o d k ry c ia tek stó w , m .in . p rz e z Z. S zultkę, k a ż ą sąd zić, że ta k ic h te k stó w b y ło w ię c e j, ale m a ło ich się z ach o w ało . P o n ad to - w p o ró w n a n iu ju ż z d z ia ła ln o śc ią C e y n o w y i D e rd o w sk ie g o - trz e b a w ie d z ie ć , że b ra k o w a ło in sty tu c ji n ad ającej te m u p ro c e so w i c iąg ło ść, m .in . z p o w o d u „ p rz e jśc ia ” K o ś c io ła p ro te sta n c k ie g o n a stro n ę w ła d z p ru sk ic h , k tó re n ie b y ły za in te re so w an e u trz y m a n ie m m o w y k a s z u b s k ie j. P o d o b n ie b y ło te ż z a c z a só w C e y n o w y i D e r d o w sk ieg o ; aż do zało żen ia p ism a „G ry f ’ (1908), to w a rz y stw a n au k o w eg o V erein fu r K asc h u b isc h e V o lkskunde (1 9 0 7 ) i p o te m Z rz e sz e n ia R e g io n a ln e g o K a s z u b ó w (1929).
2.
Odrodzeniowy
o k re s p rz y p a d a n a la ta c z te rd z ie s te -p ię ć d z ie s ią te X IX w., k ie d y K a sz u b a F . C e y n o w a, p o d w p ły w e m cz e sk ie g o i łu ż y c k ie g o O d ro d zen ia, p róbow ał przebudzić sw oich ziom ków . W latach 1850-1851 w y d ał pierw sze książki po k a sz u b sk u , w 1 8 6 6 -1 8 6 8 p ie rw sz e k a sz u b sk ie p ism o „ S k ó r b ...” (D laczeg o D u lic z e n k o tłu m a c z y na: „ З а щ и т ...” ?). C e y n o w a b y ł p ie rw sz y m n o rm a ty w is tą i k o d y fik a to re m ję z y k a literack ieg o : w la tach c z te rd z iesty c h X IX w. z e sta w ił g ra m a ty k ę , w y z y sk u ją c c z ę śc io w o g ra fię p o lsk ą , o p ie ra ją c się n a sw ej d o m o w ej g w a rz e (w si S ław o szy n o ) i g w a r w o k ó ł W e jh ero w a, K artu z, K o ścierzy n y , L ę b o r k a i B y to w a; w y d a n a d o p iero w 1998 r. W 1879 r. w y d a ł d ru g ą g ra m a ty k ę . „ O d ro d z e n io w a d ziałaln o ść C ey n o w y nie w y w o ła ła p o w szech n eg o o d z e w u ” . Jego dzieło k o n ty n u o w a ł p o e ta H ie ro n im D e rd o w sk i, k tó ry zo sta ł k la sy k ie m k aszu b sk iej lite ratury, w y d a ł p o e m a t O p a n u C z o r liń s c z im ... D e rd o w sk i o k re ślił zw ią z k i k a sz u b - sk o -p o lsk ie tak: N i m a K a szu b b e z P o lo n ii, a b e z K a szu b P o lsc zi.T ru d n o p o w ie d z ie ć , z ja k ic h p ism C e y n o w y (z M o ic h sp o strze że ń . ? ) D u li- czen k o „ w y łu sk a ł” p rz y to c z o n e m ie jsc o w o śc i, je d n a k ta k ie o k re ślen ie ch o ćb y częścio w o p rzeczy tem u , że C ey n o w a b azo w ał n a swej m o w ie d o m o w e j. D e rd o w ski ty lk o ogólnie k o n ty n u o w ał sa m ą ideę p isa n ia po k aszu b sk u C eynow y, ale tylko u tw o ró w lite ra c k ic h , g d y ż u p ra w ia n iu ję z y k a k a sz u b sk ie g o w y ty c z y ł zn aczn ie w ę ż sz e cele. W y z y sk u ją c g w a rę w ie le w s k ą ja k o p o d sta w ę , św ia d o m ie w łą c z a ł e le m e n ty ję z y k o w e z in n y c h stro n K a sz u b , p ró b u ją c b u d o w a ć o g ó ln y ję z y k , co o p isa ła H . P o p o w sk a -T a b o rsk a (1958).
3.
Nowy
o k re s p rz y p a d a n a X X w. i w ią ż e się m o c n o z p o p rz e d n im w sferze o k re śle n ia d ró g ro z w o ju k aszu b sk iej lite ra tu ry i k u ltu ry i k ie ru n k ó w je d n e g o j ę z y k a literack ieg o . N a p o cz. X X w. p o w sta ł ru c h m ło d o k a sz u b ó w z p rz e sła n ie m M ajk o w sk ieg o : „ W szy stk o , co k a sz u b sk ie , to p o ls k ie ” . P o w sta ła p ie rw s z a g ru p a tw ó rc z a i p ism o „ G ry f ’, p ie rw s z a p o w ie ść Ż ëcé i p r z ig ò d ë R e m ù s a (1 9 3 8 -1 9 3 9 ) z p o d ło ż e m ję z y k o w y m zo rie n to w a n y m n a g w a ry n a p d .-z a c h . o d K artu z i K o ścierzyny. „N a p isa n a p rzez n ie g o g ra m a ty k a z o sta ła w rę k o p isie (w y d a n a d o p iero w 1998 r.)” [N ic m i o ty m n ie w ia d o m o . - J.T .]. W m ło d o k a sz u b sk im d u c h u p o ezję w y d a w a li J. K arn o w sk i, L. H ey k e i F . S ędzicki. W la tach trz y d z ie sty c h w o k ó ł p is m a „Z rzesz K a sz ë b sk ô ” z e b ra ła się g ru p a zrzeszeń có w , sto ją c y c h n a p o z y c ji auto n o m ii K aszu b ó w ja k o etn o su i sam o d zieln eg o języ k a: A . L abuda, J. T repczyk, J. R o m p sk i, S. B ieszk , F. G ru cza. P o d e jm o w a li p ró b y o p ra c o w a n ia kaszu b sk iejortografii oraz ustanowienia wspólnych norm literackiego języka. Przed wojną
tej grupie przeciwstawili się klëkowcy (od tytułu gazety): L. Roppel, J. Cejnowa,
P. Szefka i inni. W PRL ruch kaszubski się odrodził i szybko rozwijał. [Tak? -
J.T.]. Z inicjatywy pisarzy [? - J.T.] w 1956 r. w Gdańsku powstało towarzystwo
ZK, od 1964: ZK-P, wydające „Pomeranię” i stymulujące używanie [?] kaszub
skiego języka. Tworzą przedwojenni pisarze i pojawiają się plejady [?] nowych,
np. Antoni Pepliński. A. Nagel, S. Pestka, J. Piepka, J. Drzeżdżon, M. Selin,
S. Janke i in. „Kaszubska poezja przedstawiona została w dobrze wydanych anto
logiach”. [Znam z tego czasu tylko Modrą strunę - J.T.].
W k. XX w. następuje nowa fala kaszubskiego odrodzenia: wzrasta liczba
wydawanych periodyków („Zrzesz Kaszëbskô”, „Norda”), w UG powołano lekto
rat kaszubski, telewizja i radio w Gdańsku nadają audycje po kaszubsku, otwarto
kaszubską szkołę w Brusach, wprowadza się naukę kaszubskiego do szkół, odpra
wia się nabożeństwa w niektórych kościołach Pomorza (do czego wydano religijne
książki, w tym Pismo Św.). Od lat sześćdziesiątych pojawiają się pol.-kasz. i kasz.-
-pol. słowniki, tłumaczenia utworów, Zasady pisowni kaszubskiej z 1975 r. (częś
ciowo zmienione w 1996 r.), w 1981 r. gramatyka (częściowo normatywna),
w 1992 r. pierwszy podręcznik nauki kaszubskiego dla studentów, nowe procesy
zachodzą w normalizacji, ale ta daleka jest od zrealizowana. W 2005 r. sejm RP
nadał językowi kaszubskiemu status języka regionalnego.
K aszubska grafika oparta jest na łacinie polskiego typu. W tabeli liter alfa
betu kaszubskiego (w porów. z polskim) zachodzą drobne błędy, np. nie ujmuje ć,
ale jest dź\ O literach ò ù pisze dopiero w uwagach pod tabelą (t. II, s. 369-370).
Fonetyka: samogłosek 12, w tym dwie nosowe; spółgłosek 28; uboższa opo
zycja miękkie : twarde, ale nie pisze - i słusznie - o tzw. kaszubieniu; [/] war. [u],
n rzadko występuje na północy.
M orfologię opisuje stosunkowo szeroko, a mianowicie kategorię liczby
grzecznościowej, ślady dualu, kategorię określoności : nieokreśloności (np. ten :
nen, jeden chłop), 7 przypadków, przymiotniki, zaimki, liczebniki, czasownik,
imiesłowy przymiotnikowe (np. sedzący), nadto sygnalizuje też nieodmienne części
mowy: imiesłowy przysłówkowe (np. robiące), przysłówki (np. spokojnie/ spo
kojno), przyimki (np. ob, bez), spójniki (np. a, ë ‘i’), partykuły (np. le, ko). Nawia
sem mówiąc, czy w liczebnikach typu dwaj : dwa, trzej, sztërzej (!) : trzë, sztërzë
(!) „wyraża się” osobę (II, 371), czy przede wszystkim rodzaj (II, 372)?
Duliczenko podaje sporo wiadomości nieaktualnych - z punktu widzenia ję
zyka (czy: mikrojęzyka) literackiego i kierunków jego kodyfikacji po 1980 r.,
a jest to przede wszystkim konsekwencja braku opisu kaszubskiej normy i braku
dobrej gramatyki normatywnej tego języka, wobec czego autor „wydobywa” różne
lokalne cechy gwarowe, obecne w książkach różnych autorów, też Kaszubów, np.
marginalna kategoria liczby grzecznościowej, ślady dualu: rãku, nogu; formy chło
pami obok chłopama; typ ma, wa wobec më, wë; nama, wama (daw. dual. dziś
dla plur.) wobec daw. nami, wami. Duliczenko pisze: „W dialekcie
północno-AjieKcamip fl. flynuneHKO, OcHoebi cnaem cm ü (frwiojiozuu...
281
k a sz u b sk im fo rm y m a ‘m y d w o je ’, w a ‘w y d w o je ’ z a c h o w u ją d u aln e z n a c z e n ie ” , ale też: „W c z a so w n ik u d u a ln a k o ń c ó w k a -m a k o n k u ru je z -m ë (t. II, s. 371), a p o te m o „ ró w n o p ra w n y c h ” : m a se d zy m a i m ë sed zym ë; k o ń c ó w k a -ta, np. w a se d zy ta , je s t c z ę stsz a o d -cel -cë (!), w y stęp u jącej w k a te g o rii g rz e c z n o ścio w e j.
S zk o d a, że p o ja w ia ją się błędy, p o z a z w y k ły m i lite ro w y m i (np. dzél: dzél, d w e m za: d w ie m a (d o b rze w e w z o rc u t. II, s. 378), d a le c zô za: d a le k o ) ró w n ie ż m e ry to ry c z n e, ja k np. o p o z y c ja w liczb ie m n o g iej o d m ia n y p rz y m io tn ik ó w i o k re ś lo n y c h k a te g o rii c z a s o w n ik ó w fo rm ro d z a ju m ę s k ie g o i n ie m ę s k ie g o (t. II, s. 372, 373), k ie d y k a sz u b sz c z y zn ę lite ra c k ą i w ię k sz o ść g w a r k a s z u b sk ic h c e ch u je o p o z y c ja fo rm ro d z a ju m ę sk o o so b o w e g o i n ie m ę sk o o so b o w e g o , a w ię c ja k w ję z y k u p o lsk im , o czy m D u lic z e n k o p isz e p o p ra w n ie , tj. o o d ró ż n ia n iu fo rm л и ч н о -м у ж с к и х od нелично-м уж ских: ku p o w a l-i-śm y - ku p o w a l-y-śm y [zam iast: ki/p o w a l-y-śm yl] ‘м ы п о к у п ал и ( м у ж ч и н ы ) - м ы п о к у п ал и (о с т а л ь н ы е )’ (t. II, s. 224). C zy p rz y c z y n ą je s t tu złe tłu m aczen ie te rm in ó w k aszu b sk ich : chło p skò p er- só n o w i : n ie c h ło p sk b p e rsó n o w i? Z k o le i stw ie rd z e n ie D u liczen k i: „Z aim k i o s o b o w e p rz y n ic h w y s tę p u ją o b lig a to ry jn ie ” - słu szn e ty lk o d la fo rm ty p u j ô ch o - d zył, ale n ie ty p u j ô je m c h o d zy ł - m o że b y ć k o n s e k w e n c ją n ie p re c y z y jn y c h u jęć w w y z y sk a n y c h p ra c a c h a u to ró w -K a sz u b ó w (p o p raw n ie w k siążce J ę z y k k a szu b ski. P o r a d n ik . . . ), p o d o b n ie ja k w z m ia n k i o czasie p rz y sz ły m ty p u (jô ) b ã d ã robic, t j . z cza so w n ik ie m w b ez o k o lic z n ik u . Ź le te ż o p isa n o try b ro zk azu jący : n ib y stare s ą fo rm y z -i ty p u robi, a n o w e z -ë ty p u p u s c ë (t. II, s. 374); obie s ą stare, b o n o w e m a ją k o ń c ó w k ę -
0
, np. r ó b ,p u s c .C h a ra k te ry sty k ę fle k sji z a m y k a ją W zorce d e k lin a c ji i k o n iu g a c ji... (t. II, s. 3 7 5 -3 8 1 ), zaw ierające: p a ra d y g m a ty rz e c z o w n ik a, p rz y m io tn ik a , zaim k ó w , li c z e b n ik ó w je d e n i d w a , o d m ian ę c z a so w n ik a b ë c , k o n iu g a c ję s e d z e c , sp ie w a c , n iesc, w ie d ze c w czasie te ra ź n ie jszy m , czas p rz e sz ły i p rz y sz ły c z a so w n ik a chcec, try b w a ru n k o w y c z a so w n ik a m iec. P o w ta rz a ją się tu n ie k tó re b łę d y zau w a ż o n e w yżej w cz ę śc i o p iso w ej.
P o tem następ u je W zorcow y tekst (z tłu m . n a po lsk i), m ian o w icie J. T rep czy k a M o ji w id ze n i k a szë b izn e (1 9 9 3 ), w p iso w n i sp rz e d 1996 r., n a d to n ie z g o d n e j z p is o w n ią z 1975 r., b ard ziej ety m o lo g ic z n ą , w której b y ło b y np. M o je w id ze n ié k a s z ë b iz n ë ... P o d ro z d z ia ł z a m y k a spis literatu ry , ob ejm u jącej p ra c e D u lic z e n k i, A JK , SEK , tzw. tro jaczk i B o rzy szk o w sk ieg o , M o rd aw sk ieg o i Tredera, G ra m a tyka B re z y i T red era, Z a s a d y p is o w n i k a szu b sk ie j (1 9 7 5 ), obie g ra m a ty k i C eynow y, g ra m a ty k a L o re n tz a (1 9 1 9 ), d w a p o d rę c z n ik i do n a u k i k a sz u b sk ie g o M . C y b u l sk ieg o i R. W o siak -S liw y , J ę z y k ka szu b ski. P o r a d n ik ... (o b a w y d .), K a szu b szc zy - z n ę l K a szë b izn ã p o d red. E. B rezy, sło w n ik A . L a b u d y (1 9 8 1 ) i T re p c z y k a (1 9 9 4 ), K a szu b szc zy zn ę H . P o p o w sk ie j-T a b o rsk ie j, o p rac. G. S tone C a ssu b ia n (1993); niestety, b ra k p o d o b n eg o oprac. J. T red era P o lish - K a sh u b ia n , w: K o n ta ktlin g u is tik... (1997).
5. D łu g i j e s t ró w n ie ż te k s t w cz. 15. O u tra c o n y c h ję z y k a c h sło w ia ń sk ic h , p o d ro z d z ia ł S ło w iń sk i j ę z y k (t. II, s. 4 9 9 -5 0 5 ).
A u to r p rz y p o m in a d y sk u to w a n y w n au ce p ro b le m statu su etn ic z n e g o i ję z y k o w eg o : au to n o m iczn y , ch o ć b lisk i K a sz u b o m n a ró d i ich m o w a cz y to g w a ra k a sz u b sk a lu b sa m o d z ie ln y ję z y k . „ . . . S ło w iń cy to o statn i z a c h o d n io sło w ia ń sk i etn o s, k tó ry z a n ik n ą ł d o sło w n ie n a n a sz y c h o czach , w d ru g iej p o ło w ie X X w .” .
Ich o d k ry cie n astą p iło w X IX w. i n a le ż y do zn an eg o ro sy jsk ie g o slaw isty A.F. H ilfe rd in g a , k tó ry z a ra d ą I.I. S riezn iew sk ieg o w 1856 r. o d b y ł n a u k o w ą p o d ró ż, a w 1862 r. w y d a l w P etersburgu m onografię OcmamKU C m e m b hü iodk- HO',rb ôepecy bcLiimmcKoco M opn. T rzeba chyba zau w aży ć, że H ilferd in g ich g ru n to w n ie z b a d a ł i o p isał, g d y sam o o d k ry cie b y ło w c z e śn ie jsz e: ju ż c z a sa c h S ło w n i ków p o r ó w n a w c z y c h . , p rz e z p a sto ró w ja k np. H a k e n i p rz e z slaw istę K a rla A n tona, o d którego w iad o m o ści do szły do S zafarzyka i Sriezniew skiego, k tó ry w sk azał H ilfe rd in g o w i z a p ew n e C ey n o w ę, p o z n a n e g o w e W ro cław iu . H ilfe rd in g stw ie r d z ił siln y n ie m ie c k i w p ły w n a S łow ińców , k tó ry się p o te m n a silił; w ię k sz o ść ich b y ła w p e łn i b ilin g w a ln a lu b p rz e sz ła ju ż n a n iem ieck i.
S y stem aty czn ie S ło w iń có w i ich ję z y k b a d a n o w p o lsk ie j, ro sy jsk iej i n ie m ieck iej slaw isty ce w X X w ., k ie d y ju ż b y ło w ia d o m o , że ta czę ść S ło w ian je s t n a w y m arciu . Po H ilfe rd in g u do w ię k sz y c h b a d a c z y ję z y k a sło w iń sk ieg o n a le ż a ł n ie m ie c k i k a sz u b o lo g F . L o ren tz, a u to r sło w iń sk iej g ra m a ty k i, sło w n ik a i tek stó w , w y d a n y c h n a p o c z ą tk u X X w. p rz e z R o s y js k ą A k a d e m ię N a u k . P o te m b y li inni, np. M . R u d n ic k i, k tó re g o solidnej ro z p ra w y z 1913 r. a u to r n ie podał.
O od k ry ciu d o tąd n iezb ad an eg o p le m ie n ia zach o d n io sło w iań sk ieg o , n a z y w a ją c e g o siebie Słow ińcam i, H ilferd in g p isał w liście do S riezniew skiego z 21 sierpnia
(2 w rz e śn ia ) 1856 r. W sw ej k sią ż c e o p isa ł S ło w iń có w z p u n k tu w id z e n ia k u ltu - raln o -e tn o g ra fic z n e g o i ję z y k o w e g o . N ie c o p rz e sa d z ił z p ro g n o z ą ich ry ch łeg o w y m a rc ia , ale sp e łn iła się o n a po stu leciu .
Jed n ak że w k. X X w. p o ja w iły się p u b lik a c je , w k tó ry c h z a p rz e cz o n o istn ie n iu S ło w iń có w ja k o etn o su . T aki p o g lą d z a c z ął g ło sić p o lsk i h isto ry k Z. S zultka, k tó ry w k siążce z 1992 r. p isze w p ro st o ty m , że H ilfe rd in g w y p e łn ia ł im p era- to r s k ą p o lity k ę R o sji, że to „ z m y śle n ie ” te g o ro sy jsk ie g o slaw isty i że on w y m y ślił etn o n im S ło w iń c y . [S zu ltk a ty lk o „ o d g rz a ł” stan o w isk o n ie m ie c k ie g o b a d a c z a O. K n o o p a z 1885 r. - J.T .]. T ezie tej p rz e c z ą je d n a k z n a le z isk a D u lic z e n k i, k tó ry w y k a z a ł, że etn o n im S ło w iń c y b y ł z n a n y ju ż w X V III w. W la tach 1 7 8 3 -1 7 8 9 K. A n to n w y d a ł w d w ó c h c z ę śc ia ch p racę o S ło w ian ach , w której w y z y sk u je w ie dzę p o m o rsk ie g o p a s to ra H a k e n a i e tn o n im S lo w ie n c i, co p o w tó rz y ł S zafarzy k w 1826 r., p o te m S riezn iew sk i i C ey n o w a, m .in . w ty tu le g ra m a ty k i z 1879 r. [To ju ż p o d w p ły w e m H ilfe rd in g a !]. L o re n tz p o le m iz o w a ł w tej k w e stii z o p o n e n te m J. K o b lisc h k e m (1910). Tu n a stę p u je n ie ja sn a - b e z k o m e n ta rz a - in fo rm a c ja o S ło w iń c a c h z 1948 r. w S G K Sychty, a p o te m D u lic z e n k o p o d aje: „O S ło w iń - c ach ja k o o d m ia n ie K a sz u b ó w p is z ą in n i, np. J. T re d e r (2 0 0 0 )”, n ie p o d a ją c ,
w jakiej pracy i nie informując, że Treder całkowicie odrzucił poglądy Szultki!
Duliczenko dodaje, że stanowiska Szultki nie odrzucił do końca Z. Sobierajski
(1997), autor
S ło w n ik a g w a ro w e g o tzw. S ło w iń c ó w k a szu b sk ic h, t. I (1997).
Dalej autor pisze: „Co dotyczy pierwszych źródeł piśmiennictwa, w szcze
gólności przekładów na polski regionalny język Pomorza z włączeniem do nich
słowińskich elementów językowych (mowa o przekładzie M. Mostnika małego
katechizmu M. Lutra, wydanego w 1643 r.), to obecność w tytule przekładu przy
miotnika
S ło w ię sk iniektórzy badacze tłumaczą jako »słowiański« - w opozycji
do »niemiecki«”. [I to zanegował i precyzyjnie objaśnił m.in. J. Treder.]. Apo
geum procesu germanizacji zachodnich Kaszubów przypada na k. XIX i pocz.
XX w. Powtarza przytaczane w literaturze różne dane o liczbie Słowińców, np.
w wiedeńskim piśmie „Słowiański Wiek” w art.
W ym ierające p le m ię sło w ia ń sk ienieznanego autora: w 1890 r. jeszcze 721 mówiących po słowińsku; L. Niderle
w pracy
P r z e g lą d w sp ó łczesn eg o S ło w ia ń stw a(pocz. XX w.): 200-250 mówiących
po słowińsku, gdy Kaszubów było w 1900: 100.213. Ubyło ich w czasie II wojny
światowej, a po niej ich położenie się pogorszyło. I tu opisuje krzywdy im wyrzą
dzane przez nowych osadników, a w t. II, 502 pisze o relacji F. Rogaczewskiego
i podróży L. Zabrockiego, wyjazdach w latach pięćdziesiątych Słowińców w oko
lice Hamburga, o czym m.in. cytat z: R. Ostrowska, I. Trojanowska,
B e d e k e r k a szu b sk i(Gdańsk 1974, s. 387). Potem pisze jeszcze o ich liczebności za T. Boldu-
anem (1992). Ostatnia Słowinka z Kluk, Ruta Ketsch, zmarła w 1971 r.
„W sierpniu 1993 r. piszący te słowa uczestniczył w »Sympozjum pomor
skiej Polonii« w Wieżycy (Polska). 6 sierpnia organizatorzy sympozjum zawieźli
nas na ziemie Słowińców. Oto fragmenty z mojego dziennika z 7 sierpnia: »Wczoraj
byliśmy ‘wśród Słowińców’... «”. I tu przepisuje garść swoich
sm u tn y c h w r a ż e ń,
informując jeszcze o swoim pobycie tu w maju 1994 r. W ostatnich latach
w pomorskich wydawnictwach pojawiły się materiały o Słowińcach żyjących
w Niemczech. Nie wymienia jednak ani pracy H. Rybickiego (1995), ani A. Czer
nika (2001) itd.
Następnie charakteryzuje (t. II, s. 503-504:)
sło w iń sk ą m o w ę(resp.:
ję z y k)
który genetycznie łączy się z dialektem północnokaszubskim, wykazując wyraźne
odrębności i silne wpływy niemieckie. W klasyfikacji Lorentza dzielącą się na
wschodnią i zachodnią. Podaje przykłady z pracy J. Slizińskiego z 1959 r. Potem
w 8 punktach przytacza kilka fonetycznych osobliwości
s ło w iń sk ie g o j ę z y k a:
1. nieustalone miejsce akcentu (w odróżnieniu od polskiego), 2. nieakcentowane
samogłoski ulegają redukcji, 3. *ę > [i]:
c ig n ę c, 4. *
tã r t>
ta r t:
v a r n a, 5. *
te lt>
tlo t
:
m l ’o u k o, 6. *l [son.] > ou/öu:
k ö u b ö u s a, 7. *
d j, *g’ > [z]:
s a z a, 8. s ’, z’, c ’ >
[s], [z], [c] :
zä m a ,pol.
z im aA
hMa’ i in. Zauważmy, że te - poza ostatnią- archa
iczne właściwości podkreślają wspólnotę z kaszubszczyzną, a zatem jakie tu być
mogą wątpliwości w kwestii samodzielności słowińszczyzny?
Na końcu następuje wykaz literatury, a w nim książka Hilferdinga, dwa arty
kuły Duliczenki, potem Bolduana,
Z a rés do G ra m m a tikj K a séb sko -S ło yjn skje M ò véCeynowy (tylko ze względu na tytuł!), cztery dzieła Lorentza, trzy artykuły
E. Rzetelskiej-Feleszko, książki Szultki i Tetznera, artykuł L. Zabrockiego. Cyto
wana w tekście praca Tredera z 2000 r. gdzieś się zagubiła! A gdzie choćby prace
np. O. Knoopa, J. Koblischkego?
Książkę kończy omówienie
p e r s p e k ty w ro zw o ju ję z y k ó w sło w ia ń sk ic h i f i l o lo g ii sło w ia ń sk ie j,a po nim następuje aneks, a w nim: 1.
S ło w ia ń sk a b ib liografia. W ażniejsze p e r io d y c z n e i se ry jn e w y d a n ia(t. II s. 533), o której pisałem wyżej;
2.
S ło w n ik sło w ia ń sk ic h lin g w o n im ó w(t. II s. 537) - wyznaczników tożsamości
w nazwach własnego i obcego etnolektu, zawierająca ok. 900 jednostek. Tu wy
mieniono w ciągu cyrylickim np.
za b o rsk ie n a rze c zei
k a szu b sk o -za b o rsk ie n a rze c ze , k a s z u b s k i (lite ra c k i) m ik ro ję zy k , p o m o r s k i j ę z y k , p o m o r s k o -k a s z u b s k i ję z y k , sło w iń sk i j ę z y k . . . ;w ciągu łacińskim np.
k a szë b izn a , k a szë b sc zi jã
zëk, k a s z u b s k a m o w a , k a szu b sk i d ia le k t, k a s z u b s k i ję z y k , k a s z u b s k o -p o m o r s k i ję z y k , k a szë b sk ô m o w a .
3.
T ablica sy n c h ro n ic zn a w y d a rze ń lin g w isty c zn y c h u S ło w ia n ( I X - p o c z. X X Iw.) (t. II, s. 569-601), w której zestawiono je chronologicznie
w 3 rubrykach: wschodni, południowi i zachodni Słowianie, np. XV w. - kasz.
mikrojęzyk: piśmiennictwo z XV-XVI w. i przedodrodzeniowy okres kasz. języka
literackiego. [Niestety, należy go przesunąć prawie o 200 lat, tj. z 1402 do 1586 r.
Przeoczył z XVI w.
D u c h o w n e p ie s n ieKrofeja; brak Mostnika z 1643 r.]; potem
dopiero o latach 1841-1860: odrodzeniowy okres kasz. literackiego mikrojęzyka,
na czele z F. Ceynową i jego gramatyką z lat czterdziestych, potem jego „Skôrb”
i
Z a r é s... (1879), dalej S. Ramułta
S ło w n ik... (1893). [Nie wpisano 3. okresu
kasz. literackiego mikrojęz.]. Odnotowano powstanie ZK (1956, potem ZK-P od
1964), AJK 1964-1978, Słownik Sychty (1967-1976), „łabędzi śpiew” języka
słowińskiego - śmierć R. Ketsch (1971); przykry błąd:
Z a sa d y p is o w n i k a szu b sk ie j(1975) E. Brezy (kasz.-pol.) i J. Tredera (kasz.-pol.)! !!, lektorat języka kasz.
w UG z lat siedemdziesiątych; E. Breza i J. Treder
G ra m a ty k a k a szu b sk a(1981);
K asz. ję z y k literacki. P o d r ę c z n ik
. (1992);
S ło w n ik etym o lo g iczn y ka szu b szczyzn y(1994); „Acta Cassubiana” (od 1999);
K a szu b szc zy zn a/
K a szë b izn a(2001), ale
nie ujął tu:
J ę z y k kaszubski. P o r a d n ik. , choć uwzględnił np.
E n cyklo p ed ię w ied zy o ję z y k u p o ls k im(1978).
Encyklopedią wiedzy o językach słowiańskich i slawistyce, o językowej Sło-
wiańszczyźnie w przeszłości i dziś, z prognozą na przyszłość - jest omawiana
2-tomowa książka. Dzieło szeroko i obiektywnie ukazuje kaszubszczyznę na roz
ległym tle, przynosi na ten temat ogromną wiedzę, ujętą nowatorsko i bardzo
przejrzyście. Jej omówienie, choć tak obszerne, oddaje właściwie tylko tę cząstkę
jej zawartości. Odnotowane braki (największe w zakresie bibliografii, a wynika
jące z braku miejsca) i pewne błędy (np. w opisie kaszubskiej morfologii) jej
wartości wyraźniej nie podważają. Nie znajdziemy w niej najmniejszej wzmianki
o tzw. stylizacji językowej w artystycznych odmianach języków słowiańskich,
a w ię c że np. w d z ie ła c h lite ra tu ry p o lsk iej o d X V II w. p o ja w ia się k a s z u b s z c z y zna, a w u tw o ra c h k a sz u b sk o ję z y c z n y c h np. ję z y k p o lsk i czy n ie m ie c k i. B rak u je ró w n ie ż k ró tk iej c h a ra k te ry sty k i ję z y k a pisarzy, ch o ć to z a p ew n e n ie b y ło p la n o w an e. N a jb ard ziej b ra k w niej p ró b y z a ry so w a n ia o b e c n e g o stan u i o g ó ln e g o k ie ru n k u k o d y fik a c ji o d p o ło w y X IX w ., z w ła sz c z a je d n a k p o 1980 r.; o c z y w iście, nie z d ą ż y ł a u to r w sp o m n ie ć o R ad zie Ję z y k a K a sz u b sk ie g o i „ B iu lety n ie R JK . R o k 2 0 0 7 ” (G d a ń sk 2007).
P o lecam tę książk ę każd em u zain tereso w an em u p ro b le m a ty k ą ję z y k o zn aw czą, ale p rz e d e w sz y stk im stu d e n to m slaw isty k i i m ło d ej k a sz u b isty k i. z w r a c a m te ż n a n ią u w a g ę p ro w a d z ą c y m b ib lio te k i, z w ła sz c z a ak a d e m ic k ie. Z o s ta ła w y d a n a w P o lsc e i nie p o w in n o b y ć tru d n o śc i z d o stę p e m do niej.
