Pakulski, Jan
Skarb krzyżacki w Płowcach
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 83-94
1970
M
A
T
E
R
I
A
Ł
Y
J A N P A K U L S K I
SKARB KRZYŻACKI W PŁOWCACH
W lipcu 1969 r. ro ln ik , C zesław M archw iński, znalazł w tra k c ie orki. sk a rb m onet we wsi Płow ce (pow. radziejow ski) na sw oim polu w odległości 200 m na północny zachód od pom nika. Dla lepszego zobrazow ania położenia sk a rb u podano niżej szkic sy tuacyjny okolic Płow ieć z uw zględnieniem u k ształto w an ia pow ierzchni i najw ażniejszej sieci drogow ej. To może w pew nym stopniu pomóc w yjaśnić okoliczności u k ry cia monet.
Poprzez m gra R om ana M archw ińskiego tra fił sk a rb do zbiorów n um izm a tycznych Z akładu N auk Pom ocniczych H istorii U n iw ersy tetu M ikołaja K opernika w Toruniu. M onety znajdow ały się w g arn k u glinianym , k tó ry jed n ak uległ rozbiciu zapew ne w cześniej, a nie w tra k c ie orki. W skazuje na to w ygląd b rze gów skorup, k tó re w yorano łącznie z m onetam i. P rzy niektórych m onetach zacho w ały się pojedyncze nitki. N ajw idoczniej m onety n a jp ie rw zaw inięto w m ateriał lub włożono do jakiegoś w oreczka i dopiero uk ry to w garnku.
S k a rb zaw ierał 130 b ra k te a tó w stosunkow o dobrze zachow anych. T ylko dzie sięć z nich było pow leczone zieloną w a rstw ą śniedzi do tego stopnia, że tru d n o ją było usunąć. Je d n a m oneta b y ła w połow ie zniszczona. In teresu jące, że znalezisko zaw ierało tylko d en ary krzyżackie, nie było w nim ani jednej m onety obcej lub grubszej. O d k ry te b ra k te a ty m a ją średnicę 14 mm. Są niem e, czyli beznapisow e i nie po siad ają ani jednej lite rk i na sw oim stem plu. Różnią się za to m iędzy sobą ry su n k iem stem pla. N ależy stą d wnosić, że są p ro d u k tem kilk u m ennic k rzy żac kich. Je d n o stro n n ie w y b ijan e, guziczkow e m onety zw ane b ra k te a ta m i znane są* m iędzy innym i w Polsce, n a Pom orzu, n a Śląsku oraz na teren ie B randenburgii i Zakonu. Przynależność państw ow ą m onet płow ieckich dało się rozstrzygnąć sto sunkow o łatw o. N a podstaw ie p orów nań z m onetam i znanym i z w cześniejszych w ykopalisk ustalono, że są to b ra k te a ty k rz y ż a c k ie J.
W iadomo, że K rzyżacy na podbitych ziem iach em itow ali w łasn ą m onetę. Do czasów w ielkiego m istrza W inrycha von K niprodę (1351—1382) m ennice krzyżackie produkow ały w yłącznie b ra k te a ty . W inrych w połow ie X IV w ieku zreform ow ał dotychczasow e stosunki m onetarne. Obok b ra k te a tó w zaczęto w y b ijać bardziej w artościow ą m onetę, tj. szelągi. P ieniądz krzyżacki ku rso w ał rów nież na ziem iach polskich. Mimo to b ra k te a ty krzyżackie nie stały się p rzedm iotem w iększego za in tereso w an ia n au k i p o ls k ie j2. W ięcej uw agi ty m zagadnieniom pośw ięcili badacze 1 Z estaw ienie skarbów krzyżackich w raz z odnośną lite ra tu rą p o d aje M. M ę c i e w s к a, M ateriały do in w en ta ryza c ji zn a le zisk m onet krzyża ckich , W iadomości N um izm atyczne, t. 12, 1968, z. 3/4, ss. 193—211.
2 M. G u m o w s k i , K rzyża ckie b ra k tea ty, Toruń 1938; tenże, M oneta u K r z y
żaków , Z apiski TNT, t. 17, 1952, z. 3/4, ss. 7—68; tenże, Z arys n u m iz m a ty k i polskiej,
-n ie m ie c c y 3. Tym -niem -niej bada-niam i -nie objęto w szystkich z-na-nych zbiorów i skarbów b ra k te a tó w krzyżackich. W dalszym ciągu nie ro zstrzy g n ięta pozostaje chronologia b rakteatów .
B adań w agi i próby sre b ra dokonano w K atedrze T echnologii Chem icznej U n iw ersy tetu M ikołaja K opernika. A utor zdaje sobie sp raw ę z tego, że n ajb ard ziej zbliżoną do rzeczyw istej w agę średnią b ra k te a tó w otrzym ałoby się, ważąc zawsze tę sam ą liczbę m onet w ram ach poszczególnych odm ian. Było to je d n a k niem ożli we, poniew aż n iek tó re odm iany zaw ierały niew ielkie liczby denarów . Wobec tego ważono w szystkie m onety tej sam ej odm iany i w ted y obliczano w agę śred n ią dla jednej m onety. To może powodować pew ne odchylenia w sk u te k w ystępow ania w w ażonej m asie m onet zaśniedzonych lub uszkodzonych. Poniew aż w swoich rozw ażaniach nie zajm uję się obliczaniem stopy m enniczej b ra k te a tó w k rzy żac kich itd., a tylko p u b lik acją znalezionego m ateriału , stą d pom ijam w* dalszych ustaleniach 5% zwyżkę w agi monet, stosow aną w w ielu w ypadkach w num iz m atyce 4.
Próbę sreb ra zbadano w czterech przy p ad k ach przez analizę chem iczną, a w pozostałych za pomocą kam ien ia probierczego. B adaniom la b o rato ry jn y m poddano m onety, które w ystępow ały w w iększej liczbie, stą d sk a rb nie poniósł straty , a zastosow anie analizy chem icznej pozwoliło bardzo dokładnie określić próbę srebra. B adania lab o rato ry jn e oparto na m etodzie M. S t r u s z y ń s k i e g o 5.
M onety zważone na w adze analitycznej rozpuszczano w rozcieńczonym kw asie azotowym. Części nierozpuszczalne w kw asie odsączano, suszono i ważono. N a to m iast otrzym any roztw ór podgrzew ano do te m p e ra tu ry 70°C dodając powoli 0,2 norm alnego kw asu solnego dopóty, dopóki w y trą c a ł się osad, u n ik ając je d n o cześnie użycia n ad m iaru kw asu. Ciecz podgrzew ano aż do opadnięcia osadu. N a stępnie roztw ór chłodzono i spraw dzano całkow ite jego strącen ie, dodając kroplę rozcieńczonego kw asu solnego. Po całkow itym strąceniu, osad pozostaw iano na kilk a godzin w ciem nym m iejscu. Z kolei osad odsączano i przem yw ano 0,01 n o r m alnym kw asem solnym i suszono n ajp ierw w ciągu 2 godzin w tem p eratu rze 100°C, a następnie w ciągu Vs godziny w te m p e ra tu rz e 130°C. P o w stały osad w a żono, suszono ponow nie przez Vs godziny i jeszcze ra z ważono w celu spraw dzenia stałości jego ciężaru. Iloczyn ciężaru osadu przez w spółczynnik 0,7526 daw ał za w artość czystego sre b ra w monecie. Rozw iązanie proporcji:
w aga sre b ra w m onecie x w aga całej m onety 36
daje odpowiedź n a p y tan ie, jak ą próbę sre b ra w skali łutow ej w y k azu ją badane m onety.
skie brakteatów krzyża ckich , Z apiski H istoryczne, t. 27, 1962, z. 2, ss. 153—175;
R. K i e r s n o w s k i , W stęp do n u m iz m a ty k i po lskiej w iek ó w średnich, W arszaw a 1964; poza tym zob. M. M ę c l e w s k a , M ateriały (pod m iejscow ościam i ze sk a rb a mi b rak teató w krzyżackich) oraz M. M ę c l e w s k a , M oneta k rzy ża c k a w Polsce, W iadomości N um izm atyczne, t. 13, 1969, z. 2, ss. '81—110.
3 F. V o s s b e r g , G eschichte der preussischen M ünzen und Siegel, B erlin 1843; B. D u d і k, Des hohen deutschen R itterordens M ünzsam m lung, W ien 1885; E. B a h r - f e l d t , M ünzen- und M edaillensam m lung in der M arienburg, D anzig 1903; E. W a- s c h i n s k i , B ra ktea tèn und Denáre des D eutschen O rdens, F ra n k fu rt 1934; tenże,
Nachträge und B erichtigungen, B erlin 1936; tenże, Die M ü n z- u n d W ährungspolitik des D eutschen Ordens in Preussen, G öttingen Ï952.
4 R. K i e r s n o w s k i , op. cit., s. 49.
5 M. S t r u s z y ń s k i , A naliza ilościowa i techniczna, t. 2, W arszaw a 1952, s. 28, § 407.
S K A R B K RZY ŻA CK I W PŁOW CACH
__
i 85W ykopalisko podzielono n a pięć zasadniczych typów , w ra m a c h k tó ry ch w y odrębniono jeszcze pew ne odm iany. K ry te riu m podziału stanow iło w yobrażenie na stem plu.
Typ 1
a) K rzyż pro sty o ram ien iu pionow ym dłuż szym, pod ram io n am i krzyża u dołu dw ie kropki. Znaleziono je d n ą m onetę o w adze 0,253 g.
b) K rzyż p rosty o ram ien iu pionow ym d łu ż szym, pod ram ionam i krzyża u dołu dw a krzyżyki. B rak teató w tej odm iany znaleziono w Płow cach 18 sztuk, o w adze łącznej 4,185 g, co d aje p rze ciętną dla jednej m onety 0,233 g.
c) K rzyż pro sty o ram ien iu pionow ym dłuż szym, pod ram io n am i krzyża u dołu dw ie gw iazd ki. Znaleziono dw ie m onety o w adze ogólnej 0,464 g oraz średniej 0,232 g.
d) K rzyż p rosty o ram ien iu pionow ym dłuż szym , pod ram io n am i krzyża u dołu dw a krzyżyki
skośnie ustaw ione. O dm ianę tę re p re z e n tu je dziesięć m onet o w adze ogólnej 2,382 g oraz śred n iej 0,238 g.
W sum ie 31 b ra k te a tó w typu 1 waży 7,284 g, czyli średnio w aga jednej mo n ety w ynosi 0,235 g. W celu u sta le n ia p róby sre b ra poddano uszkodzoną m ech a nicznie m onetę odm iany b analizie chem icznej. W ażyła ona 0,1579 g. Po rozpusz czeniu w kw asie azotowym otrzym ano 0,1374 ‘g chlorku sreb ra. To daje (0,1374 g X 0,7526·) 0,1034 g czystego sre b ra w m onecie. P o d sta w ia ją c w artości do w yżej w spom nianego w z o ru G i rozw iązując proporcję, otrzym ujem y x = 10,4.
W ynika z tego, że m onety odm iany b m a ją x (w skali łutow ej) próbę srebra. Identyczną próbę sre b ra w y k aza ły b a d a n ia p rzy pom ocy k am ienia probierczego m onet pozostałych odm ian ty p u 1.
M onety tego typu w ry su n k u stem pla m a ją krzyż zakonny. N ajw cześniejszy b ra k te a t krzyżacki z krzyżem znany jest z w yk o p alisk a w ieleńskiego, którego m o nety d a tu je się n a w iek X I I I 7. Ma on je d n a k w yższą w agę, p róbę sre b ra oraz inny k sz tałt krzyża w ry su n k u stem pla. Z ew nętrznie m onety typu 1 są podobne do b ra k te a tó w krzyżackich z tak ich w ykopalisk ja k K ryszkow ice, Lubstow o, M ąkolin, N owa D ąbrow a, T oruń, Ż u ra w ie c 8. P u b lik u ją je w swoich p racach F. V o s s b e r g , E. B a h r f e l d t , E. E i s e r m a n n , E. W a s c h i n s k i , M. G u m o w s k i B. D u d i k 9. Na podstaw ie w spom nianych znalezisk, a szczególnie w oparciu o w y kopalisko to ru ń sk ie z 1950 r. M. G um ow ski przy jm u je , że b ra k te a ty z krzyżem są w ytw orem m ennicy zakonnej w T o ru n iu I0, k tó ra p rzestała działać, ja k wiadomo, z chw ilą poddania się m iasta królow i K azim ierzow i Jagiellończykow i w 1454 r.
G Zob. s. 4.
7 K. B e y e r , W ykopalisko w ieleń skie, W arszaw a 1876, n r 5—26.
8 L ite ra tu rę podaje M. M ę c l e w s k a , op. cit., ss. 203, n r 154; 205 n r 183; 196 n r 36; 197 n r 41; 199 n r 72, 73, 73a; 197 n r 43; A u to rk a pom inęła Lubstow o — zob. M. M o r z y c k i , W yko p a lisko lu b sto w skie, Zapiski N um izm atyczne, K raków 1886, ss. 173—174.
9 F. V o s s b e r g , op. cit., n r 120— 121; В. D u d i k , Des hohen, n r 12—13; E. B a h r f e l d t , M ünzen, n r 59—60; E. E i s e r m a n n , Die M ünze in A ltpreussen, H alle 1930, n r 17; E. W a s c h i n s k i , B ra ktea ten , n r 151—162; M. G u m o w s k i ,
B ra ktea ty, n r 120—121, tenże, W ykopalisko, n r 18—22.
10 M. G u m o w s k i , W ykopalisko, s. 166.
Stąd n ie pozbaw ione je s t ra c ji przypuszczenie, iż m onety ty p u 1 ze znaleziska płow ieckiego w ybijano w m ennicy zakonnej w T oruniu, k tó ra m ieściła się na ulicy W jazdow ej (dziś M ostow ej)11. P róba sreb ra w skazuje na pierw szą połow ę X IV w. N a ogół b ra k te a ty z w ieku X III m ają w iększą w agę, średnicę oraz w yższą próbę sreb ra, zaś bite po ro k u 1360 są lżejsze, m niejsze i nie m ają lepszego sre b ra jak próby 4 12. Zresztą w iele św iatła na chronologię tych b ra k te a tó w może rzucić d ata c ja ukrycia skarbu. Zagadnienie to jed n ak m ożna rozstrzygnąć dopiero po zbadaniu całości skarbu.
a) Szeroka ta rc z a tr ó jk ą t na z krzyżem zakonnym w środku, nad nią u góry m ały krzyżyk. Znaleziono tu siedem m onet o w adze ogólnej 1,554 g, czyli średnio każda z nich w aży 0,222 g.
b) T arcza tró jk ą tn a z k rz y żem zakonnym w środku, nad nią trzy kulki. B rak teató w tej odm iany je st w sk a rb ie sie dem naście sztuk. W sum ie w a żą one 3,824 g, a p rzeciętnie
k ażda z nich 0,224 g. c) T arcza tró jk ą tn a z krzyżem zakonnym w środku, nad nią dw ie kulki. O dm ia nę tę rep re zen tu je w sk a rb ie jedenaście m onet o w adze ogólnej 2,513 g, co daje przeciętną dla jednej m onety 0,228 g.
d) T arcza tró jk ą tn a z krzyżem zakonnym w środku, nad nią dw ie ku lk i razem złączone. Znaleziono tu dw ie m onety o w adze łącznej 0,419 g, co daje śred n ią wagę dla każdej z nich 0,209 g.
e) S zeroka tarcza tró jk ą tn a z krzyżem zakonnym w środku, z trzem a kulkam i n a rogach i z dw iem a k u lk am i po bokach tarczy oraz z trzem a k u lk am i razem złączonymi nad tarczą. Z achow any b ra k te a t tej odm iany w aży 0,222 g.
f) T arcza tró jk ą tn a z krzyżem zakonnym w środku, nad nią u góry m ały k rz y żyk, a po bokach dw ie kulki. W sk a rb ie rep re zen tu je tę odm ianę jeden denar o w adze 0,222 g.
g) Tarcza tró jk ą tn a z krzyżem zakonnym w środku, nad nią trzy ku lk i razem złączone. Znaleziono tu dziesięć m onet, k tó re w sum ie w ażą 2,154 g, czyli średnio każda z nich waży 0,215 g.
Łącznie 49 b ra k te a tó w typu 2 w aży 10,907 g. Przeciętnie w aga jednej m onety wynosi 0,227 g. M ają one podobnie ja k b ra k te a ty ty p u 1 X próbę srebra.
M onety z tarczą krzyżow ą w ry su n k u stem p la znane są już z w cześniejszych w ykopalisk, tak ich jak : K ryszkow ice, Lubstow o, M ąkolin, N ipkow ie, Nowa D ą b ro
11 Mennicę lokalizuje A. S e m r a u, Jost L udw ig D ietz und die M ünzreform , M itteilungen des Coppernicus V ereins, T horn 1906, s. 38; zob. też M. G u m o w s k i ,
D zieje m en n icy to ru ń skiej, ss. 20 nn.
12 M. G u m o w s k i , M oneta u K rzyża kó w , s. 17; R. K i e r s n o w<s к i, op. cit., ss. 46 nn.
Typ 2
S K A R B K R Z Y Ż A C K I W P Ł O W C A C H 87 w a, T oruń, Ż u ra w ie c 13. Są przedm iotem rozw ażań licznych a u to ró w 14. Zdaniem M. Gum ow skiego w ybijano je w m ennicy zakonnej w T o ru n iu 13.
B ra k te a ty płow ieckie tego ty p u różnią się w ielkością, w agą i próbą sre b ra od m onet ze w spom nianych w ykopalisk. M ają za to identyczną wielkość, zbliżoną w agę i podobną próbę sre b ra ja k m onety typu 1. S tąd należy wnosić, że w ybito je ró w nież w pierw szej połow ie X IV w ieku. S tanow ią zapew ne nieco późniejszą em isję niż typ 1. W skazuje na to niższa w aga oraz p ró b a sreb ra. W śród m onet spotyka się egzem plarze o próbie IX. Na podstaw ie ry su n k u stem pla p rzyjm uję, że w y bijano je w Toruniu.
Typ 3
a) P ro sto k ąt z jed n ą w ypustką, dw om a krzyżam i i z k u l k ą u boku. Zachow ane cztery egzem plarze tej odm iany w ażą 0,908 g. Zatem p rzeciętnie w aga jednej m onety w y nosi t u 0,227 g.
b) P ro sto k ąt z je d n ą w ypustką, dw om a krzyżam i i z k u l k ą u boku (grube linie). Znaleziony tu b ra k te a t waży 0,249 g. c) P ro sto k ą t z jed n ą w ypustką, dw om a krzyżam i i z gw iazdką u boku. T rzy egzem plarze tej odm iany ważą razem 0,634 g, czyli średnio każdy z nich 0,211 g.
W sum ie osiem b ra k te a tó w typu 3 w aży 1,179 g, zatem średnio jed n a m oneta w aży 0,224 g. W celu u sta le n ia próby sreb ra m onetę odm iany b poddano badaniom la b o ra to ry j nym . W ażyła ona 0,2414 g. O trzym ano z tego, po rozpusz czeniu w kw asie azotow ym , 0,1879 g chlorku srebra. To daje (0,1879 g X 0,7526) 0,1414 g czystego sreb ra. P o d sta w iając otrzym ane dane, podobnie ja k poprzednio, do wzoru i rozw iązując proporcję, otrzym ujem y w arto ść x = 9,37.
W obec tego b ra k te a ty odm iany b m ają IX próbę srebra. Tę sam ą próbę w y k azu ją pozostałe m onety ty p u 3 (badano kam ieniem probierczym ). S tąd należy przypuszczać, że w ybi jan o je rów nocześnie lub z niew ielkim i odstępam i czasowymi pom iędzy w spom nianym i em isjam i.
B ra k te a ty z fig u rą geom etryczną w rysu n k u stem pla znaleziono ju ż w W ieleniu oraz w T oruniu w 1950 r . 15. Poza tym znane są egzem plarze z innych w ykopalisk,
któ re p u b lik u ją: F. Vossberg, E. B ahrfeldt, E. E iserm ann, M. G um ow ski i E. W a- s c h in s k i17. Różnią się one szczególnie p róbą sre b ra od m onet płow ieckich ty p u 3. Za to są one podobne pod w zględem w ielkości w agi i próby do b ra k te a tó w typu 1 1 2. S tąd m ożna przyjąć, że w ybito je w pierw szej połowie X IV w ieku.
13 Zob. przyp. 8 oraz M. M ę c l e w s k a , Materiały, s. 196, n r 35.
14 F. V o s s b e г g, op. cit., n r 14— 18 ; B. D u d і к, op.cit., n r 4—8; E. W a s c h i n- s k i, Brakte aten, n r 80—97; M. G u m o w s k i , Moneta u K rzy ża kó w , n r 69—76; tenże, Wyko palisko, n r 1—13.
15 M. G u m o w s k i , Wyko palisko, s. 162.
1G K. B e y e r, Wykopa lisko, n r 89; M. G u m o w s k i , W yko palisko, n r 34—37. 17 F. V o s s b e r g , op. cit., n r 92—94; E. B a h r f e l d t , Beiträge, n r 104— 107; E. E i s e r m a n n , Die Münze, n r 16; E. W a s c h i n s к i, B rakte aten, n r 200—207; M. G u m o w s k i . Bra kt ea ty , n r 139—141; tenże, Wyko palisko, n r 34—37.
L iczne spory w lite ra tu rz e w yw ołuje spraw a m enn icy , w k tó re j w ybijano te m onety. F. V ossberg znalazł podobną fig u rę na pieczątce sygnetow ej m ieszczanina gdańskiego H anusza Tosta z czasów w ojny trzy n asto letn iej, k tó ry po śm ierci b u r m istrza W ilhelm a Jo rd a n a (1454— 1461) był opiekunem jego dzieci i należał do znanych rajców gdańskich i stąd w nioskuje, że znak na b ra k te a ta c h w ziął się od herbu Tosta, jako kierow nika lub dzierżaw cy m ennicy g d a ń s k ie j18. Pogląd ten słusznie podw ażył K. B e y e r . Jego zdaniem b ra k te a ty z fig u rą geom etryczną w ry su n k u stem pla nie mogą pochodzić od Tosta, skoro w y stę p u ją już w X III w . lD. M. Gum owski nie bez ra c ji sugeruje inną ew entualność. Tost będąc zaangażow any przy em isji tych m onet w y b rał ry su n ek stem p la n a swój h e r b 20. Jednocześnie autor zw raca uw agę na to, iż w h erb ie G dańska przed rokiem 1457 w ystępow ały dw a krzyże. N a podstaw ie tej analogii M. G um ow ski u zn aje m ennicę gdańską za w ytw órnię produkującą b ra k te a ty z fig u rą geom etryczną w ry su n k u stem p la 21.
Osobiście w idzę inną hipotezę. B ra k te a ty płow ieckie nie mogą pochodzić z m en nicy gdańskiej, skoro ta w owym czasie jeszcze nie funkcjonow ała. Należy w y k lu czyć rów nież m ennicę w K rólew cu, gdyż p rzypisuje się jej w zasadzie używ anie innego stem pla. W g rę mogą w chodzić tylko m ennice w E lblągu i Chełm nie. M enni ca chełm ińska, której istnieniu zaprzecza sta rsz a lite ra tu ra , fu nkcjonow ała n a j praw dopodobniej do schyłku pierw szej połowy X IV w ie k u 22. W niej to zapew ne w ybito b ra k te a ty płow ieckie trzeciego typu. Bardzo m ożliwe, iż po likw idacji m en nicy chełm ińskiej, jej tłok m enniczy p rzejęła p o w sta jąca m ennica gdańska. Je s t to bardziej zrozum iałe, niż fa k t przek azan ia tło k u m enniczego G dańskow i przez fu n k cjonującą z pew nym i przerw am i aż do ro k u 1454 m ennicę w E lb lą g u 23.
Typ 4
Rye. 4
a) K orona z tr ó j dzielną obręczą i piono w ym i ram ionam i, m ie dzy któ ry m i osadzony jest m ały krzyż. B ra k teatów tej odm iany zna lezione w Płow cach trzy o łącznej w adze 0,669 g, zatem w aga jed n ej m o nety w ynosi 0,223 g.
b) K orona z tr ó j dzielną obręczą nieco szerszą i pionowym i g rubym i ram ionam i, m iędzy którym i osadzony je st duży krzyż. Zachow ała się tu jed n a m oneta o w adze 0,208 g.
18 F. V o s s b e r g, op. cit., s. 89, tab. 3. 10 К. B e y e r , Wykopalisko, ss. 20 nn. 20 M. G u m o w s k i , Wyk opalisko, s. 173. 21 Ibidem .
22 R. K i e r s n o w s k i , op. cit., s. 175. 23 Ibidem .
S K A R B K R Z Y Ż A C K I W P Ł O W C A C H 89 c) K orona z tró jd z ie ln ą obręczą i ro zw arty m i ram io n am i, m iędzy którym i osadzony je st m ały krzyż. Z naleziono tu pięć m onet o w adze ogólnej 1,082 g oraz przeciętnej w adze 0,216 g.
d) K orona z tró jd z ie ln ą obręczą i ro zw arty m i ram ionam i, m iędzy k tó ry m i osa dzony je st duży krzyż. O siem naście b ra k te a tó w tej odm iany w aży 3,813 g. Średnio w aga każdego z nich w ynosi 0,212 g.
e) K orona z tró jd z ie ln ą obręczą i ro zw arty m i ram io n am i zakończonym i trzem a kulkam i, u dołu pod obręczą je d n a kulka. Zaliczono do tej odm iany trzy m onety 0 w adze 0,620 g, czyli p rzeciętn ie k ażda z nich w aży 0,206 g.
f) K orona z tró jd z ie ln ą obręczą i ro zw arty m i ram ionam i, zakończonym i trzem a kulkam i, u dołu pod obręczą je d n a gw iazdka. Zachow ane tu pięć egzem plarzy waży w sum ie 1,145 g. S ądząc po w adze średniej (0,229 g) należy wnosić, że stanow ią n ajw cześniejszą em isję z m onet ty p u 4.
g) K orona z tró jd z ie ln ą obręczą i ro zw arty m i ram io n am i zakończonym i trzem a kulkam i, u dołu pod obręczą m ały krzyżyk. C ztery egzem plarze tej odm iany w ażą 0,871 g, a każdy z nich średnio 0,218 g.
Łącznie 39 b ra k te a tó w typu 4 w aży 8,408 g. Przeciętnie w aga jednej m onety wynosi 0,216 g. Wobec tego niew iele, się różni od w agi b ra k te a tó w poprzednich typów . Poza tym m onety te m ają podobną do poprzednich próbę sreb ra. Badaniom lab o rato ry jn y m poddano je d n ą m onetę odm iany d. Je j w aga w ynosiła 0,2098 g. Po rozpuszczeniu otrzym ano z niej 0,1583 g chlorku sreb ra. To dało po przeliczeniu (0,1583 g X 0,7526) 0,1191 g czystego sreb ra. W staw iając otrzym ane w yniki do w zoru 1 rozw iązując proporcję otrzym ujem y x = 9,08.
Czyli den ary odm iany d typu 4 m ają rów nież IX próbę sreb ra. Id en ty czn ą próbę po siad ają b ra k te a ty innych odm ian zaliczone do typu 4.
Wobec powyższych p rzesłan e k pro d u k cję ich d atu ję na pierw szą połow ę X IV w. B ra k te a ty z koroną znane są z tak ich w ykopalisk ja k K ryszkow ice, N ipkow ie, Nowa D ąbrow a, M ąkolin, T oruń, W ieleń, Ż u ra w ie c 24. P u b lik u ją je w sw oich p racach F. Vossberg, E. B a h rfeld t, E. E iserm ann, -E. W aschinski, M. G u m o w sk i25. W iększość lite ra tu ry w ypow iada się za tym , że produkow ano je w m ennicy zakonnej w K ró lewcu. Spór w yw ołuje n ato m iast chronologia tych b rak teató w . Z agadnienia nie rozstrzyga czas działalności m ennicy w K rólew cu, gdyż i tu ta j sp raw a je st k o n tro w ersyjna. Z daniem n iektórych m ennica ta czynna była jedynie do ro k u 1309 i po now nie zorganizow ano ją dopiero w 1456 r. P rz eciw staw ia się tem u M. Gum ow s k i 27, przy jm u jąc że m ennica w K rólew cu była czynna rów nież w latach 1309— 1456. Pogląd ten p o p ierają b ra k te a ty płow ieckie, k tó re w ybito i używ ano n a jp ra w d o podobniej w drugim dziesięcioleciu X IV w ie k u 28. Je st rzeczą tru d n ą do przyjęcia, aby używ ano m onety n ieak tu aln ej, co m iałoby m iejsce w w ypadku, gdyby m ennica w K rólew cu p rzestała działać już w 1309 r.
S tąd w noszę, że b ra k te a ty typu 4 znalezione w Płow cach w ybito w pierw szej połowie XIV w ieku w m ennicy zakonnej w K rólew cu.
24 Zob. przyp. 8 i 13.
25 F. V o s s b e r g , op. cit., n r 82—91; E. B a h r f e l d t , Beiträge, n r 92—103; E. E i s e r m a n n , op. cit., n r 12— 15; E. W a s c h i n s k i , B ra ktea ten , n r 115— 150; M. G u m o w s k i , B ra k te a ty , n r 88— 106, tenże, W yko p a lisko , n r 24—33.
26 F. V o s s b e r g , op. cit., s. 90 ; E. W a s c h i n s k i , Die M ünz, s. 59; R. K i e r s- n o w s k i , op. cit., s. 175.
М. G u m o w s k i , W ykopalisko, ss. 171—172. 28 Zob. ss. 14—15.
Typ 5
a) W tarczy tró jk ą tn e j gw iazda, a nad tarczą kulka. Znaleziono tu dw ie m onety o w adze łącznej 0,453 g. Średnio każda z nich waży 0,227 g.
b) W tarczy tró jk ą tn e j duża gw iazda, n ad ta rc z ą w y raźna ku lk a. Zachow any b ra k te a t tej odm iany waży 0,266 g. Na podstaw ie tych nielicznych przykładów tru d n o w y ciąg nąć w niosek, czy są to em isje rów norzędne, czy też jedna je st w cześniejsza od drugiej.
W sum ie trzy b ra k te a ty typu 5 w ażą 0,719 g. P rz ecięt nie każdy z nich waży 0,246 g. Analizy chem icznej d o k o n a no na m onecie odm iany a. W ażyła ona 0,2266 g. O trzym ano z niej 0,1763 g chlorku sreb ra. To dało po przeliczeniu (0,1763 g X 0,7526) 0,1326 g srebra. Po rozw iązaniu p ro porcji otrzym ujem y x = 9,56.
Z tego w ynika, że b ra k te a ty typu 5 m a ją rów nież IX próbę sreb ra. N a p o d sta wie wielkości, próby i w agi oraz w spółczesności w ystępow ania z m onetam i poprzed nich typów należy wnosić, że pochodzą z pierw szej połow y XIV w ieku.
B rak teaty z gw iazdą w tarczy znane są z w yk o p alisk a w ieleńskiego M. Podobne znaleziono w 1950 r. w T o ru n iu 30. Były one przedm iotem b a d a ń F. V ossberga, E. W aschinskiego, E. B a h rfeld ta i M. G um ow skiego31. N ieznana je st m ennica, w k tó rej produkow ano tego typu b ra k te a ty . W spom niani F. Vossberg i E. W aschinski próbują związać ich em isję na podstaw ie ry su n k u stem p la z w ielkim m istrzem M. K iichm eistrem (1414—1422) 32. Słusznie podw aża tę hipotezę M. G um ow ski p rz y j m ując, że nie mogą pochodzić z czasów M. K iichm eistra, skoro w y stę p u ją już w X III w ieku 33. Jednocześnie M. G um ow ski uznaje G dańsk za m iejsce em isji tych b ra k te a tó w 34. Pogląd swój opiera na fakcie w ystępow ania na pieczęciach gdańskich używanych w XIV i XV w ieku w ry su n k u stem pla gw iazdy w polu p rzy m a sz c ie 3\ Nie m ożna jed n ak tego sądu odnieść do naszych b rak teató w , skoro w y stę p u ją w okresie, kiedy nie funkcjonow ała jeszcze m ennica gdańska. Wobec tego w d a l szym ciągu pozostaje spraw ą o tw artą, gdzie je w ybijano. N ikt nie p ró b u je ich wiązać z m ennicam i w T oruniu i K rólew cu. W g rę może w chodzić zatem tylko m ennica Chełm na lub Elbląga. Poniew aż poprzednio p rzyjęliśm y dla m ennicy cheł m ińskiej tłok z figurą geom etryczną w ry su n k u stem pla, stą d b ra k te a ty typu 5 mogą być w ybijane tylko w Elblągu. Nie je st w ykluczone, że m otyw z gw iazdą stosow ała rów nież potem m ennica gdańska.
N iew ątpliw ie dokonany przegląd b ra k te a tó w płow ieckich nie w yczerpuje zagad nienia w całości. Na obecnym etap ie b ad ań nad m onetam i krzyżackim i trudno pokusić się o definityw ne stw ierdzenia dotyczące na p rzy k ład stosow anego stem pla w poszczególnych m ennicach itp. N iezm iernie skom plikow aną sp raw ą je st
chrono-29 K. B e y e r , op. cit., n r 38.
30 M. G u m o w s k i , W ykopalisko, n r 14— 18.
31 F. V o s s b e r g , op. cit., n r 33—35; E. B a h r f e l d t , Beiträge, nr 51; E. W a s c h i n s k i , B rakteaten, n r 105— 107; M. G u m o w s k i , B ra ktea ty, n r 82; tenże,
Moneta, n r 40—41; tenże, W ykopalisko, n r 14— 18.
32 B. D u d i k , op. cit., s. 77, n r 10. 33 M. G u m o w s k i , W ykopalisko, s. 163. 34 Ibidem.
35 Zob. C. K n e t s c h , Die Siegel der S ta d t Danzig, Z eitsch rift des W estpreus- sischen G eschichtsvereins. Danzig 1904, s. 101.
S K A R B K R Z Y Ż A C K I W Ρ Σ ,O W C A C H 91 logia poszczególnych odm ian b rak teató w . S tąd ograniczyłem się jedynie do u sta le n ia czasu em isji poszczególnych typów b ra k te a tó w krzyżackich.
Pew ne św iatło na ówczesne stosunki m o n etarn e może rzucić poniższe zestaw ie nie. N ależy pokusić się poza ty m o u sta le n ie procentow ego składu sk a rb u na pod staw ie liczby zachow anych m onet poszczególnych typów.
T yp L iczb a m o n e t W aga o g ó ln a 1 ty p u w g r a m a c h W aga p r z e c ię tn a dla jed n e j m o n e ty w g r a m a ch L iczb a m o n e t w p r o c e n ta ch M en n ica 1 31 7,284 0,235 23,8 Toruń 2 49 10,907 0,227 37,8 Toruń 3 8 1,179 0,224 6,1 Chełm no 4 39 8.408 0,216 30 K rólew iec 5 3 0,719 0,240 2,3 Elbląg Razem ISO 28,497 0,219
Ja k w y n ik a z tego zestaw ienia, b ra k te a ty ze znaleziska płow ieckiego w a tą w sum ie 28,497 g. Średnio w ag a jednej m onety wynosi 0,219 g. Moim zdaniem liczba m onet w poszczególnych ty p ach nie je st przypadkow a. S k a rb zaw iera 61,6% b ra k teató w w ybitych w m ennicy zakonnej w T oruniu, 30% w ybito w K rólew cu, z m en nicy chełm ińskiej pochodzi 6,1%, zaś na m ennicę w E lblągu p rzy p ad a zaledw ie 2,3%. Płow ce leżą najbliżej T o ru n ia ;to m ogłoby u zasadniać w ystępow anie w sk a rb ie dużej liczby m onet w ybitych w m ennicy to ru ń sk iej. O perując jed n ak ty m a rg u m entem , trudno w y jaśn ić w ystępow anie w sk a rb ie dużej liczby m onet z K rólew ca, k tó ry je s t b ard ziej oddalony od Płow ieć niż Chełm no czy też Elbląg.
W idocznie najw ięcej m onet w y b ijan o w T oruniu, a najm niej w Chełm nie i Elblągu. To p o tw ierd za w cześniejsze spostrzeżenia dotyczące działalności tych m ennic. M ennica chełm ińska w pierw szej połow ie XIV w ieku tra c iła w y raźn ie na znaczeniu i najpraw dopodobniej w połow ie tego okresu została zam knięta. N ato m iast m ennica w E lblągu, d ziałająca z pew nym i przerw am i aż do 1454 г., w em isji m onet na teren ie p a ń stw a zakonnego odgryw ała rolę drugorzędną.
N ależy jeszcze zastanow ić się nad zagadnieniem , kto, kiedy i dlaczego ukrył m onety. S k arb odkryto w pobliżu pola bitw y z 27 w rześnia 1331 r. Na m iejscu znaleziska stały lub przechodziły tędy oddziały krzyżackie przed bitw ą 36. M onety leżały na niew ielkiej głębokości (6—8 cm). To sugeruje dw ie ew entualności: 1. u k ry to je w pośpiechu, 2. zostały zagubione. Osobiście w ypow iadam się za pierw szą hipotezą. W skazują na to okoliczności u krycia m onet: 1. niew ielka głębokość, 2. z ło żenie do g arn k a, 3. w ątp liw e jest, aby przewożono m onety w garnku.
N ajpraw dopodobniej pieniądze u k ry ł ja k iś g ierm ek ry cerza zakonnego lub chłop k u jaw sk i w obliczu niebezpieczeństw a. K ujaw y, ja k w iadom o, „były teren em n a js il niejszej in filtra c ji m onety krzyżackiej, k tó ra nie n a tra fia ła tu na pow ażniejszą kon k u ren cję m onety m iejscow ej” 37. W łaściciel m onet zapew ne zginął w w alce lub dostał się do niew oli i nie m iał m ożliwości szukania pieniędzy. Bagnistość teren u
36 Zob. szkic sytuacyjny u M. B i s k u p a , A naliza b itw y pod Płow cam i i je j
dziejow ego znaczenia, Ziem ia K ujaw ska, t. 1, 1963, ss. 73—104.
i p rzypadek sp raw iły , że nie znaleźli b ra k te a tó w okoliczni chłopi przeszukujący po b itw ie pola płow ieckie.
Reasum ując dotychczasow e u sta le n ia w ypada uznać 27 w rześnia 1331 r. dla sk a rb u za te rm in ad quem . S p ra w ą bardziej skom plikow aną je st u sta le n ie term in u a quo. Należy tu zbadać w arto ść re a ln ą skarbu.
Z usta le ń lite ra tu ry w y n ik a, że 130 b ra k te a tó w stanow iło w połowie XIV wieku raczej sum ę n ie w ie lk ą 33, której nie potrzeba było grom adzić dłuższy czas N a jp ra w 38 Zob. obliczenia u M. G u m o w s k i e g o , M oneta, ss. 63—66. N ależy tu p am ię tać, że b ra k te a ty m iały nieco w yższą w arto ść w pierw szej połowie XIV w ieku niż w końcu X IV w ieku.
S K A R B K R Z Y Ż A C K I W P Ł O W C A C H
dopodobniej dostały się one w ręce w łaściciela k ró tk o przed 27 w rześn ia 1331 r. S tąd p rzyjm uję, że b ra k te a ty znalezione w Płow cach w ybito na pew no przed 27 w rześnia 1331 r., a najpraw dopodobniej w drugim dziesięcioleciu X IV w ieku,
Ta chronologia m a k a p ita ln e znaczenie dla o kreślenia czasu i m iejsca em isji niek tó ry ch typów i odm ian b ra k te a tó w krzyżackich. W skazuje to na fa k t, że m en nice zakonne używ ały do p ro d u k cji m onet w tym czasie stopu m iedziano-srebrnego. E m itow ane m onety m a ją w ielkość 14 m m , w agę p rzeciętn ą — 0,219 g oraz srebro p róby X i IX. Jednocześnie w początkach X IV w ieku w ykształciło się w m ennicach zakonnych k ilk an aście odm ian tło k a m enniczego, którego używ ano jeszcze w XV w.
B ra k te a ty płow ieckie rz u cają now e św iatło na działalność m ennic krzyżackich. Z agadnienie to sta n ie się przedm iotem osobnego studium , k tó re zam ierzam opraco w ać w przyszłości.
THE TREASURE OF TEUTONIC K N IG H TS OT PŁOW CE
SUMMARY
Ploughing his field in Ju ly 1969 a fa rm e r Czesław M archw iński found a tre a su re of 130 w ell-p reserv ed coins m inted by th e T eutonic K nights. T hey w ere to g eth er w ith1 some b its of a broken grey pot, 200 m etres so u th -w est fro m th e Plow ce B a ttle M em orial. T here w ere th read s on some coins w h at proves th a t th e coins had been w rap p ed in fa b ric and then p u t into a pot. T he diam eter of a coin is 14 m m long and it w eight about 0,219 gram m e. T he tre a su re w as given to the In stitu te of H istory at th e N icholas Copernicus U niversity in T oruń. The w eight of th e coins and th e q u ality of silver w ere teste d in th e C hem ical Technology De p a rtm e n t of the sam e U niversity.
T he tre a su re cosisted of th e follow ing kinds of coins classified according to th e im ages on them :
1. 31 cons, (4 varian ts), a cross w ith a longer v ertical arm , av erag e w eig h t — 0,235 gram m e h a llm a rk X (in half an ounce scale).
2. 49 coins, (7 v arian ts), a shield w ith the m onastic cress in the m iddle, average w eight 0,227 gram m e, h a llm a rk X—IX.
3. 8 coins, (3 varian ts), tw o crosses in a rectangle, av erag e w eight 0,224 gram m e, h a llm a rk IX.
4. 39 coins, (7 v arian ts), a crown, av erag e w eight 0,216 gram m e, h a llm a rk IX. 5. 3 coins, (2 v arian ts), a shield w ith a sta r in th e m iddle average w eight 0,240
gram m e, h a llm a rk IX.
The coins num ber 1 and 2 w ere m ade in th e T eutonic K nights M int in Toruń, num ber 3 p robably in Chełm no, num ber 4 in K rólew iec, num ber 5 in Elbląg. It is possible th a t th e tre a su re w as hidden before th e Płow ce b a ttle and th a t is w hy th e coins m u st have been m inted b efo re th e 27th of S eptem ber, 1331 and m ost likely betw een 1320 and 1330. T he m intage of T oruń w as m uch bigger those
days th a t of Chełm no or Elbląg.
The chronology of th e tre a su re is v ery im p o rta n t and m ay help to define the date and place of em ission of some kinds or v a ria n ts of th e coins m inted by the T eutonic K nights.
