Nowe materia³y dotycz¹ce podró¿y przyrodnika francuskiego J.-É. Guettarda
do Polski (1760–1762)
Rados³aw Tarkowski*
Wœród przyrodników francuskich dzia³aj¹cych w XVIII w., osob¹ która prowadzi³a badania w Polsce i wywar³a znacz¹cy wp³yw na rozwój geologii w naszym kraju by³ Jean-Étienne Guettard (1715–1786). Przy-pisuje siê mu autorstwo jednego z pierwszych opisów geo-logii ziem Polski, pierwszej mapy geologicznej Polski, pierwszych ilustracji skamienia³oœci, opis kopalni soli w Wieliczce, wystêpowania wód mineralnych i inne. W trak-cie dwuletniego pobytu (1760–1762) przyrodnik ten pro-wadzi³ badania i obserwacje, g³ównie geologiczne i meteorologiczne. Po powrocie do Francji, wyniki prac opublikowa³ w kilku monografiach.
Zainteresowanie wynikami prac Guettarda dotycz¹cymi badañ i obserwacji przeprowadzonych w Pol-sce, na przestrzeni ostatnich dwustu lat jest du¿e (Wójcik, 1977). S³abo znana jest natomiast sylwetka tego przyrodni-ka. Nie do koñca poznano motywy przyjazdu do Polski oraz zakres prowadzonych przez niego obserwacji. Istotne znaczenie mog¹ mieæ tutaj rêkopisy J-É. Guettarda znaj-duj¹ce siê w Narodowym Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u, wspominane przez Daszkiewicza (1995, 1998).
W aktach osobowych Guettarda, znajduj¹cych siê w Archiwum Francuskiej Akademii Nauk w Pary¿u oraz w sprawozdaniach z posiedzeñ Akademii, autor odnalaz³ liczne, nieznane wczeœniej oryginalne dokumenty, takie jak: listy, sprawozdania, notatki z prac terenowych, wyk³adów i inne (Tarkowski, 2004). Czêœæ z nich zwi¹zana jest z podró¿¹ francuskiego przyrodnika do Polski i prowa-dzonymi tutaj obserwacjami przyrodniczymi, g³ównie geologicznymi. S¹ wœród nich te, które stanowi³y podstawê do napisania kilku znacz¹cych monografii, s¹ te¿ i takie, które rozszerzaj¹ nasz¹ wiedzê o prowadzonych przez Guettarda obserwacjach.
W artykule opisano odnalezione w Archiwum Francuskiej Akademii Nauk dokumenty dotycz¹ce pobytu Guettarda w Polsce. Wraz z danymi z publikacji polskich, francuskich i innych, pozwoli³y one przedstawiæ: motywy przyjazdu i pobyt Guettarda w Polsce, zakres prowadzo-nych prac i obserwacji oraz scharakteryzowaæ osobê uczo-nego. Zaprezentowane materia³y poszerzaj¹ nasz¹ wiedzê dotycz¹c¹ kontaktów, wspó³pracy naukowej oraz badañ geologów polskich we Francji i francuskich w Polsce, w XVIII i XIX w. Temat ten stanowi przedmiot
zainte-resowañ autora, a prezentowane wstêpne wyniki badañ s¹ kontynuacj¹ wczeœniej opublikowanych prac (Tarkowski, 2002a, b, c).
*
Znany francuski przyrodnik J.-É. Guettard, wymienia-ny w liczwymienia-nych bibliografiach (Dictionaire..., 1995; Pogge-endorf, 1970; Sarjeant, 1978–1980), w latach 1760–1762 prowadzi³ badania przyrodnicze w Polsce. Na podstawie zebranych materia³ów, po powrocie do Francji og³osi³ w 1764 r. Pary¿u, w Mémoires de l’Academie Royale des Sciences (por. Brian, 1996) cztery rozprawy:
I. Mémoire sur la nature du terrain de Pologne et les minéraux qu’il renferme. PrPmière partie (Guettard, 1764a).
II. Mémoire sur la nature du terrain de Pologne et les minéraux qu’il renferme. Seconde partie (Guettard, 1764b).
III. Observations météorologiques faites B Varsovie pendant année 1760, 1761 et 1762 (Guettard, 1764c).
IV. Mémoire sur les Mines de sel de Wielicka en Polo-gne (Guettard, 1764d).
Trzy prace (Guettard, 1764a, b, d) s¹ poœwiêcone budo-wie geologicznej Polski i kopalni soli kamiennej w Wie-liczce. Czwarta (Guettard, 1764c) przedstawia stosunki klimatyczne w Polsce i wyniki obserwacji meteorologicz-nych. W pracach geologicznych, z tekstem opublikowa-nym w dwóch czêœciach Guettard (1764a, b) zaprezentowa³ oryginalny opis i podzia³ geologiczny ziem polskich oparty na w³asnych obserwacjach terenowych i literaturze, mapê „mineralogiczn¹” Polski oraz 6 rycin ze skamienia³oœciami. Praca o kopalni soli w Wieliczce, obok tekstu ze szczegó³owym opisem kopalni, rodzajów soli, zawiera równie¿ przekrój przez kopalniê.
Opracowanie Guettarda (1764c) dotycz¹ce meteorolo-gii, przedstawia seriê obserwacji meteorologicznych prze-prowadzonych w Warszawie, w latach 1760–1762. Ca³oœæ wyników badañ meteorologicznych wykonanych w Polsce zosta³a zamieszczona w jednej z serii 6 monografii, opra-cowanych na zamówienie Akademii (Guettard, 1768) w latach 1768–1786.
Guettard by³ jednym z najlepszych znawców geologii Polski w XVIII w. (Szajnocha, 1928). Wymienione wy¿ej monografie geologiczne pióra Guettarda s¹ pioniersk¹ prób¹ analizy g³ównych elementów geologicznych obsza-*Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹
Rozprawy Guettarda zawieraj¹ bardzo wiele cennych i jak na swój czas wcale trafnych i oryginal-nych spostrze¿eñ, których pomijaæ w historii geologii polskiej ¿adn¹ miar¹ nie wolno, ju¿ chocia¿by tyl-ko z tego powodu, ¿e Guettard pierwszy daje w swych rozprawach bardzo dobre rysunki skamielin i bardzo ciekaw¹ ma³¹ mapê mineralogiczn¹ ca³ego królestwa polskiego...
W³adys³aw Szajnocha (1889) R. Tarkowski
geologiczne Guettarda wywar³y znacz¹cy wp³yw na póŸ-niejsze badania geologiczne w Polsce. Mapa Guettarda jest pierwsz¹ map¹ geologiczn¹ Polski, podobnie jak ilustracje skamienia³oœci (Fleszarowa, 1962a, b; Samsonowicz, 1948).
Informacje o J-É. Guettard w literaturze polskiej Najpe³niejsze dane dotycz¹ce pobytu Guettarda w Polsce oraz wzmianki o tym autorze znajdujemy w pracach Wójcika (1975, 1977, 1992). Wójcik (1977) odnalaz³ oraz zestawi³ informacje o tym przyrodniku i wynikach jego prac w przesz³o 70 publikacjach, obejmuj¹cych okres od 1764 do 1975 r., co wskazuje na du¿e zainteresowanie rezultatami prac Guettarda w naszym kraju.
Dorobek Guettarda dotycz¹cy geologii Polski jest w naszym kraju ceniony od momentu ukazania siê pierw-szych prac tego autora. Zaledwie dwa lata po opublikowa-niu podstawowej pracy Guettarda o budowie geologicznej ziem polskich (Guettard, 1764a, b), znajdujemy ich oddŸwiêk w pracach S. Rieul’a. Obserwacje Guettarda wykorzysta³ Staszic i Œniadecki (Wójcik, 1977). Kilkakrot-nie wspominano o kontaktach Jaœkiewicza (1749–1809) profesora Uniwersytetu Jagielloñskiego oraz Staszica (1755–1826) z Guettardem. Polscy uczeni przebywaj¹c w Pary¿u musieli zetkn¹æ siê z tym znanym przyrodnikiem, zapewne korzystali z wiadomoœci, które on posiada³ na temat budowy geologicznej Polski (Szajnocha, 1889; Wójcik, 1977).
Na prze³omie XIX i XX w. dorobek naukowy Guettar-da sta³ siê przedmiotem zainteresowañ historyków geologii w Polsce. Szajnocha (1889, 1928), Wiœniowski (1915), Grabowski (1928), a ostatnio Wójcik (1977) zaprezento-wali osi¹gniêcia francuskiego przyrodnika w Polsce. W 200. rocznicê wydania mapy geologicznej terenów Polski Guettarda, ukaza³y siê dwa artyku³y Fleszarowej (1962a, b). Jego dorobek w zakresie meteorologii ziem polskich zosta³ oceniony przez Rojeckiego (1965, 1968).
Nale¿y stwierdziæ, ¿e prezentowane w bibliografii polskiej wzmianki i informacje dotycz¹ zasadniczo pobytu Guettarda w Polsce. Natomiast informacje o Guettardzie jako przyrodniku s¹ niepe³ne. Ma³o wiemy o jego dzia³alnoœci we Francji, brak jest odniesienia do prac fran-cuskich, w tym i do najnowszych opracowañ. Z drugiej strony, dzia³alnoœæ Guettarda w Polsce i wartoœæ jego prac dla rozwoju geologii i meteorologii w naszym kraju s¹ ma³o znane we Francji. Dlatego te¿, autor uzna³ za wskaza-ne przedstawiæ ¿yciorys Guettarda opracowany na podsta-wie ró¿nych publikacji.
¯yciorys J.-É Guettarda
Jean-Étienne Guettard, lekarz i wybitny francuski przyrodnik, urodzi³ siê 22 wrzeœnia 1715 r. w Étampes (Departament Seine-et-Oise); zmar³ w Pary¿u 8 stycznia 1786 r. By³ synem aptekarza i wnukiem lekarza z Etampes, nazywanego Descurais. Studiowa³ nauki medyczne w Pary¿u. Po otrzymaniu tytu³u doktora nauk medycznych poœwiêci³ siê ca³kowicie naukom przyrodniczym pod kie-runkiem Reamura. W 1745 r., jako botanik, zosta³ wybrany cz³onkiem Królewskiej Francuskiej Akademii Nauk, na miejsce zwolnione przez Josepha de Jussieu. W okresie, w
którym pracowa³ by³ jednym z najbardziej pracowitych twórców podstaw nowoczesnej geologii, która siê w tym czasie rodzi³a. W swoich pracach opiera³ siê œciœle na fak-tach. Okreœlany bywa jako niezmordowany przyrodnik, wielki podró¿nik, drobiazgowy obserwator.
Swoj¹ dzia³alnoœæ Guettard zwi¹za³ z rodzin¹ ksiêcia orleañskiego. Syn regenta, ksi¹¿ê orleañski powierzy³ mu opiekê nad kolekcj¹ przyrodnicz¹, zgromadzon¹ w klasz-torze Sainte-GeneviPve, któr¹ zapisa³ mu nastêpnie w testamencie. Guettard zrzek³ siê tej spuœcizny na rzecz syna ksiêcia orleañskiego. Ten w zamian mianowa³ go opieku-nem swojej kancelarii, co pozwoli³o mu ¿yæ ze skromn¹ pensj¹ a¿ do œmierci.
Guettard jest autorem bardzo licznych prac z zakresu nauk przyrodniczych, dotycz¹cych: zoologii, botaniki, fizjologii roœlin, paleontologii, geologii, mineralogii, geo-morfologii, kartografii, meteorologii i medycyny. Skamie-nia³oœci przyci¹ga³y jego szczególn¹ uwagê. ¯y³ i pracowa³ w czasach, kiedy niektórzy uznawali je jeszcze za igraszki natury. Prace Guettarda wyjaœni³y organiczne pochodzenie skamienia³oœci. W ska³ach paleozoicznych okolic AngPrs odkry³ trylobity i wykaza³ ich zwi¹zki ze wspó³czesnymi skorupiakami. Wniós³ znacz¹cy wk³ad w rozpoznanie koralowców i kopalnych g¹bek, wskaza³ na ich znaczenie w tworzeniu siê ska³, da³ nazwy licznym rodzajom skamienia³oœci.
G³ówne i najwiêksze jego osi¹gniêcia dotycz¹ geologii i mineralogii. W 1746 r. opublikowa³ geologiczn¹ mapê pó³nocnej czêœci Francji, wydzielaj¹c „pasy” wystêpowa-nia ska³. Krótko póŸniej, wykorzystuj¹c ca³¹ wspó³czesn¹ mu wiedzê geologiczn¹, wskaza³ na zwi¹zki geologii Fran-cji z geologi¹ po³udniowo-wschodniej czêœci Anglii. Dostrzega³ erozyjn¹ i sedymentacyjn¹ rolê p³yn¹cej wody.
Jest autorem pierwszego opisu profilu, który sta³ siê nastêpnie oficjalnym stratotypem piêtra Stampien. Jako pierwszy odkry³ liczne wygas³e wulkany na terenie Ower-nii; stwierdzi³, ¿e jeszcze niedawno by³y one czynne (Guet-tard, 1756). W pracy dotycz¹cej geologii obszarów pó³nocnej Francji i po³udniowo-wschodniej Anglii (Guet-tard, 1751) zamieœci³ dwie mapy, na których zaznaczy³ obszary (wyró¿nione od centrum basenu ku peryferiom): piaszczysty, marglisty i metaliczny lub ³upkowy. W przy-bli¿eniu, odpowiadaj¹ one dzisiaj utworom kenozoicznym, mezozoicznym oraz paleozoicznym. Te pasy zosta³y póŸ-niej równie¿ wyró¿nione na mapie geologicznej Polski (Guettard, 1764b).
Guettard nale¿a³ do geologów, którzy wiêkszoœæ czasu spêdzali w terenie. Pisa³ (Ellenberger 1994): ... przyrodnik powinien kategorycznie wyjœæ ze swojej pracowni, udaæ siê w drogê i nie zwracaj¹c na warunki... By³ odwa¿ny w s¹dach, co zapewne nie u³atwia³o mu ¿ycia. W liœcie do wielkiego przyrodnika i erudyty Buffona, w zwi¹zku z ukazaniem siê jego dzie³a Époques de la Nature potrafi³ napisaæ: Znowu Buffonady Mój drogi hrabio ... Pisz lepiej powieœci lecz nie takie, które mówi¹ o zjawiskach fizycz-nych... (Ellenberger, 1994). Obaj nie znosili siê nawzajem — ich metodologia pracy by³a przeciwstawna.
Materia³y
Prezentowane poni¿ej informacje i materia³y archiwal-ne dotycz¹ podró¿y Guettarda do Polski i pochodz¹ z
Archives de l’Academie des Sciences w Pary¿u: z akt oso-bowych Guettarda oraz osiemnastowiecznych sprawozdañ Akademii Nauk. Nazwiska cz³onków Akademii figuruj¹ w indeksie (Index ..., 1978). Francuska Akademia Nauk, przesz³o trzechsetletnia instytucja, jedna z piêciu akade-mii, które tworz¹ Institut de France przechowuje w swoim archiwum:
— sprawozdania spisywane w trakcie posiedzeñ — teczki z posiedzeñ zawieraj¹ce liczne prace, raporty, listy, czytane lub przedstawiane w trakcie posiedzeñ
— akta osobowe zawieraj¹ce manuskrypty, pisma, dokumenty dotycz¹ce cz³onków Akademii Nauk od jej powstania.
Akta osobowe J.-É. Guettarda. Akta osobowe Guettarda (Tarkowski, 2004) sk³adaj¹ siê z teczki oraz 3 kartonów. W teczce znajduj¹ siê pisma i dokumenty zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ tego przyrodnika, a wœród nich :
— list z Wersalu do De Fouchy — sekretarza Akademii z dnia 11 kwietnia 1760 r. podpisany przez hrabiego de Saint-Florentin (1705–1777) kanclerza królewskiego, zarejestrowany w Akademii 19 kwietnia 1760 r., w którym Król zezwala aby Guettard towarzyszy³ w Polsce markizo-wi de Paulmy i jednoczeœnie wyra¿a ¿yczenie, aby jego chwilowa nieobecnoœæ by³a zwi¹zana ze s³u¿b¹ dla Jego Wysokoœci i by³a z korzyœci¹ dla Akademii.
List Guettarda z 1763 r. do w³adz Akademii, pisany czarnym atramentem z w³asnorêcznym podpisem, z proœb¹ o zwrot kosztów podró¿y do Polski w górnej czêœci zapisa-no czerwonym atramentem rozliczenie kosztów: 800 — podró¿ + 200 — rysunki/1000 livres (ryc. 1).
W trzech kartonach s¹ listy pisane przez Guettarda lub adresowane do niego, notatniki z zapiskami prac tereno-wych, notatki z wyk³adów i inne. Rêkopisy te zwi¹zane s¹ z ró¿nymi okresami dzia³alnoœci naukowej Guettarda. Sto-sunkowo liczne s¹ materia³y zwi¹zane z jego pobytem w Polsce. Najbardziej interesuj¹ce to:
— zapiski: Definitio Status Regni Poloniae
— 13 stron notatek o stanie dawnej kopalni Olkusz: Mémoires sur les mines d’Olkusz,
— nie datowane notatki z wyjazdu do £owicza, Otwoc-ka, Pu³aw, Poznania, Lwowa, zwykle ze spisem miejsco-woœci (w polskiej pisowni) przez które przeje¿d¿a³,
— notatniki z zapiskami prac terenowych,
— sprawozdanie z czerwca 1763 r. pt: Decouverte d’e-aux minerales appellées aujourd’hui Capucines, faite dans la Starostie de Zips, près du Village Druzbach, par le Pàre Ambroise de Culme Capucin, Vicaire actuel du convent de Varsovie — opis dzia³ania wody mineralnej oraz przyk³ad cudownego uzdrowienia,
— zeszyt z obserwacjami meteorologicznymi wykona-nymi w Warszawie w 1760 i 1761 r.,
— list z Warszawy z 29 paŸdziernika 1762 r. z zapiska-mi meteorologicznyzapiska-mi,
— opis otwarcia Sejmu z 4 paŸdziernika 1762 r. (14 stron) oraz obszerny opis posiedzenia Sejmu z maja (bez podania roku): Description d’une Diète de Pologne,
— opisy przygotowania polskich dañ: Manière de pre-parer mets polonais.
Sprawozdania z posiedzeñ Academie des Sciences. Interesuj¹ce informacje, œciœle precyzuj¹ce pewne fakty zwi¹zane z pobytem Guettarda w Polsce, znajduj¹ siê rów-nie¿ w sprawozdaniach Francuskiej Akademii Nauk, z lat 1760–1763. Pod nastêpuj¹cymi datami s¹ to:
— 22 marca 1760 r.— informacja o wyst¹pieniu Guet-tarda na posiedzeniu Akademii,
— 19 kwietnia 1760 r.— odpis listu królewskiego z Wersalu do De Fouchy, z dnia 11 kwietnia 1760 r. podpisa-ny przez hrabiego de Saint-Florentin,
— 7 sierpnia 1762 r. — informacja o przedstawieniu przez Guettarda pierwszej czêœci Mémoire sur la nature du terrain de la Pologne et des minéraux qu’il renferme,
— 22 grudnia 1762 r. — informacja o przedstawieniu przez Guettarda trzech prac dotycz¹cych geologii Polski, w tym drugiej czêœci pracy Mémoire sur la nature du terrain de la Pologne et des minéraux qu’il renferme wraz z map¹ mineralogiczn¹ Polski.
Motywy przyjazdu i pobyt w Polsce
Poni¿ej, na podstawie analizy prac Guettarda (1764a–d) opisuj¹cych wyniki obserwacji i badañ przepro-wadzonych w Polsce — prac polskich, francuskich i innych, dotycz¹cych tego przyrodnika, przy wykorzysta-niu materia³ów odnalezionych w Archiwum Francuskiej Akademii Nauk, przedstawiono motywy przyjazdu oraz pobyt tego przyrodnika w Polsce. Podkreœlono niektóre jego najwa¿niejsze dokonania: pierwsze ilustracje i opis skamienia³oœci z terenu ówczesnej Polski, pierwsz¹ mapê geologiczn¹ Polski, opisy wystêpowania i leczniczego dzia³ania wód mineralnych
Pod koniec lat piêædziesi¹tych XVIII w. Guettard by³ ju¿ znanym (obok Buffona i Daubentona) przyrodnikiem francuskim (Szajnocha, 1928). Dziêki swoim pracom pro-wadzonym równie¿ w Anglii i Szwajcarii, jego osi¹gniêcia by³y znane w ca³ej Europie Zachodniej. Chêæ przeprowa-dzenia badañ porównawczych, zweryfikowania swoich pogl¹dów, poznania s³ynnych w Europie kopalñ soli w
Wieliczce i Bochni oraz kopalñ rud o³owiu i srebra w Olku-szu, zadecydowa³a zapewne o wyborze przez Guettarda Polski jako miejsca przysz³ych badañ. W tych czasach Pol-ska (za panowania Augusta III) by³a jednym z najwiêk-szych pañstw Europy (Guettard, 1764a). Postrzegana jako kraj ciekawy, nietypowy w skali europejskiej, z niezrozu-mia³ym dla przeciêtnego Europejczyka sarmatyzmem (Candaux, 2003; Marty, 2000).
Brak w³asnych œrodków na odbycie d³ugiej wyprawy do Polski, wstrzymywa³ Guettarda przed wyjazdem. Przy-gotowywa³ siê do niego, studiuj¹c literaturê dotycz¹c¹ naszego kraju (cytowan¹ póŸniej licznie w jego pracach). Istotny okaza³ siê wczeœniejszy kontakt Guettarda z Anto-ine-René d’Argenson — markizem de Paulmy (1722–1787), bratankiem ksiêcia d’Argenson, równie¿ cz³onkiem Francuskiej Akademii Nauk; z t¹ rodzin¹ Guet-tard zwi¹za³ swoj¹ karierê.
W zwi¹zku z pismem z Wersalu (panowa³ wtedy Ludwik XV), w którym król wysy³a Guettarda do Polski, sprawa jego wyjazdu zosta³a przedstawiana na posiedzeniu Akademii w dniu 19 kwietnia 1760 r. Guettard mia³ wyjechaæ i towarzyszyæ w Polsce jako lekarz (zgodnie zreszt¹ ze swoim zawodem) markizowi de Paulmy, który by³ ambasadorem przy Rzeczpospolitej Polskiej, w latach 1759–1765 (Ellenberger, 1994).
Do Polski Guettard przyjecha³ póŸn¹ wiosn¹, w maju lub czerwcu 1760 r. przez Strasburg–Braunau–Wie-deñ–Brno–Frydrek. Brak informacji w pracy Kettnera (1965) sugeruje, ¿e Guettard nie prowadzi³ ¿adnych obser-wacji przeje¿d¿aj¹c przez Królestwo Czeskie. Dalsza dro-ga do Warszawy prowadzi³a przez Cieszyn, nastêpnie Skoczów–Bielsko-Bia³¹–Przeginiê–Kraków–Kazimierz–Pu³awy (Fleszarowa, 1962b). Po drodze zatrzyma³ siê we Wiedniu, gdzie z³o¿y³ wizytê niejakiemu Mollowi ogl¹daj¹c pod mikroskopem geologicznym p³ytki cienkie z skamienia³ym drewnem. Moll, 55 lat przed Nicolem, pro-dukowa³ ju¿ p³ytki cienkie do badañ mikroskopowych (Ellenberger, 1994).
Pierwszym miejscem, gdzie zatrzyma³ siê na d³u¿ej by³ Olkusz. Francja by³a zainteresowana ponownym otwar-ciem zalanych kopalñ srebra i o³owiu w Olkuszu, o czym wspomina Wójcik (1977). Œlad po pobycie w tym mieœcie znajdujemy na kilku stronach monografii Guettarda (1764b) oraz w odnalezionych notatkach w Akademii Nauk w Pary¿u. Po drodze do Warszawy zatrzyma³ siê w Krakowie i Wieliczce, do której zapewne jeszcze powraca³ udaj¹c siê na po³udnie Polski. Kopalni soli w Wieliczce poœwiêci³ obszern¹ rozprawê (Guettard, 1764d). Przepro-wadzone badania i obserwacje pozwoli³y Guettardowi na wyznaczenie wieku i przes³anek tworzenia siê z³ó¿ soli, wskazanie miejsc prawdopodobnego wystêpowania tej kopaliny we Francji (por. Wójcik, 1977, 1981).
W Warszawie, która by³a g³ównym miejscem jego pobytu, Guettard mieszka³ od 1 lipca 1760 do maja 1762 r. W tym czasie prowadzi³ równie¿ obserwacje meteorolo-giczne, które obejmowa³y pomiary temperatury powietrza, ciœnienia atmosferycznego, zachmurzenia nieba (Guettard, 1764c, 1768; Rojecki 1968). Jako pierwszy w Polsce pro-wadzi³ spostrze¿enia nad kryszta³kami lodu i ich wspó³zale¿noœci¹ od temperatury powietrza (Guettard, 1764c).
W dn. 6 maja 1762 r. Guettard wyjecha³ z Warszawy. Motywy jego przyœpieszonego (Guettard, 1764c) powrotu do Francji nie s¹ znane. Po powrocie Guettarda do Francji (w 1762 r.), w okresie od 6 maja 1762 do 31 marca 1763 r., pomiary temperatury by³y kontynuowane przez Ojca J. Delsuc, Sekretarza Ambasadora Francji przy królu polskim (Guettard, 1768). Ca³oœæ wyników badañ meteorologicz-nych wykonameteorologicz-nych w Polsce zosta³a opublikowana wraz z krótkim komentarzem, w 1768 r. w Pary¿u (Guettard, 1768). Podzielona na trzy czêœci, praca obejmuje pomiary wykonane osobiœcie przez Guettarda (czêœæ pierwsza i dru-ga, p. 275–335) oraz przez Ojca J. Delsuc (czêœæ trzecia, p. 336–346). To szczegó³owe opracowanie (Guettard, 1768) zosta³o umieszczone w jednej z serii 6 du¿ych monografii, opracowanych na zamówienie Akademii, w latach 1768–1786, pod wspólnym tytu³em: Mémoires sur diffé-rentes parties de la physique, de l’histoire naturelle, des sciences et des arts.
W okresie dwuletniego pobytu w Polsce Guettard pro-wadzi³ g³ównie badania i obserwacje geologiczne. Przeby³, jak sam podaje (Guettard, 1764a) 500–600 lieues (1 lieu — ok. 4 km). Odby³ liczne krótkie wyjazdy w okolice Warsza-wy, do M³ocina/Otwocka, Inow³odza, Rawy Mazowiec-kiej, £owicza (wizyta w rezydencji Prymasa), Pu³aw (wizyta na zamku ksiêcia Czartoryskiego) jak równie¿ d³u¿sze podró¿e do: Bia³ej w Pieninach, Wilna–Kró-lewca–Gdañska–Malborka–Kwidzynia–Che³mna, Pu³aw–Lubli-na–Hrebenne–Raw–Lwowa (a st¹d wycieczki do ¯ó³kwi i Szk³a, Krakowca) i inne.
W trakcie tych wyjazdów prowadzi³ obserwacje tere-nowe, zbiera³ skamienia³oœci, pobiera³ próbki wody do analiz chemicznych, wykonywa³ pomiary temperatur, spo-tyka³ siê z ró¿nymi ludŸmi, którzy s³u¿yli mu pomoc¹. Wœród informatorów wymienia Guettard: Ojca J. Delsuc — kontynuatora pomiarów meteorologicznych, lekarza De Fay, który zna³ dobrze Karpaty, Morét — pracownika Ambasady Francuskiej, Ojca Ducruet — doktora Sorbony, Ojca Œliwickiego — misjonarza, barona Jakobskiego i innych.
W swoich pracach Guettard odnosi i powo³uje siê na wczeœniejsze prace, manuskrypty, analizy i opracowania, m.in. autorstwa: Bruckmanna, Sagittandarusa, Agricoli, Beliusa, Rz¹czyñskiego jak równie¿ markiza de Fougére — oficera ¿andarmerii, a nastêpnie ambasadora Francji w Petersburgu (opis terenów od Wilna po Petersburg), du Fay–lekarza z Montpellier (manuskrypt), ojca Zlewiskiego (monografia terenów pomiêdzy Lwowem a Haliczem), Schobera (opis Wieliczki z 1750 r.), du Defille — architek-ta francuskiego osiad³ego we Lwowie, F. Hoffmana (opis analizy wody siarczkowej z miejscowoœci Szk³o) i innych.
Do najciekawszych dokonañ Guettarda w zakresie geo-logii nale¿y zaliczyæ: mapê geologiczn¹ Polski, opis pierw-szych skamienia³oœci, opis wystêpowania i leczniczego dzia³ania wód.
Na koñcu drugiej czêœci monografii Guettard (1764b) przedstawi³ mapê „mineralogiczn¹”, a w³aœciwie mapê geologiczn¹ Polski (ryc. 2). Obejmuje ona obszar ówczesnej Rzeczpospolitej Polskiej, w granicach sprzed 1772 r. Mapa ta zosta³a omówiona przez Fleszarow¹ (1962a, b). Na tle sieci wodnej, ówczesnych województw oraz po³o¿e-nia licznych miejscowoœci, Guettard przedstawi³ pasy mineralogiczne (geologiczne). Id¹c od pó³nocy s¹ to: pas
piaszczysty, pas marglisty, pas solny oraz pas ³upkowy lub metaliczny. Granice pasa marglistego i ³upkowego lub
metalicznego nie zosta³y jednak na mapie zaznaczone (por. Fleszarowa, 1962a). W Historii geologii w Polsce Samsonowicz (1948) stwier-dza, ¿e jest to pierwsza mapa geologiczna Polski. Rasta-wiecki w pracy Mapografia dawnej Polski z 1848 r. nazywa rozprawê Guettarda „najdawniejszym opisem ziemioznawczym Polski”, a K. Kozierowski w 1926 r. napisa³, ¿e ...Pierwszym geo-logiem zajmuj¹cym siê naszym krajem, by³ Francuz Guettard... (Fleszarowa, 1962a).
W drugiej czêœci mono-grafii dotycz¹cej geologii ziem polskich Guettard (1764b) przedstawi³ 6 tablic z litografiami ró¿nych ska-mienia³oœciami wraz z ich opisem. Skamienia³oœci pochodzi³y z okolic Krako-wa, Pu³aw, LwoKrako-wa, Podola, Wo³ynia i innych. Zebra³ je osobiœcie lub pochodzi³y one z darowizn. Zilustrowa³ ok. 40 okazów ma³¿ów, je¿ow-ców, ramienionogów, amo-nitów, koralowców, g¹bek i innych skamienia³oœci, w wielkoœci naturalnej, pochodz¹cych z Nieœwie¿a, kamienio³omów z okolic Pu³aw, Kazimierza, okolic Krakowa, Lwowa, Niœniowa nad Dniestrem. Opisa³ ich sposób zachowania, poda³ nazwy francuskie oraz przedstawi³ opis widocznych cech morfologii zewnêtrznej, niekiedy i wewnêtrznej. S¹ to jed-ne z pierwszych ilustracji skamienia³oœci z obszaru Polski (ryc. 3, 4).
W pierwszej i drugiej czêœci monografii Guettard (1764a, b), przy opisie pasa piaszczystego, marglistego i solnego, poda³ liczne informacje dotycz¹ce wystêpowania wód mineralnych. Wspomina o wodach ¿elazistych z Nie-tempowa, Osieku, o wodach leczniczych z Wyszogrodu ko³o Warszawy. Liczne Ÿród³a wód s³onych wskaza³ pomiêdzy Bochni¹ a Samborem (38 Ÿróde³), w Rabkce (S³one) oraz w Zwiernikach ko³o Sandomierza; wody mineralne (o nieprzyjemnym zapachu siarkowodoru) stwierdzi³ w okolicach Wieliczki. Pobiera³ próbki wód do badañ, które wstêpnie analizowa³ w terenie, a nastêpnie w Warszawie. Wskaza³ na mo¿liwoœæ wykorzystania wód mineralnych w medycynie, w szczególnoœci w leczeniu chorób skóry oraz chorób p³ucnych. Ubolewa³ nad brakiem wykorzystania wód mineralnych w celach leczniczych.
Podsumowanie
Ma³o znane dossier J.-É. Guettarda z Archiwum Francuskiej Akademii Nauk w Pary¿u stanowi interesuj¹cy materia³ do badañ dzia³alnoœci tego przyrodnika, w szcze-gólnoœci jego podró¿y do Polski, w latach 1760–1762.
Ryc. 2. Mapa geologiczna Polski (Guettard, 1764b) z zaznaczonym pasem piaszczystym na pó³nocy
i solonoœnym na po³udniu
Ryc. 3. Tablica ze skamienia³oœciami (Guettard, 1764b:
Kra-zosta³y wykorzystane w opublikowanych pracach Guettar-da, dotycz¹cych budowy geologicznej oraz stosunków meteorologicznych w Polsce.
Wobec szerokiego zakresu prowadzonych przez Guet-tarda obserwacji, nale¿y siê spodziewaæ odnalezienia kolejnych prac i materia³ów bêd¹cych wynikiem jego podró¿y do Polski.
Literatura
BRIAN E. 1996 — Histoire et mémoire de l’Académie des Sciences. Guides des recherches. Technique et documentation.
CANDAUX J.-D. 2003 — Le voyage géologique au XVIIIe siPcle. Encyclopédie du voyage. www.crlv.org/outils/encyclopedie/affi-cher.php?encyclopedie.
DASZKIEWICZ P. 1995 — Ma³o znane dokumenty dotycz¹ce historii botaniki polskiej. Kwart. Historii Nauki i Techniki, 40: 165–168. DASZKIEWICZ P. 1998 — Jean-Étienne Guettards travel journal in Poland and northern Europe (1760–1762). Arch. Nat. Hist., 25: 281–282.
Dictionaire Encyclopédique des Sciences Médicale 1995 — QuatriPme
série, F-K, Tome 11. Ed. A. Dechambre et L. Hahn.
ELLENBERGER F. 1994 — Histoire de la géologie. T. 2. Technique et Documentation. Lavoisier.
FLESZAROWA R. 1962a — Najstarsza mapa geologiczna i najstarszy opis geologiczny Polski. Studia i materia³y z dziejów nauki polskiej, 100, z. 5: 79–85.
FLESZAROWA R. 1962b — Dwóchsetlecie pierwszej geologicznej syntezy Polski. Prz. Geol., 6: 296–297.
GRABOWSKI T. 1928 — Stanis³aw Staszic 1755–1826. Próba synte-zy. [W:] Stanis³aw Staszic MDCCLV–MDCCCXXVI. Ksiêga zbiorowa pod redakcj¹ Z. Kukulskiego. Lublin: 19–70.
GUETTARD J.-É. 1751 — Mémoire et carte minéralogique sur la natu-re et la situation des terrains qui traversent la France et l’Angletenatu-re. Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 48: 363–392. GUETTARD J.-É. 1756 — Le Mémoire sur quelques montagnes de la France qui ont été des volcans. Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 54: 27–59.
GUETTARD J.-É. 1764a — Mémoire sur la nature du terrain de la Pologne et des minéraux qu’il renferme. PremiPre partie. Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 64: 234–257.
GUETTARD J.-É. 1764b — Mémoire sur la nature du terrain de la Pologne et des minéraux qu’il renferme. Seconde partie. Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 64: 293–336.
GUETTARD J.-É. 1764c — Observations météorologiques, faitsBB Varsovie pendant les années 1760, 1761 et 1762. Mémoires de l’A-cadémie Royale des Sciences, 64: 402–430.
GUETTARD J.-É. 1764d — Memoire sur les mines de sel de Wielicz-ka en Pologne. Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 64: 493–516.
GUETTARD J.-É. 1768 — Mémoires sur différentes parties des scien-ces et art. Tome premiPre, huithiPme mémoire, qui renferme des obse-rvations météorologiques, faites en Pologne. Paris.
Index Bibliographique de l’académie des Sciences De 1666B 1978
— Institut de France. 1978 — Paris. Gauthier-Villars.
KETTNER R. 1965 — Jean Étienne Guettard (*1715, + 1786) a Nico-las Desmarest (*1725, + 1815) a otazka vzniku cedice. Èasopis pro mineralogii a geologii, 10: 121–124.
MARTY M. 2000 — La Pologne durant la seconde moitiJ du XVIIIe siPcle selon les voyageurs franHais: mythes, enjeux diplomatiques et prJjugJs philosophiques. EncyclopJdie du voyage.
www.crlv.org/outils/encyclopedie/afficher.php?encyclopedie. POGGEENDORF J.C. 1970— Biographisch-literarisches Handwörte-rbuch zur geschichte der exacten Wissenschaften. Amsterdam. ROJECKI A. 1965 — Kilka uwag o najdawniejszych obserwacjach meteorologicznych w Toruniu na tle wyników jednoczeœnie prowadzo-nych spostrze¿eñ w Warszawie. Prz. Geof., 10: 141–151.
ROJECKI A. 1968 — Obserwacje meteorologiczne w Warszawie w wiekach XVII–XIX. Prz. Geofiz., 13: 13–41.
SAMSONOWICZ H. 1948 — Historia geologii w Polsce. [W:] Histo-ria nauki polskiej w monografiach VI. Kraków.
SARJEANT W.A.S. 1978–1980 — Geologists and the History of Geo-logy. An International Bibliography from the Origins to 1978. — Krie-ger Publishing Company, INC. Melbourne. Vol. I–V.
SZAJNOCHA W. 1889 — Stanis³aw Staszic jako geolog. Przew. Nauk. i Liter., 17: 493–516.
SZAJNOCHA W. 1928 — Stanis³aw Staszic jako geolog. [W:] Sta-nis³aw Staszic MDCCLV–MDCCCXXVI. Ksiêga zbiorowa pod redak-cj¹ Z. Kukulskiego. Lublin: 203–224.
TARKOWSKI R. 2002a — Dwusetna rocznica urodzin Alcide d’Orbi-gny (1802–1857). Prz. Geol., 50: 519–521.
TARKOWSKI R. 2002b — Nowe dane o zwi¹zkach polskich badaczy z geologami francuskimi w po³owie XIX stulecia. Prz. Geol., 50: 586–588.
TARKOWSKI R. 2002c — Growing evidence for contacts between Polish and French geologists in the middle of XIX century. C. R. Palevol, 1: 629–637.
TARKOWSKI R. 2004 — New data on Jean-Itienne Guettards journey to Poland in the years 1760–1762. C.R. Geoscience, 336: 1227–1232. WIŒNIOWSKI T. 1915 — W setn¹ rocznicê pierwszej geologii pol-skiej. O Staszicu jako geologu. Kosmos, 40: 1–45.
WÓJCIK Z. 1975 — Wp³yw Komisji Edukacji Narodowej na rozwój geologii w Polsce w drugiej po³owie XVIII w. Pr. Muzeum Ziemi, 23 cz. II: 1–139.
WÓJCIK Z. 1977 — Pogl¹dy JeanItienne Guettarda na genezê i meto-dy poszukiwañ soli kamiennej. Pr. Muz. Ziemi, 27: 1–25.
WÓJCIK Z. 1981 — Kartografia geologiczna ¿up krakowskich z po³owy XVIII wieku. [W:] Z dziejów kartografii. Pod red. J. Janczaka i Z. Rzepy. T. 2 Wroc³aw (1980): 89–100.
WÓJCIK Z. 1992 — Znajomoœæ wa¿niejszych kopalin na ziemiach polskich w epoce Oœwiecenia. Kwart. Historii Nauki i Techniki, 37: 33–65.
Ryc. 4. Tablica ze skamienia³oœciami (Guettard, 1764b:
Tablica III) przedstawiaj¹ca zêby ryb (1, 2, 4) z kamie-nio³omu Niœniowa nad Dniestrem, je¿owca z utworów kredy górnej z Przegini/Krakowa (3), ma³¿a z okolic Pu³aw (5), ramienionoga z okolic Nieœwie¿a (6), amonita znalezionego nad brzegami Dniestru (7), skamienia³oœæ z okolic Nieœwie¿a (8), fragment jaspisu z Drezna (9), frag-menty skamienia³oœci z Nieœwie¿a
