"Wszystkim obcy i cudzy. Feliks Zienkowicz i jego listy z Syberii 1864-1881", Barbara Jędrychowska, Wrocław 2005 : [recenzja]

Barbara J ę d r y c h o w s k a : Wszystkim obcy i cudzy. Feliks Zienkow icz i je g o listy z Syberii 1864-1881. Wrocław 2005 Towarzystwo Przyjaciół O sso­ lineum, 444 s.

Barbara Jędrychowska, absolwentka Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu W rocławskiego (obecnie Wydział N auk Historycznych i Pedago­ gicznych), od roku 1983 związana jest z Zakładem Historii Oświaty i W ychowa­ nia Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego. Jest uczennicą profesor M irosławy Chamcówny, wybitnego i niepokornego w czasach PRL-u historyka wychowania.

Zainteresowania naukowe Barbary Jędrychowskiej, obok dziejów edukacji, koncentrują się przede wszystkim na badaniach dotyczących działalności Po­ laków na Syberii w czasach carskiej Rosji, zwłaszcza w okresie między powsta­ niowym (1831-1864) oraz w drugiej połowie XIX stulecia. Naukowy dorobek autorki to jednak nie tylko studia dotyczące dziejów edukacji, ale również - sze­ rzej - studia z zakresu historii kultury, a także prace, które zdefiniować można jako znajdujące się na pograniczu dziejów politycznych i społecznych. Od stro­

ny źródłowej obok kwerend rosyjskich urzędowych materiałów kancelaryjnych, a więc św iadectw wytworzonych przez carską biurokrację, poważne m iejsce w jej badaniach zajm ują analizy materiałów epistolarnych i wspomnieniowych oraz źródeł prasowych, zwłaszcza trudno dostępnych w Polsce rosyjskich cza­ sopism publikowanych w XIX w. na Syberii.

Już pierwsza monografia, poświecona Polskim zesłańcom politycznym na Sy­ berii oraz ich działalności pedagogicznej, oświatowej i kulturalnej w latach 1830-1883 (Wrocław 2000), wyróżniała się rzetelnością opracowania i w nikli­ wym podejściem do źródeł. Jej ustalenia w istotny sposób weryfikowały nasze tradycyjne spojrzenie na Syberię i działalność polskich zesłańców. Została też wysoko oceniona przez środowisko. Ukazała się m. in. pochlebna recenzja tej pra­ cy w „Przeglądzie W schodnim” (T. VIII: 2002, z. 2, s. 469-471). Autorka z kon­ ieczności musiała oprzeć się przede wszystkim na źródłach publikowanych i na prasie (m. in. „Irkutskie Gubiernskie W iedomosti” i „Tomskie Gubiernskie Wie- domosti”). W mniejszym stopniu korzystała z rosyjskich materiałów archiwal­ nych, gdyż przeprowadzenie odpowiednich kwerend nie tylko w archiwach cen­ tralnych (Sankt Petersburg), ale przede wszystkim w archiwach syberyjskich nie było wówczas możliwe (a i dziś nastręcza wiele trudności).

250 Recenzje

W tym samym kręgu prac z zakresu dziejów kultury i oświaty sytuować moż­ na studia poświęcone Samokształceniu polskich zesłańców politycznych na Sy­ berii w latach 1830-1883 (1997), D ziałalności oświatowo-kulturałnej polskich zesłańców w X IX w. (1997), Zesłańcom politycznym ja ko nauczycielom i wycho­ waw com na Syberii w okresie p o lskich p ow stań narodowych X I X w. (1998), a także Kobietom-zesłankom w życiu oświatowym i kulturalnym Polaków na Sy­ berii (200\).

We wszystkich tych pracach widoczna jest dobra znajomość źródeł, których gruntowna analiza, przede wszystkim dziewiętnastowiecznych publikacji i druków, przekonywająco dokumentuje tezy przedstawiane przez autorkę-. W studiach tych autorka obficie wykorzystywała także bogate archiwalia pochodzące głów nie ze zbiorów Zakładu N arodow ego im O ssolińskich we W rocław iu, w wydatny sposób rekompensujące trudny dostęp do źródeł rosyjskich.

Od końca lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia w zainteresowaniach naukowych autorki zaczynają pojawiać się nowe tematy dotyczące problematy­ ki historii sztuki oraz ogólnych zagadnień życia społecznego polskiej diaspory na Syberii, także w jej aspekcie politycznym. Należy uznać to za istotne rozsze­ rzenie jej spojrzenia na problematykę syberyjską, przy czym - co warto podkreś­ lić - te kolejne prace dotykały spraw do tej pory nieporuszanych w literaturze przedmiotu. Tym samym w znacznym stopniu pogłębiały i porządkowały nasze widzenie rosyjskiego Wschodu. Wśród tego rodzaju studiów wymienić można prace poświęcone Teatrowi syberyjskich zesłańców postyczniowych (1998), Ży­ ciu muzycznemu polskich środowisk zesłańczych (1998), echom Powstania za- bajkałskiego na łamach pra sy syberyjskiej (2005) oraz Echom powstania stycz­ niowego w prasie syberyjskiej (2000). Fundamentem źródłowym tych studiów stały się przede wszystkim wnikliwe kwerendy prasy syberyjskiej..W tym kręgu zawrzeć m ożna również ważne studium na tem at Obrazu polskich zesłańców w ,,Irkuckich Wiadomościach Guberniałnych ” w latach 1863-1873, a więc w cza­ sie największego napływu represjonowanych Polaków na Syberię, opublikowa­ ne na łamach „Przeglądu Wschodniego” (T. V: 1998, z. 1, s. 141-156). W spo­ mniane studia uznać można za bardzo udane i wnoszące wiele cennych informacji. Od strony materiałowej należą one niewątpliwie do badań z zakresu historii prasy i czasopiśmiennictwa, tak bogato reprezentowanych kiedyś przez prowadzony przez profesora Jerzego M yślińskiego Zakład Historii Czasopiś­ miennictwa w Instytucie Badań Literackich PAN.

Wieloletnie zainteresowania problematyką syberyjską zaowocowały również pogłębioną refleksją metodologiczną nad źródłami oraz studiami dotyczącymi zagadnień ogólnych, w tym kwestii specyfiki polskiego widzenia Syberii. Doty­ czy to przede wszystkim widzenia Syberii poprzez martyrologię narodową, a w oder­ waniu do autentycznych realiów codziennego życia na zesłaniu, realiów - do­ dajmy - niejednokrotnie przeczących ‘hurra-patriotycznej’ wizji przemawiają­ cej do nas po przez tradycję. W tym kręgu usytuowałbym pracę poświęconą

Doświadczeniom badawczym historyka oświaty na Wschodzie (Ziemiom Litew- sko-Białoruskim i Syberii Wschodniej) (2003) oraz studium o SyberiiX IX -w iecz- nych Polaków - z tytułowym pytaniem - czy zawsze „inny św iat"? (2001).

Ostatnim kręgiem zainteresowań B. Jędrychowskiej, od strony źródłowej, jest epistolografia, a właściwie (i ściślej) sztuka epistolarna i listy jako źródło histo­ ryczne. Fascynacja tego rodzaju materiałami źródłowymi zasygnalizowana zosta­ ła ju ż w artykule Listy XIX-wiecznych zesłańców (2004). Autorka przeprowadzi­ ła w nim w nikliw ą analizę specyfiki tego rodzaju materiałów oraz podkreśliła ich szczególną, w ysoką wartość. Mimo stałej ingerencji cenzury carskiej oraz - utrud­ niającej zrozum ienie informacji - XIX-w iecznej m aniery stylistycznej, którą z dzisiejszej perspektywy nazwać by można obowiązującą „popraw nością poli­ tyczną”, listy stanowią niezastąpiony materiał. Dzięki nim możliwe jest odtwo­ rzenie nie tylko chronologii, czy kulisów wydarzeń, ale także indywidualnej psychologii jednostek, ich nastrojów i uczuć. Tego rodzaju możliwości nie daje w gruncie rzeczy żadne inne źródło, poza prowadzonymi na bieżąco dziennika­ mi. Problematyka ta znalazła rozwinięcie w prezentowanej monografii: Wszy­ stkim obcy i cudzy. Feliks Zienkowicz i je g o listy z Syberii 1864-1881, wydanej nakładem Towarzystwa Przyjaciół Ossolineum (Wrocław 2005, 444 s . ).

Trzeba od razu podkreślić bardzo w ysokąjakość edycji, co jest niewątpliwie w warstwie merytorycznej przede wszystkim zasługą autorki. Książka wzboga­ cona została również unikalnymi ilustracjami dotyczącymi rodziny Zienko- wiczów i Syberii, pochodzącymi ze zbiorów rodzinnych, archiwum ikonogra­ ficznego Ossolineum oraz z osobistych zbiorów autorki.

Jest to książka nietypowa, stanowi bowiem w gruncie rzeczy dwie odrębne prace. Z jednej strony jest - można powiedzieć - klasyczną monografią poświę­ coną Feliksowi Zienkowiczowi, jego udziałowi w powstaniu styczniowym i okre­ sowi syberyjskiemu, przedstawionymi na tle nie tylko biografii bohatera, ale tak­ że niezwykle interesujących dziejów rodziny Zienkowiczów, aż po ostatnie lata życia Feliksa. Biografia podzielona została na dwie części. Wprowadzeniem do tej - j a k wspomniałem - klasycznej biografii są dwa obszerne rozdziały poświęcone korespondencji XIX-wiecznych zesłańców i środowisku polskich zesłańców-nau- czycieli na Syberii (Część I: s. 7-58). W łaściw a biografia przedstaw iona jest w części II (s. 59-145). Łącznie z aneksami monografia liczy 164 strony.

Drugim, równie ważnym, fragmentem książki jest edycja listów Feliksa Zienkowicza z Syberii, przechowywanych w archiwum Ossolineum we W rocła­ wiu. Listy te pisane były do siostry Pauliny Pusłowskiej, do jej męża Tytusa oraz do krewnego Bolesława Żmijewskiego. Większość listów (łącznie jest ich 85) wysłanych zostało z Syberii, pojedyncze z Petersburga, Nowogrodu, Paryża i kil­ ka po powrocie do kraju. Fragment stanowiący edycję źródłow ą jest integralną częścią książki i zawiera się na stronach od 165 do 413. Pracę zamyka bibliogra­ fia oraz indeksy: nazwisk i nazw geograficznych.

252 Recenzje

Byłoby poważnym uproszczeniem potraktowanie monografii B. Jedrychow- skiej, jako wyłącznie biografii Feliksa Zienkowicza lub jako - przede wszystkim - e d y c ji źródłowej jego listów. Książka stanowi całość. Skomponowana została w sposób przemyślany, proporcjonalny i komplementarny. Napisana i opraco­ wana została z ogrom ną dbałością o szczegół, ale także z konsekwentnie reali­ zow aną narracją, wedle założenia od ogółu do szczegółu. Sama autorka, moim zdaniem zbyt skromnie, określiła swoje założenia metodologiczne jako metodę idiograficzną. Skupiła się więc głównie na ustalaniu faktów i ich wzajemnych relacji, wstrzymując się przed wyciąganiem wniosków o charakterze ogólnym. Jednak wbrew przyjętemu założeniu jej praca wykracza znacznie poza ustalenia szczegółowe i przynosi szereg wniosków generalnych dotyczących środowiska polskich zesłańców syberyjskich. Dotyka więc - w pewnym stopniu - również metod charakterystycznych dla nauk nomotetycznych, a w każdym razie popra­ wnie stosowanych metod heurystycznych.

Dwa rozdziały otwierające książkę stanow ią przem yślaną analizę dwóch podstawowych - z punktu widzenia tematu - zagadnień. Pierwszy z rozdziałów jest de fa c to studium źródłoznawczym na temat wartości korespondencji jako materiału historycznego. Autorka przeprowadziła w nim klasyfikację problemów napotykanych przy korzystaniu ze źródeł epistolarnych, którą wsparła szeroką panoram ą przykładów publikowanej korespondencji zesłańców. Siłą rzeczy roz­ dział ten stał się więc także przeglądem dotychczasowej literatury przedmiotu, z licznymi odwołaniami nie tylko do najnowszych prac i ustaleń, ale także do pozycji XIX-wiecznej klasyki w tym zakresie.

W rozdziale drugim autorka przedstawiła główne problemy działalności pol­ skich zesłańców-nauczycieli na Syberii. Zawarty jest w nim także solidnie opra­ cowany, niewielki zarys wybranych problemów szkolnictwa rosyjskiego i jego reform w XVIII i XIX wieku. W rozdziale tym zaprezentowany został również, dość przerażający w swej wymowie, obraz szkolnictwa rosyjskiego na Syberii, którego niedostatki - wbrew prawu, a z wyboru rodziców - łagodzili polscy zes­ łańcy. Byli oni rozchwytywani na Syberii i darzeni w ielką estymą. Dla wielu z nich zajęcia nauczycielskie były z jednej strony ucieczką przed tęsknotą za krajem i przed alienacją, z drugiej źródłem wcale pokaźnych dochodów. Roz­ dział ten stanowi więc swego rodzaju panoramę środowiska w którym znalazł się Feliks Zienkowicz, jako zesłaniec i nauczyciel domowy. Podobnie jak w roz­ dziale pierwszym, obficie cytowane pamiętniki zesłańców użyte zostały do eg- zemplifikacji poszczególnych problemów.

Gdyby pokusić się o jakieś zastrzeżenia, możnaby je mieć jedynie w odnie­ sieniu do fragmentu rozdziału II dotyczącego szkolnictwa rosyjskiego. Brak tam - w mojej opinii - powiązania sytuacji szkolnictwa rosyjskiego z ogólną poli­ tyką rosyjską wobec różnych narodowości imperium, w tym wobec Polaków. Chodzi tu o kwestie rusyfikacji. Rozumiem, że na Syberii problem ten stawał się

niejako siłą rzeczy sprawą drugoplanową. Niemniej separacja Polaków od stanu nauczycielskiego miała swoje korzenie w powszechnie panującym stereotypie, iż Polacy są „genetycznie” antyrosyjscy. Trzeba więc ich izolować od wpływu na młodzież. Problem ten ma bogatą literaturę, zarówno w języku polskim, jak i w an­ gielskim i rosyjskim. Warto przypomnieć choćby dawne prace: Władysława Stu- dnickiego (Polityka Rosji wzglądem szkolnictwa zaboru rosyjskiego), Jana Kucha- rzewskiego, czy nowsze prace Edwarda Thadena (R ussia’s Western Borderlands 1710-1870), Theodora Weeksa (Nation and State in late Imperial Russia. Natio­ nalism and Russification on the Western Frontier 1863-1914) i Leonida Gorizon- towa (Paradoksy imperskoj politiki: Poliaki w Rossii i Russkie w Polsze), czy kla- sycznąjuż pracę Andreasa Kappelera o multietnicznej historii Rosji.

W mojej opinii autorka zbyt łatwo przeszła od kwestii specyfiki sytuacji gu­ berni zachodnich okresu powstania styczniowego i represji (w gruncie rzeczy w ogóle nie pisze o oświacie na zachodzie Imperium, a jedynie o sytuacji poli­ tycznej w związku z działalnością Zienkowicza - w rozdziale trzecim i czwar­ tym) do szczególnej sytuacji oświaty na Syberii. Zabrakło powiązania pomiędzy polityką oświatow ą na wcielonej do Imperium Litwie historycznej (macierzyste strony Zienkowicza), a ogólną charakterystyką oświaty rosyjskiej, np. w kwestii tajnej oświaty obecnej i w guberniach zachodnich, i na Syberii. Można było ten obraz uzupełnić także pracami rosyjskimi okresu przedrewolucyjnego m. in. au­ torstwa Iwana Korniłowa, kuratora Wileńskiego Okręgu Naukowego i prawej ręki Murawiewa „W ieszatiela” (Russkoie dielo w Siewiero-Zapadnom Kraje), czy Nikołaja Junickiego.

Ogólny wniosek mógłby być następujący: to, co w zaborze rosyjskim tępio­ no z całą bezwzględnością (np. tajne nauczanie), na Syberii było nieformalnie tolerowane, mimo odgórnych nacisków na eliminację Polaków z nauczania domo­ wego. Zagadnienia te tym bardziej warte byłyby odnotowania w pracy, iż Feliks Zienkowicz łączył swą biografią sprawy guberni zachodnich (i szerzej zaboru ro­ syjskiego) ze sprawami syberyjskimi. Wniosek drugi mógłby być następujący: Polacy - co paradoksalne - mieli czasami lepszą sytuację na Syberii, gdzie m og­ li sobie pozw olić na w ięcej - m imo że byli zesłańcam i - niż na Litw ie, czy w Królestwie Polskim. Zestawienie polityki oświatowej Rosji na ziemiach za­ branych (i w Królestwie Polskim) z polityką edukacyjną na Syberii wyjaśniłoby wiele i pomogłoby zrozumieć niuanse sytuacji polskich nauczycieli-zesłańców.

Głów ną sekwencją monografii jest część druga, zawierająca rozdziały: trze­ ci, czwarty i piąty, a będąca biografią Feliksa Zienkowicza. Trzeba podkreślić, że autorka zaprezentowała czytelnikowi biografię świetną, napisaną w sposób fascynujący, a jednocześnie doskonale od strony warsztatowej. Udało się jej połączyć interesującą narrację z solidnym wykorzystaniem źródeł. Uniknęła przy tym głównego niebezpieczeństwa, na jakie napotykają często autorzy bio­ grafii, a m ianow icie przeładow ania szczegółow ym i inform acjam i. Jest ich w biografii mnóstwo, jednak wszystkie są konsekwentnie podporządkowane

254 Recenzje

idei przewodniej książki - pokazaniu zawikłanych losów Zienkowicza, jego pa­ triotyzmu i oddania ojczyźnie, ale także licznych momentów wahań i rozterek, gdy musiał podejmować brzemienne w skutkach, życiowe decyzje.

Materiały wykorzystane przez autorkę budzą podziw. Znalazła wiele intere­ sujących danych na temat Zienkowicza w aktach carskiej biurokracji przecho­ wywanych w Narodowym Archiwum Historycznym Białorusi w Grodnie, w Li­ tewskim Państwowym Archiwum Historycznym w Wilnie, w moskiewskim Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej oraz w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Petersburgu. Urzędowe świadectwa uzupełniła kwe­ rendami korespondencji, wspomnień i pamiętników z bibliotek w Krakowie, Kórniku, Lublinie, Warszawie i Płocku. Korzystała także z kartoteki zesłańców w Instytucie Historii PAN. Jednak podstawowy zrąb informacji źródłowych za­ czerpnięty został ze zbiorów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, a także ze zbiorów rodzinnych familii Zienkowiczów (tu także, obok korespondencji i druków, rewelacyjne materiały ikonograficzne zamiesz­ czone w książce, m. in. drzewo genealogiczne rodu Zienkowiczów herbu Sie- kierz z 1817 r.).

Obraz postaci Feliksa Zienkowicza, jaki jaw i się na kartach książki, to postać J e d n e g o z wielu” „obcych i cudzych” Polaków, którzy - zaangażowani w po­ wstaniu styczniowym - rozpłynęli się na Syberii po jego upadku. Jak napisała autorka: przeszedł przez historią niemal niezauważony; został zanotowany na je j kartach, poświęconych powstaniu styczniowemu 1863 roku, ja kb y mimochodem. Dalej stwierdza, że losy Zienkowicza były typowe. Wartość zaś szczególna po­ lega na tym, że zachowane jego listy są nie tylko uderzającym dokumentem epo­ ki, ale także doskonałym materiałem źródłowym nie tylko do dziejów zesłań­ czych i historii Syberii, ale także stanowią obraz pokolenia, które odeszło. Pokolenia ludzi uczciwych, pracowitych i wiernych swoim ideałom.

Wśród nielicznych potknięć lub sekwencji wymagających - moim zdaniem - uzupełnienia w pracy wymienić można jedynie drobiazgi. Opisany na s. 68 zjazd obywateli powiatu nowoaleksandrowskiego (wcześniej jeziorosskiego, później brasławskiego) guberni kowieńskiej, poświęcony przeciwdziałaniu „moralnem u zepsuciu włościan”, dotyczył oczywiście tzw. ruchu bractw trzeź­ wości, rozprzestrzeniającego się wówczas i w Rosji, i na Litwie, w celu zapo­ biegania pladze pijaństwa wśród chłopów. Jest na ten tem at kilka nowych prac litewskich oraz dawne prace Michała Brensztejna (Bractwa trzeźwości na Lit­ wie, głównie w diecezji żmudzkiej 1858-1863) i Kazimierza Gieczysa (Bractwa trzeźwości vt' diecezji żmudzkiej 1858-1864). Warto dodać, że dla opisania epi­ zodu brasławskiego Zienkowicza, w kontekście losów jego siostry Pauliny, war­ to byłoby skorzystać z klasycznej ju ż monografii Ottona Hedemanna (Historia pow iatu brasławskiego, Wilno 1930).

Rodzina Zienkowiczów, o których starożytnej historii autorka jedynie wspo­ mina, posiada świadectwa z odległych dziejów Wielkiego Księstwa Litewskie­ go. Najstarsze zapisy znajdujemy w M etryce Litewskiej. Rodzina wywodzi się prawdopodobnie z północno-wschodniej Białorusi. W roku 1528 Oleksiej Zien- kowicz, bojar, szwagier M ichaiła Fedkowicza świadczył na jego korzyść w spra­ wie dóbr jego żony w Dołożcu w powiecie połockim (Lietuvos Metrika (1522-1530), Vilnius 1997, poz. 290).

Dla uzupełnienia siedemnastowiecznych i osiemnastowiecznych dziejów ro­ dziny Zienkowiczów warto byłoby wykorzystać ostatnio wydane tomy wspo­ mnianej Metryki Litewskiej, m. in. Rejestry podym nego Wielkiego Księstwa L i­ tewskiego [. . . ] Województwo brzesko-litewskie 1667-1690 i przede wszystkim Województwo nowogródzkie 1690 (oprać. A. Rachuba oraz A. Rachuba i H. Lu- lewicz, Warszawa 2000 i 2002).

Oprócz Zienkowiczów, pieczętujących się herbem Siekierz, istniała druga równie zasłużona dla Rzeczypospolitej gałąź tej rodziny pieczętująca się herbem Siostrzeniec. Ta druga gałąź rodziny zwana była Zienkowiczami Cichyńskimi lub Tychińskimi.

W województwie nowogródzkim rodzina Zienkowiczów (ale herbu Siostrze­ niec) była wyjątkowo rozprzestrzeniona. Posiadała majątek wieczysty w Uzłow- cu w powiecie słonimskim. Sama zaś familia Zienkowiczów - Cichyńskich (Ty- chińskich) w źródłach pisana była nie tylko jako Zienkowicz, ale także jako: Ziękowicz lub Ziekowicz, a także Żykowicz {ML, Województwo nowogródzkie 1690 i: oprać. H. Lulewicz, A. Rachuba, Warszawa 2002, s. 124, 137, 138, 148,150,153,179,180). W końcu XVII w. postacią główną w rodzinie był Alek­ sander Zienkowicz, podczaszy i pisarz grodzki słonimski (tamże, s. 153). Znany był również Wasyl Zienkowicz Tychiński (zmarły w 1610 r. ), marszałek Ziemi Nowogródzkiej ( Urzędnicy centralni i dostojnicy WKL X IV -X V III w. Spisy, oprać. H. Lulewicz, A Rachuba, Kórnik 1994, poz. 641).

Rodzina Zienkow iczów herbu Siekierz zw iązana była także z w o­ jew ództw em smoleńskim. W roku 1790 zmarł tam starosta ostryński Andrzej Zienkowicz herbu Siekierz, pisarz skarbowy Wielkiego Księstwa Litewskiego ( Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy. Ziemia Smoleńska i Wo­ jew ództw o Smoleńskie X IV -X V III wiek, Warszawa 2003, poz. 405). Kilku Zien­ kowiczów herbu Siekierz piastowało również wysokie funkcje w hierarchii koś­ cielnej: Michał Jan (zmarły w 1762 r. ) był kanonikiem wileńskim, sufraganem żmudzkim, biskupem juliopolitańskim i biskupem wileńskim. Tomasz Ignacy (zmarły w 1790 r. ) był także kanonikiem wileńskim, sufraganem białoruskim i biskupem areopolitańskim oraz - w końcu - sufraganem wileńskim (Urzędni­ cy centralni i dostojnicy W K LXIV-XVIIIw . Spisy, oprać. H. Lulewicz, A Rachu­ ba, Kórnik 1994, poz. 200; 794; 970; 975; 1444).

256 Recenzje

Trzeba podkreślić, że wskazane powyżej uzupełnienia nie m ają oczywiście wpływu na ocenę pracy. Dotyczą bowiem w gruncie rzeczy spraw nie związa­ nych bezpośrednio z Feliksem Zienkowiczem, a jedynie z dziejami jego rodzi­ ny (i jej odgałęzień) w odległym XVI, XVII i XVIII stuleciu.

Wśród nielicznych potknięć: poprawić należy błąd literowy w nazwisku wy­ stępującym w przypisie 93 na stronie 122. Chodzi oczywiście o wybitnego pro­ fesora chemii Uniwersytetu Wileńskiego oraz Akademii Medyko-Chirurgicznej w Wilnie, a potem Uniwersytetu św. W łodzimierza w Kijowie, jednego z twór­ ców polskiej terminologii chemicznej, Ignacego Fonberga.

Biografię Feliksa Zienkowicza zamyka aneks, w którym zamieszczone zo­ stały zeznania składane przez Zienkowicza przed W ileńską Kom isją Śledczą od sierpnia do października 1863 r. (odnalezione przez Autorkę w zbiorach Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie) oraz wspomnienie o Wiktorze Godlewskim (opublikowane pierwotnie we „Wszechświecie” w 1900 r.) i testa­ ment, którego oryginał znajduje się w posiadaniu rodziny. Wszystkie te doku­ menty stanow ią swoiste pendant dla monografii i doskonale wprowadzają w at­ mosferę listów Zienkowicza.

N a podkreślenie zasługuje to, że Zienkowicz w swych zeznaniach potrafił nie obciążać przyjaciół, podając nazwiska osób znajdujących się za granicą bądź ju ż zatrzymanych i skazanych przez władze carskie. Autorka kwestie zeznań omawia i analizuje szczegółowo w części poświęconej aresztowaniu i śledztwu.

Druga część książki B. Jędrychowskiej zawiera wspom nianą już edycję listów Feliksa Zienkowicza z Syberii. Pozwolę sobie stwierdzić, że autorka przygotowała tę edycję wyśmienicie. Trudno mieć jakiekolw iek zastrzeżenia do zastosowanych zasad edycji, a także do poziomu opracowania listów. Wykazała się w iedzą i skrupulatnością, zaś efekt końcowy jest imponujący. Otrzymaliśmy edycję źródłową, która na długi czas pozostanie istotnym uzupełnieniem naszej wiedzy o Syberii i losach zesłańców. Każdy zajmujący się problematyką zes­ łańczą, czy też losami i działalnością, na przykład, Aleksandra Czekanowskie- go, Benedykta Dybowskiego, Jakuba Gieysztora, Augusta Iwańskiego-seniora, Józefa Kalinowskiego, Józefa i Michała Łagowskich, Henryka Wohla i wielu in­ nych, będzie musiał korzystać z tej książki. Znajdzie w niej również fundamen­ talne informacje o syberyjskich rodach: Biełogołowów, Wasiliewów, Jarusowów i innych.

Leszek Zasztowt

Instytut Historii Nauki PAN (Warszawa)