Medycyna Wet. 2007, 63 (4) 459
Praca oryginalna Original paper
Kaczka domowa (Anas platyrhynchos f. Domesti-ca, Linnaeus 1758) nale¿y do rzêdu blaszkodziobych (Anseriformes), rodziny kaczkowatych (Anatidae).
Dotychczas budowie szkieletu kaczki domowej po-wiêcono niewiele opracowañ. Do najstarszych nale-¿y publikacja Timmana (15), która zawiera opis koci koñczyny piersiowej, wskazuj¹c jednoczenie na znacznie mniejsze wymiary poszczególnych koci w porównaniu z innymi gatunkami rodziny kaczko-watych. Dok³adnoæ pomiarów wg tego autora okaza-³a siê niewystarczaj¹ca do dalszej pracy naukowej, w zwi¹zku z tym wznowiono badania osteometryczne nad koæcem kaczki domowej (3). Poza tym dostêpne s¹ prace o charakterze porównawczym koæca kaczki z gêsi¹ domow¹ (9, 11), a tak¿e wyniki badañ morfo-metrycznych w powi¹zaniu z cechami funkcjonalny-mi u drobiu u¿ytkowego (15, 18). Dok³adne badania osteometryczne u ptaków kurowatych prowadzi³ Schweizer (13). Powsta³y równie¿ doniesienia
doty-cz¹ce parametrów mechanicznych i geometrycznych koci u kaczki krzy¿ówki (12), a tak¿e dane dotycz¹ce morfologii i rotacji koci piszczelowo-stêpowej u strusi (2). Obecnie w centrum zainteresowania znajduj¹ siê cechy strukturalne i mechaniczne uk³adu kostnego pta-ków (5-7). Do lepszego zobrazowania budowy szkie-letu ptaków wykorzystuje siê tak¿e nowoczesne tech-niki badawcze, np. rentgenodiagnostykê i ultrasono-grafiê, które pozwalaj¹ dok³adnie przeledziæ we-wnêtrzn¹ strukturê koci (11, 14, 16).
Celem badañ by³o poznanie morfologii oraz wymia-rów d³ugociowych i szerokociowych koci obrêczy oraz odcinka nasadowego i przejciowego koñczyny miednicznej dla osobników doros³ych i m³odocianych kaczki domowej typu pekin. Celem by³o równie¿ wy-kazanie ró¿nic o charakterze dymorficznym i ontoge-netycznym. Udostêpni³y one tak¿e dane do badañ archeozoologicznych w celu okrelania kopalnych szcz¹tków ptaków.
Morfologia i morfometria koci obrêczy
oraz odcinka nasadowego i przejciowego
koñczyny miednicznej kaczki domowej
ANNA CHARUTA, JERZY REYMOND*
Zak³ad Morfologii Krêgowców Wydzia³u Rolniczego Akademii Podlaskiej, ul. Prusa 14, 08-110 Siedlce
*Oddzia³ Chirurgii Szczêkowo-Twarzowej Radomskiego Szpitala Specjalistycznego, ul. Tochtermana 1, 26-600 Radom
Charuta A., Reymond J.
Morphology and morphometry of the pelvic girdle as well as the head and connecting segments in the pelvic limb of the domestic Peking duck
Summary
The aim of the morphological study was an attempt to define in a morphological context the shoulder girdle and epiphysis bones in the pelvic bone of the domestic Peking duck. The morphological study was performed on the bone material taken from skeletons of domestic Peking ducks (Anas platyrhynchos f. domestica, Linnaeus 1758) including 40 adult individuals (6 males and 34 females) and 84 young individuals (42 males, 42 females). After preparing the bones for the research the absolute parameters of the bones were estimated for both males and females separately taking into account different age groups. The analysis included osteometry and description of anatomic bone structures. There appeared to be statistically significant differences between similar bone parameters defined for adult male and female species. In the young bird group distinct sex dimorphism was observed only in the spinal length of the pelvis as well as in the greatest length and width of the fibula bone. There also appeared to be ontogenetic differences between young and adult ducks in the size of the bones examined. The adult male species were characterized by bigger bones of the pelvic limb part studied. Similar dependences were observed in the case of young species. However, dimorphic differences were more visible with adult species. The external surface carving becomes more distinct with the increase of the birds age.
Medycyna Wet. 2007, 63 (4) 460
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na szkieletach kaczki domo-wej typu pekin w tym 40 osobników doros³ych w wieku powy¿ej 8 tygodni (6 samców i 34 samic) oraz na 84 osob-nikach 8-tygodniowych, m³odych (42 samce i 42 samice). Wszystkie ptaki pochodzi³y z fermy ptactwa wodnego w Miêdzyrzecu Podlaskim ko³o Siedlec. Kaczki przed ubo-jem wa¿ono z dok³adnoci¹ do 0,1 kg. Masa cia³a bada-nych osobników doros³ych waha³a siê od 3,0 kg do 4,1 kg, a m³odych od 1,9 kg do 3,2 kg. Koci gotowano w 3% wodnym roztworze wodorowêglanu sodu (NaHCO3), a na-stêpnie preparowano strumieniem wody po rozmiêkczeniu pozosta³ych fragmentów miêni. Po oczyszczeniu materia³ bielono w 3% roztworze perhydrolu (H2O2) i suszono w temperaturze pokojowej (16-20°C) (8). Szczegó³ow¹ ana-lizê morfologiczn¹ przeprowadzono na poszczególnych kociach koñczyny lewej. W odniesieniu za do koci mied-nicznej przeprowadzono ³¹cznie pomiary obustronne. Przy opisie strza³ki wprowadzono pomiary w³asne, dotycz¹ce najwiêkszej szerokoci koñca bli¿szego oraz najwiêkszej d³ugoci. W opisie zwracano uwagê na cechy typowe dla gatunku oraz na zmiany o charakterze dymorficznym i on-togenetycznym. Pomiarów koci dokonano suwakiem z noniuszem, z dok³adnoci¹ do 0,1 mm wed³ug metody zaproponowanej przez Driesch (4). Dla okrelenia wymia-rów koci w³aciwych dla gatunku obliczono redni¹ aryt-metyczn¹ (x), odchylenie standardowe (SD) oraz wspó³-czynnik zmiennoci (cV). Uzyskane wyniki poddano ana-lizie statystycznej z zastosowaniem testu t-Studenta, przyj-muj¹c za istotne statystycznie ró¿nice przy wartoci p £ 0,05 i p £ 0,01.
W odniesieniu do rzepki zamieszczono tylko krótki opis morfologiczny. Nazewnictwo anatomiczne podano zgod-nie z nomenklatur¹ Baumela (1).
Wyniki i omówienie
Miednica (pelvis) (tab. 1). Najwiêksza d³ugoæ mied-nicy u doros³ych kaczorów osi¹ga wartoæ 118,20 mm i jest wiêksza w stosunku do kaczek a¿ o 9,3 mm. Obserwowane ró¿nice najwiêkszej d³ugoci miednicy pomiêdzy doros³ymi ptakami obu p³ci by³y statystycz-nie istotne. W tym przypadku wystêpuje wyrany dy-morfizm p³ciowy. Równie¿ d³ugoæ krêgowa miedni-cy jest zdemiedni-cydowanie wiêksza u samców w obu gru-pach wiekowych. Ró¿nica w najwiêkszej szerokoci miednicy by³a istotnie wiêksza u samic doros³ych w porównaniu z doros³ymi samcami. Szerokoæ miê-dzypanewkowa wymienionej koci by³a u samców o 3,54 mm wiêksza w stosunku do samic, a szerokoæ przeciwkrêtarzowa jest wiêksza tylko o 1,22 mm i nie by³a istotna statystycznie (tab. 1). Ró¿nica w najmniej-szej szerokoci koci biodrowej miêdzy osobnikami doros³ymi obu p³ci okaza³a siê istotna. rednica pa-newki w obu grupach wiekowych pomiêdzy samcami i samicami jest zbli¿ona. W przypadku tej cechy nie odnotowano istotnych ró¿nic statystycznych.
Miednica m³odych samców by³a gorzej wymodelo-wana i w stosunku do kaczorów doros³ych znacznie
krótsza o oko³o 8 mm (tab. 1). Najwiêksza szero-koæ u osobników m³odych obu p³ci mia³a wartoæ zbli¿on¹, a w stosunku do osobników doros³ych by³a znacznie krótsza. Szerokoæ przeciwkrêtarzowa oma-wianej koci nie wykaza³a ró¿nic istotnych statystycz-nie pomiêdzy samcami i samicami dwóch grup wie-kowych.
Rzeba koci miednicznej u m³odych kacz¹t by³a mniej wyrana, a koæ biodrow¹ mo¿na jeszcze doæ ³atwo oddzieliæ od koci lêdwiowo-krzy¿owej. Gu-zek nadpanewkowy koci biodrowej u brojlerów by³ mniejszy. S³abo zaznaczony jest równie¿ kolec biod-rowy tylny, koñcz¹cy koæ biodrow¹. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje u m³odych osobników koæ ³onowa, która w 72 przypadkach (na 84 przebadanych) zbudo-wana jest jeszcze z tkanki chrzêstnej i po maceracji nie zachowuje siê. Otwór panewkowy znajduj¹cy siê w panewce miednicy posiada w obu grupach wieko-wych, zarówno u samców, jak i u samic prawie iden-tyczne wymiary, które nie wykazuj¹ ró¿nic istotnych statystycznie. Przeciwkrêtarz otaczaj¹cy panewkê jest znacznie mniejszy u m³odych osobników.
Koæ udowa (os femoris) (tab. 2). Swoim kszta³-tem przypomina koæ udow¹ ssaków. Najwiêksza jej
r a i m y W Saamdce Saamdice Saimmce Saimmice a z s k ê i w j a N æ o g u ³ d x 118,20A 108,90B 109,90a 108,40a d S 4,34 17,00 5,93 4,56 V 3,67 15,61 9,09 4,20 æ o g u ³ D a w o g ê r k x 110,30A 106,20B 104,70A 95,51B d S 4,28 12,50 8,26 11,71 V 3,88 11,77 7,88 12,39 a z s k ê i w j a N æ o k o r e z s x 30,11A 31,73B 25,01a 25,86b d S 1,75 0,85 2,34 1,99 V 5,75 2,67 9,35 7,69 æ o k o r e z S -y z d ê i m a w o k w e n a p x 40,75a 37,21a 33,12a 33,57a d S 14,45 13,83 2,00 1,68 V 10,29 10,29 6,03 5,00 æ o k o r e z S -w i c e z r p a w o z r a t ê r k x 51,30a 50,08a 43,36a 44,54a d S 2,07 16,19 15,57 2,21 V 4,03 12,36 12,84 4,96 a c i n d e r i k w e n a p x 8,63a 8,29a 8,99a 8,88a d S 11,59a 10,85a 0,83 11,03a V 18,42a 10,25a 9,23 11,59a a z s j e i n m j a N i c o k æ o k o r e z s j e w o r d o i b x 26,89A 28,47B 23,57a 23,53a d S 2,41 0,91 1,49 1,71 V 8,96 3,13 6,35 7,26
Tab. 1. Wymiary miednicy (mm)
Objanienia: a, b, A, B rednie oznaczone ró¿nymi literami ró¿-ni¹ siê istotnie ma³ymi przy p £ 0,05; du¿ymi przy p £ 0,01; ad ptaki doros³e; im ptaki m³ode
Medycyna Wet. 2007, 63 (4) 461
d³ugoæ osi¹ga u doros³ych samców wartoæ 73,33 mm, za u samic tej grupy jest zdecydowanie mniejsza. W tym przypadku wystêpuje wyrany dymorfizm p³ciowy. Ró¿nica w d³ugoci g³ówkowej koci udo-wej miêdzy osobnikami doros³ymi obu p³ci okaza³a siê równie¿ wysoce statystyczna. U osobników m³o-dych statystycznie istotnych ró¿nic nie wykazano. Najwiêksza szerokoæ koñca bli¿szego jest wiêksza u doros³ych samców w porównaniu z samcami i wy-nosi 18,70 mm. Trzon koci udowej kaczki domowej jest g³adki, lekko wygiêty ku przodowi, a najmniejsza jego szerokoæ ma wartoæ zbli¿on¹ u obu p³ci (tab. 2). U 8-tygodniowych brojlerów obu p³ci w najwiêkszej d³ugoci koci udowej istotnych ró¿nic nie wykazano. M³ode samce posiadaj¹ koæ udow¹ krótsz¹ a¿ o 4,53 mm w stosunku do kaczorów doros³ych (tab. 2). W przypadku najwiêkszej szerokoci koñca bli¿szego oraz szerokoci koñca dalszego omawianej koci wród osobników doros³ych wystêpuje wyrany dymorfizm p³ciowy. U ptaków m³odych te dwa wymiary nie wy-kazuj¹ istotnych ró¿nic statystycznych. W przypadku g³êbokoci koñca dalszego koci udowej w grupie pta-ków doros³ych stwierdzono ró¿nicê wysoce statystycz-n¹. U osobników m³odych nie stwierdzono ró¿nic istot-nych statystycznie.
Pewne elementy kostne u kacz¹t s¹ s³abiej wykszta³-cone. Czêæ tylna krêtarza wiêkszego jest znacznie mniejsza, a krêtarz mniejszy jest ledwie zauwa¿alny. Natomiast k³ykcie przyrodkowy i boczny s¹ bardziej ostre i zdecydowanie mniejsze.
Rzepka (patella) jest u kaczki domowej krótka i szeroka. Ma kszta³t trójk¹tny. Podstawa jej jest zwró-cona w kierunku grzbietowym.
Koæ piszczelowo-stêpowa (os tibiotarsi) (tab. 3). Jest zdecydowanie najd³u¿sz¹ koci¹ koñczyny mied-nicznej. Jej najwiêksza d³ugoæ u doros³ych samców osi¹ga³a 123,70 mm, a u samic koæ ta by³a istotnie statystycznie krótsza. Najwiêksza szerokoæ koñca bli¿szego koci piszczelowo-stêpowej wynosi u kaczo-rów 23,05 mm i jest o 1,79 mm mniejsza ni¿ u kaczek. Najwiêksza szerokoæ koñca dalszego jest odpowied-nio mniejsza i przyjmuje równie¿ nieco wiêksze war-toci w grupie samców, wykazuj¹c wyrany dymor-fizm p³ciowy (tab. 3). Ró¿nica w najmniejszej szero-koci trzonu szero-koci piszczelowo-stêpowej miêdzy osob-nikami doros³ymi obu p³ci okaza³a siê wysoce statys-tycznie istotna (tab. 3). W grupie 8-tygodniowych broj-lerów ró¿nica w d³ugoæ koci piszczelowo-stêpowej pomiêdzy samcami i samicami nie jest statystycznie istotna i nie zauwa¿ono dymorfizmu p³ciowego. Naj-wiêksza szerokoæ koñca bli¿szego u obu p³ci osobni-ków m³odych wynosi oko³o 20,5 mm. Szerokoæ koñ-ca dalszego wymienionej koci u kacz¹t jest odpowied-nio mniejsza w stosunku do osobników doros³ych. M³ode samice charakteryzowa³y siê nieco wiêksz¹ szerokoci¹ koñca dalszego, jak równie¿ koñca dal-szego koci piszczelowo-stêpowej w stosunku do m³o-dych samców. Ró¿nice w najmniejszej szerokoci trzo-nu i g³êbokoci koñca dalszego w grupie osobników m³odych nie wykaza³y ró¿nic istotnych statystycznie (tab. 3). Wród kacz¹t w 70 przypadkach (na 84 zba-danych) zauwa¿a siê na koñcu górnym koci wystêpu-j¹c¹ jeszcze chrz¹stkê nasadow¹. W tej grupie ptaków
r a i m y W Saamdce Saamdice Saimmce Saimmice a z s k ê i w j a N æ o g u ³ d x 73,33A 69,98B 68,80a 68,51a d S 2,04 1,91 2,75 2,53 V 2,78 2,72 3,99 3,69 æ o g u ³ d a i n d e r æ o g u ³ d ( ) a w o k w ó ³ g x 69,85A 66,15B 65,46a 65,05a d S 2,50 2,02 2,66 2,50 V 3,57 3,05 1,06 3,84 a z s j e i n m j a N u n o z rt æ o k o r e z s x 7,17a 6,93b 6,56a 6,97a d S 0,46 0,46 0,42 1,05 V 6,41 14,431 6,40 15,061 a z s k ê i w j a N a c ñ o k æ o k o r e z s o g e z s ¿i l b x 18,70A 16,76B 16,53a 16,40a d S 1,44 1,39 0,92 0,92 V 7,70 8,29 5,56 6,09 a z s k ê i w j a N a c ñ o k æ o k o r e z s o g e z s l a d x 19,32A 17,96B 17,10a 17,13a d S 1,08 0,65 0,90 1,05 V 5,59 3,61 5,26 5,83 æ o k o b ê ³ G o g e z s l a d a c ñ o k x 14,60A 12,85B 12,16a 12,35a d S 2,83 0,71 0,92 1,31 V 19,381 5,52 7,56 10,601
Tab. 2. Wymiary koci udowej (mm)
Objanienia: jak w tab. 1.
r a i m y W Saamdce Saamdice Saimmce Saimmice a z s k ê i w j a N æ o g u ³ d x 123,70A 120,30B 120,40a 119,00a d S 4,86 3,88 5,05 4,55 V 3,92 3,22 4,19 3,82 a z s j e i n m j a N u n o z rt æ o k o r e z s x 7,97A 7,31B 6,51a 6,47a d S 0,69 0,36 0,34 0,46 V 8,65 4,92 5,22 7,10 a z s k ê i w j a N a c ñ o k æ o k o r e z s o g e z s ¿i l b x 23,05A 21,26B 20,59a 20,62b d S 1,95 0,79 1,10 0,90 V 8,45 3,71 5,34 4,84 a z s k ê i w j a N a c ñ o k æ o k o r e z s o g e z s l a d x 16,58A 15,00B 14,16a 14,61b d S 2,00 0,71 0,78 1,88 V 12,061 4,73 5,50 12,861 æ o k o b ê ³ G o g e z s l a d a c ñ o k x 17,05B 15,61A 14,93a 15,51a D s 1,16 0,66 1,99 1,86 V c 6,80 6,40 13,321 11,991
Objanienia: jak w tab. 1.
Medycyna Wet. 2007, 63 (4) 462
wynios³oæ miêdzyk³ykciowa, która oddziela po-wierzchniê stawow¹ boczn¹ i popo-wierzchniê stawow¹ przyrodkow¹ jest prawie niewidoczna. Równie¿ gu-zowatoæ koci piszczelowo-stêpowej u brojlerów jest ledwie zauwa¿alna. Koniec dalszy wymienionej koci u ptaków m³odych jest znacznie wê¿szy i s³abiej za-krzywiony przyrodkowo. Oba k³ykcie: boczny i przy-rodkowy na koñcu dalszym s¹ s³abiej wykszta³cone w stosunku do zwierz¹t doros³ych. Kanalik miênia prostownika d³ugiego palców w zwi¹zku z mniejszy-mi rozmniejszy-miaramniejszy-mi k³ykci jest krótszy i wê¿szy.
Strza³ka (fibula) (tab. 4). Najwiêksza jej d³ugoæ wynosi u samców 67,62 mm, równie¿ w tym przypad-ku wystêpuje wyrany dymorfizm p³ciowy, samce mia-³y d³u¿sz¹ strza³kê o 2,60 mm. Ró¿nica w najwiêkszej d³ugoci badanej koci okaza³a siê wysoce statystycz-na. Osobniki 8-tygodniowe odznacza³y siê znacznie krótsz¹ strza³k¹. Najwiêksza jej d³ugoæ w tej grupie ptaków by³a zbli¿ona pomiêdzy osobnikami obu p³ci i by³a a¿ o 7 mm mniejsza ni¿ u form doros³ych (ró¿-nica dotyczy samców). Ró¿(ró¿-nica w najwiêkszej szero-koci koñca bli¿szego strza³ki w obu grupach wieko-wych pomiêdzy samcami i samicami jest wysoce istot-na statystycznie (tab. 4). Strza³ka kaczki domowej ma dobrze zachowany koniec bli¿szy w formie p³askiej g³ówki (capitulum fibulae), z powierzchni¹ stawu udo-wo-strza³kowego. Trzon wymienionej koci zwê¿a siê i koñczy ostro nieco ni¿ej po³owy d³ugoci podudzia. Strza³ka jest zdecydowanie d³u¿sz¹ koci¹ w grupie doros³ych ptaków. U brojlerów w 75 przypadkach (na 84 zbadanych) odnotowano, i¿ 1/3 d³ugoci tej koci wystêpuje jako chrz¹stka.
Podsumowanie
Celem przeprowadzonych obserwacji by³a próba scharakteryzowania koci obrêczy oraz odcinka nasa-dowego i przejciowego koñczyny miednicznej u kacz-ki domowej typu pekacz-kin (Anas platyrhynchos f. dome-stica, Linnaeus 1758).W grupie ptaków doros³ych stwierdzono wyrany dymorfizm p³ciowy w najwiêk-szej d³ugoci i najwiêknajwiêk-szej szerokoci badanych koci szkieletu koñczyny miednicznej. Porównuj¹c za koñ-czyny piersiowe i miedniczne w obu grupach wieko-wych stwierdzono, ¿e ró¿nica w d³ugociach koci homologicznych odcinków koñczyn jest wiêksza
r a i m y W Saamdce Saamdice Saimmce Saimmice a z s k ê i w j a N æ o g u ³ d x 67,62A 65,02B 59,42A 58,41B d S 1,31 4,11 2,11 1,72 V 1,93 6,32 3,85 2,94 a z s k ê i w j a N a c ñ o k æ o k o r e z s o g e z s ¿i l b x 9,21A 8,42B 8,21A 7,54B d S 0,12 0,24 0,34 0,56 V 1,50 2,85 4,14 7,22
Objanienia: jak w tab. 1.
Tab. 4. Wymiary strza³ki (mm) w przypadku koñczyny piersiowej (3). Koci koñczy-ny miednicznej m³odych ptaków szybciej osi¹gaj¹ d³u-goæ i szerokoæ charakterystyczn¹ dla gatunku. Naj-prawdopodobniej jest to zwi¹zane z typem lokomocji o cechach kroczenia i brodzenia. Lot bowiem ograni-cza siê tylko do nieznacznego podfruwania. Koñczy-ny miedniczne musz¹ zatem byæ szybciej przystoso-wane do pe³nionych funkcji. Dwigaj¹ one ciê¿ar ca-³ego cia³a. Ten typ lokomocji wi¹¿e siê równie¿ z roz-rostem miednicy. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje rów-nie¿ u kaczki domowej dobrze ukszta³towany otwór panewkowy, który sprzyja g³êbokiemu wsuniêciu g³o-wy koci udowej w panewkê. Rzeba powierzchni zewnêtrznej przebadanych koci przybiera na wyrazi-stoci wraz z wiekiem.
Pimiennictwo
1.Baumel J.: Handbook of Avian Anatomy. Published by the Club. Cambridge, Massachusetts 1993.
2.Bezuidenhout A., Burger W. P.: The incidente of tibiotarsal rotation in the ostrich (Struthio camelus). Jl. S. Afr. Vet. Ass. 1993, 64,159-161. 3.Charuta A., Bartyzel B. J.: Morfologia i morfometria koci obrêczy i
odcin-ka nasadowego koñczyny piersiowej odcin-kaczki domowej. Medycyna Wet. 2005, 61,811-813.
4.Driesch A.: A guide to the measurement of animal bones from archeological sites. Peabody Museum of Archeology and Ethnology Harvard University. München 1976.
5.Ede A. D.: Bird structure and approach through evolution, development and function in the fowl. Hutchinson Education, University of London 1996. 6.Gadow H., Selenka E.: Vögel. Anatomischer theil. C. F. Wintersche
Verlags-handlung, Leipzig 1881.
7.Kaczanowska-Taraszkiewicz E.: Wp³yw wieku i p³ci na wzrost koci koñ-czyn i rozwój ich cech mechanicznych u przepiórki (Coturnix coturnix Pharao). Medycyna Wet. 2001, 57, 510-514.
8.Kim W. K., Donalson L. M., Herrera P., Woodward C. L., Kubena L. F., Nisbet D. J., Ricke S. C.: Research note: Effects of different bone preparation methods (fresh, dry, and fat-free dry) on bone parameters and the cor-relations between bone breaking strength and the other bone parameters. Poult Sci. 2004, 83, 1663-1666.
9.Kittel R.: Anatomie der Wirbeltiere. Fortschr. Zoologie 1968, 19, 51-104. 10.Komarek V., Kolda J.: Anatomie domacich ptaku (s narysem fysiologie).
Èeskoslovenska Akademie Zemìdìlskych Vìd, Praga 1963.
11.Kostka V., Krautwald-Junghanns M. E., Tellhelm B.: Radiology of the avian skull J. Vet. Med. A 1991, 38,175-186.
12.Kowalik S., Drobek-Gilowska A., Tatara M., Sawa-Wojtanowicz B., Wa³-kuska G.: Parametry mechaniczne i geometryczne koci koñczyn kaczek krzy-¿ówek i ³ysek. Medycyna Wet. 2004, 60, 428-431.
13.Schweizer W.: Studien an vor- und frühgeschichtlichen Tierresten Bayerns IX. Zur Frühgeschichte des Haushuhns in Mitteleuropa. Tieranatomisches Institut der Universität München 1961.
14.Smith W. A., Bonnie J.: Atlas of Avian Radiographic Anatomy. Saunders W. B. Co., Philadelphia 1992.
15.Timman O.: Vergleichende Untersuchungen an Haus und Wildenten: Zool Ib. Jena 1919, 36, 621-652.
16.Wagner W. M., Kirberger R. M., Groenewald H. B.: Radiographic anatomy of the thoraco-abdominal cavity in ostriches (Struthio camelus). Vet. Radiol. Ultrasound. 2001, 42, 175-176.
17.Whitehead C. C., Fleming R. H.: Osteoporosis in cage layers. Poultry Sci. 2000, 79, 1033-1041.
18.Zweers G. A., Vanden Berge J. C., Koppendraier R.: Avian cranio-cervical systems. Part I: Anatomy of the cervical column in the chicken (Gallus gallus L.). Acta Morphol. Neerl. Scand. 1987, 25, 131-155.
Adres autora: dr Anna Charuta, ul. Prusa 14, 08-110 Siedlce; e-mail: anna.charuta@neostrada.pl
