Andrzej Miszczuk
Ocena poziomu rozwoju
makroregionu środkowo-wschodniej
Polski w świetle koncepcji zasobowej,
dochodowej i produkcyjnej
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 23, 369-386
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X X III, 24 SECTIO H 1989
I n s t y t u t T e o r i i R o z w o j u S p o ł e c z n o - E k o n o m i c z n e g o W y d z i a ł u E k o n o m i c z n e g o U M C S
A n d r z e j M I S Z C Z U K
Ocena poziom u rozw oju m akroregionu środkow o-w schodniej Polski w św ietle koncepcji zasobowej, dochodowej i p rod uk cy jnej
Оценка уровн я развити я средневосточного м акрорегиона П ольш и в св ете концепций: р есурсной, д оходовой и уровня прои зводства
E valu ation of th e L ev el of D ev elo p m en t in the C entral-E astern M acreregion in th e L ight of the C oncepts o f R esources, Incom es and Production
Z p u n k tu w idzenia praw idłow ej polityki regionalnej isto tn e znaczenie m a p opraw ne określenie stopnia rozw oju regionu. S łuży ono p o staw ie niu diagnozy istniejącego sta n u zagospodarow ania regionu oraz w sk a zaniu b arier, k tó ry c h przezw yciężanie jest niezbędne dla zapew nienia jego rozw oju.
W lite ra tu rz e przedm iotu spotkać m ożna w iele koncepcji oceny stop nia rozw oju regionalnego. Szczególnie przekonyw ające — zdaniem a u to ra — są trz y z nich, tj. zasobowa, dochodowa i p ro d uk cyjn a. P rz y ich w y k o rzy stan iu sform ułow ano w prezentow anym opracow aniu ogólną ocenę osiągniętego poziom u rozw oju przez m ak ro reg ion środkow o- -w schodni (obejm ujący w ojew ództw a: bialskopodlaskie, chełm skie, lu b el skie i zam ojskie). W ynikające z poszczególnych koncepcji oceny cząstko we dopełniono inform acjam i na te m a t zalet bądź w ad stosow anych m ie r ników , co było rów noznaczne z korygow aniem uzyskiw anych w yników z rzeczyw istością. P odstaw ę źródłow ą dla przeprow adzonych b adań tw o rzy ły m ate ria ły sta ty sty c z n e za rok 1983.
POZIOM ROZW OJU M AK R O R EG IO N U SR O D K OW O -W SCHO DNIEGO W ŚW IETLE K O N C E PC JI ZASO BO W EJ
K oncepcją zasobow ą w odniesieniu do skali k ra ju in tereso w ał się O. L ange.1 N ato m iast B. W iniarski adaptow ał ją i rozw inął dla potrzeb p ro b lem aty k i regionalnej. M iarą rozw oju regionu jest tu ta j stopień w y ko rzy stan ia kom ponentów u k ład u regionalnego, tj. środow iska n a tu ra l nego, ludności i zasobów gospodarczych. Z atem im w iększa jest różnica m iędzy stan em fak ty czn y m w zakresie w yko rzystan ia ty ch kom ponentów a poziomem, k tó ry m ógłby być osiągnięty z korzyścią dla całej gospo d a rk i narodow ej, ty m region je s t m niej rozw inięty.2 Zgodnie z in te n c ją B. W iniarskiego, chodzi w te j koncepcji nie o pełne, lecz opty m alne w yko rzy sta n ie zasobów reg io nu .3
M iaram i sto p nia w y k o rzy stan ia kom ponentów u k ład u regionalnego są m. in.:
1) w odniesieniu do środow iska n aturalnego :
a) m iern ik w y k o rzy stan ia surow ców m in eraln y ch (Wsm) w yrażony stosun k iem w ielkości w ydobycia surow ców do ich zasobów bilansow ych
(Ir
) 1
p™rayslowych (f^);
b) m iern ik w y k o rzy stan ia zasobów w odnych (Wzw) ro zum iany jako sto su n ek m iędzy gospodarczym i ko n su m p cy jn y m zapotrzebow aniem na w odę (D) a w ielkością w ody pozostałej n a dany m obszarze (R), k tó rą to w ielkość oblicza się na podstaw ie b ilan su wodnego w ten sposób, że R = Z + P —(H + S ), gdzie: Z — zapas w ody na początku bilansow ania, P — opady atm osferyczne, H — odpływ pow ierzchniow y, S — s tr a ty w o dy w w y n ik u parow ania, konsu m p cji ro ślin oraz odpływ u podziem nego i przesiąkania;
c) m iern ik w y k o rz y sta n ia w aru n k ó w n a tu ra ln y c h (Wwr) do p ro d u k cji ro ln ej w yrażo n y sto su n k iem końcow ej pro d u k cji rolniczej w regionie n a 1 h a użytków ro ln y ch do w ielkości tejże p rod uk cji p rzy ję te j za wzo
rzec, z uw zględnieniem różnic w jakości gleb, klim acie itp. m iędzy b a dan y m obiektem a w zorcem ;
d) m iern ik w y k o rzy stan ia w alorów tu ry sty cz n o -re k rea c y jn y ch (Wwt) określo n y jako sto su n e k m iędzy rzeczy w istą liczbą tu ry stó w odw iedza jących d an y te re n a ich liczbą dopuszczalną z p u n k tu w idzenia zacho w ania rów now agi ekologicznej;
1 O. L a n g e : T eo ria r o z w o j u g o s p o d a r c ze g o . Cz. II. U n iw ersy tet W arszaw ski. W arszaw a 1958, s. 16.
2 B. W i n i a r s k i : A k t y w i z a c j a r e g i o n ó w g o s p o d a r c zo n ie r o z w in i ę ty c h . PW G. W arszaw a 1961, s. 40— 41.
O cena rozw oju m akroregionu środ k ow o-w sch od n iej Polski... 371
2) w odniesieniu do zasobów ludności:
a) m iern ik w yk o rzy stan ia siły roboczej (Wsr) określający relację m iędzy liczbą ludności zawodowo czynnej (Lzc) a liczbą ludności w w ieku produkcyjnym ; m iern ik te n pow inien być w yliczony globalnie, a także z uw zględnieniem płci;
b) m iern ik wielkości dojazdów do p racy w skali m iędzyregionalnej
( Wd p) odnoszący saldo w yjazdów do pracy ( Odp) i przyjazdów ( Dd p) spoza regionu do liczby czynnych zawodowo w regionie;
Qr c) m iern ik w y ko rzystania nom inalnego czasu pracy Wcp —
> Cn gdzie Cr —■ czas rzeczyw iście przepracow any, Cn •— czas nom inalny)
d) m iern ik zgodności w ykonyw anego zawodu z w ykształceniem _ Lzw
(zwłaszcza w yższym i średnim ) określony wzorem : w z z w — , gdzie: Lzw — liczba osób czynnych zawodowo z odpow iednim w y k ształ ceniem Sw — liczba stanow isk p racy w ym agająca określonego ro d zaju w ykształcenia;
3) w odniesieniu do zasobów gospodarczych:
a) m ie rn ik w y k orzy stan ia m ają tk u produkcyjnego (Wmp) w y rażo ny stosunkiem p roduktyw ności m ają tk u w regionie (Pmr) do p ro d u k ty w ności m a ją tk u uznanego za wzorzec (Pmw); stosując te n m iern ik należy obliczać go z uw zględnieniem rod zaju działalności gospodarczej p ro w a dzonej dzięki określonem u m ajątkow i, gdyż różna p roduktyw ność w y stę p u je w różnych działach i gałęziach gospodarki;
b) m iern ik w y k orzy stan ia nakładów in w esty cyjn ych (Wni) o k re ślony stosunkiem w ielkości nakładów zam rożonych (Nm) i nakładów za angażow anych (Na) in w esty cji w strzy m an y ch w regionie do rocznej w iel kości nakładów inw esty cy jn y ch na danym tere n ie (Ni).
Oczywiście listę w skaźników dotyczących w y korzystan ia kom ponen tów u k ład u regionalnego m ożna b y jeszcze znacznie rozszerzyć. Je d n a k już p rzy tej ich liczbie pojaw ia się problem określenia poziom u o p ty m a l nego, do którego w inn y być odnoszone wielkości rzeczyw iste. W koncepcji zasobowej istn ieje ten d en cja do określania poziom u rozw oju regionu je go w łasn ą m iarą, bez konieczności stosow ania porów nań m iędzyregional nych.4 J e st to niew ątpliw ie zaleta tej koncepcji, niem niej jed n ak należy zdać sobie sp raw ę z trudności, jakie n ap o ty kam y w tym w zględzie w p ra k tyce. O ile w ra m a c h zaprezentow anego zestaw u m ierników nie m a w ątpliw ości co do tego, że m iern ik i w y korzystania: nom inalnego czasu
4 K rytyk ę p orów n ań m ięd zyregion aln ych w o d n iesien iu do u sta la n ia poziom u rozw oju region u przep row ad ził B. W iniarski. Por.: W i n i a r s k i A k t y w i z a c j a (...) op. cit., s. 29—33.
p racy (2c), w ykształcenia pracow ników , (2d), m a ją tk u produkcyjnego (3a), nakładów in w esty cy jn y ch (3b) pow inny być bliskie jedności, a m ie r nik dojazdów do p racy (2b) bliski zera, to wobec pozostałych nie m am y tej jasności, bo czy np. niski stopień w yko rzystan ia surow ców m in e ral nych regionu (la) je s t oznaką jego niedorozw oju? Może ta k być, ale nie m usi. N iektóre k ra je wysoko rozw inięte ze względów strateg iczn ych o g ra n iczają w ydobycie n iek tó ry ch surow ców , im p o rtu jąc je z innych krajów . Z kolei k raje słabo rozw inięte, posiadające m ało surow ców m ogą w y ko rzystać je w pełn i.5 W p ew nym sensie podobnie m a się spraw a z w yko rzy staniem zasobów w odnych (lb) i turystyczno-w ypoczynkow ych (ld). Niski w skaźnik w y k o rzy stan ia zasobów siły roboczej (2a) może z kolei św iadczyć o w zroście liczby osób uczących się, osób w w ieku e m e ry ta l nym , bądź osób (zwłaszcza kobiet) pozostających na u trz y m an iu jednego członka rodziny. Może zatem odzw ierciedlać tendencje rosnącego dobro b y tu społecznego, a niekoniecznie b ra k u m iejsc pracy. W p rzy pad ku m iern ikó w w yko rzystania: w a ru n k ó w do p ro d u k cji rolnej (lc) i m ają tk u trw ałego (3a) za podstaw ę, ze w zględu na trudn ość określenia ab solu tne go poziom u w regionie, p rz y jm u je się poziom badanego zjaw iska w n a j lepiej rozw in ięty m regionie lub śre d n ią krajow ą.
N ależy ponadto podkreślić, że określenie poziom u optym alnego zjaw isk zachodzących w regionie m u si uw zględnić w pływ czynnika czasu. Sygna lizow ane tru d no ści rach u nk ow e, często duży subiektyw izm w doborze m ierników , niem ierzalność n iek tó ry ch elem entów u k ład u regionalnego i niem ożność, ja k n a razie, zastosow ania m iern ik a syntetycznego — s ta now ią o słabościach koncepcji zasobowej. Je j m ank am en tem je s t rów nież trak to w an ie człow ieka w yłącznie jako siły roboczej.8 W ydaje się, że pod staw ow ą zaletą koncepcji zasobow ej je st możliwość ukazania b a rie r roz w oju regionu, zwłaszcza w odniesieniu do najb ard ziej w ym iernego ele m en tu rozw ażań, tj. ludności. Z tego chociażby w zględu celowe jest d al sze rozw ijanie tej koncepcji.
Do oceny poziom u rozw oju m akroregio nu środkow o-w schodniego po służono się n iem al w szystkim i przedstaw ion ym i powyżej m iernikam i. J e dynie m iern ik i w y k o rzy stan ia zasobów w odnych i w alorów tu ry sty czn o - -rek reacy jn y ch , ze w zględu na b ra k odpow iednich danych, zostały po m inięte.
Na teren ie m ak ro regio nu środkow o-w schodniego szczególnie w ażnym i zasobam i m in eraln y m i z gospodarczego p u n k tu w idzenia są: w ęgiel k a m ien n y i k red a pisząca, w apienie oraz m argle. Zasoby bilansow e w ęgla
5 J. W a s z c z y ń s k i : R o z w ó j i za c o f a n ie ( a s p e k t re gionaln y). A nn. U n iv . M a riae C u fie -S k ło d o w sk a , sectio H, v o l. X V III, 1984, s. 124.
O cena rozw oju m akroregionu środ k ow o-w sch od n iej Polski... 373
wynoszą ok. 7 m ld t, natom iast jego zasoby przem ysłow e szacow ane są na ok. 370 m in t. W ydobycie węgla w 1983 roku w ynosiło 300 tys. t.7 W skaźnik w y korzystania zasobów bilansow ych w yniósł w rozw ażanym okresie 0,000042857, zaś zasobów przem ysłow ych 0,00081081. Na tej pod staw ie można stw ierdzić, że obecne w ykorzystanie złóż w ęgla w zagłę biu lubelskim jest m inim alne. Pow ażne zastrzeżenia budzi fa k t rozpo częcia eksploatacji w ęgla od o tuliny chronionego obszaru P ojezierza Łę- czyńsko-W łodaw skiego.
Zasoby bilansow e k red y piszącej, w apieni i m argli w m akroregionie środkow o-w schodnim szacow ane są na ok. 1,9 m ld t, a przem ysłow e na 470 m in t. W ydobycie ty ch zasobów w roku 1983 określono na 5500 tys. t. S topień w ykorzystania bilansow ych zasobów k red y w yniósł 0,0028947, zaś przem ysłow ych 0,0117, a więc jest wyższy niż stopień w y k o rzy sta nia złóż węgla, ale i tak bardzo niski. Zasoby w apieni i m argli w y ko rzy sty w an e są jako surow iec dla przem ysłu cem entow ego. N ieprzydatna n ato m iast przy pro du k cji cem entu kred a pisząca zn ajd uje zastosowanie w przem yśle kosm ety czno -perfu m ery jn ym (głównie do p rodukcji pasty do zębów). N iestety w y korzystanie k red y piszącej jest bardzo m ałe, ze w zględu na b ra k opracow ania odpowiedniej technologii jej przetw órstw a. B rak te n zastępow any je s t im portem z NRD k o n c e n tratu do produk cji pasty. P ra k ty k a ta, w św ietle dużego podobieństw a złóż k red y w obu k rajach , budzi pow ażne zastrzeżenia.
W ram ach badań nad w ykorzystaniem zasobów środow iska istotną rolę w m akroregionie środkow o-w schodnim przypisano ocenie w arunk ów do p rod u kcji rolnej. W ty m celu posłużono się m etodą w aloryzacji prze strzen i rolniczej opracow aną przez In sty tu t U praw y, Naw ożenia i Gle boznaw stw a (IUNG) w P uław ach. Uwzględniono w niej następ u jące ele m en ty : glebę, k lim at, rzeźbę teren u i w aru n k i wodne. K ażdy elem ent, w zależności od jego jakości, został w yceniony odpow iednią liczbą p u n któw . N astępnie zsum ow ano p u n k ty poszczególnych elem entów o trz y m u jąc w ten sposób ogólny w skaźnik jakości rolniczej przestrzeni p ro d u k cy jnej. W ielkość tego w skaźnika podano w układzie gm in, w ojew ództw
oraz dla całej Polski. M aksym alna wielkość w skaźnika może w ynieść 123 p u n k ty . N ajw iększą ich liczbę przyznano gru nto m ornym (18— 100 pkt) i użytkom zielonym (15—90 pkt). Ze w zględu na p rz y ję ty przez IUNG p rzestrzen n y u k ład badań, w niniejszym opracow aniu przeprow adzono analizę rolniczej p rzestrzeni p rodukcyjnej roln ictw a m akroregionu środ kow o-w schodniego w p rzek ro ju czterech jego w ojew ództw . Poszczególne
7 D an e d otyczące zasob ów b ila n so w y ch nie u w zględ n iają zasob ów p ersp ek ty w iczn ych . In form acje na tem at zasobów i w yd ob ycia su row ców m in eraln ych p och o dzą z szacu n k ów In sty tu tu G eologicznego w W arszaw ie.
w ojew ódzkie w skaźniki jakości rolniczej przestrzen i p ro du kcy jnej zosta ły zestaw ione z końcow ą p ro d u k cją rolniczą z 1 ha użytków rolnych w poszczególnych w ojew ództw ach. N astępnie w artości w skaźników jakości zostały odniesione do w skaźnika średniego dla Polski. A nalogiczne po stępow anie przeprow adzono dla w ielkości prod uk cji końcowej dla w oje w ództw i średniej w k raju . P o rów nu jąc relację m iędzy w skaźnikam i ja kości (dla w ojew ództw w stosunku do średniej krajow ej) a produkcją końcow ą (dla w ojew ództw w stosunku do k raju ) o trzym ane m iern iki w ykorzystania w aru n k ó w do p rodu k cji rolnej (Wwr). W yniki obliczeń p rez e n tu je tab ela 1. J a k w y n ik a z tej tab eli pomimo dość niew ygórow a nego w zorca, tj. średniej k rajo w ej, tylko w ojew ództw o lubelskie osiąga końcową prod u kcję rolniczą zbliżoną do niej (oczywiście po uw zględnie niu różnic w jakości rolniczej p rzestrzen i p rodukcyjnej). N atom iast po zostałe trzy w ojew ództw a pom im o niezłych (a w p rzy p ad k u w ojew ództw a zam ojskiego — bardzo dobrych) w aru n k ó w n a tu ra ln y c h nie osiągają n a w et średniej k rajo w ej końcow ej pro d u k cji rolniczej.
K olejnym zbadanym kom ponentem uk ład u regionalnego m akroregio nu środkow o-w schodniego b yła ludność. W tym p rzypad k u znalazły za stosow anie w szystkie w cześniej zaproponow ane m ierniki. I tak stopień w ykorzystania siły roboczej (Wsr) osiągnął w ro k u 1983 — 0,86, a śred
-Tab. 1. W yk orzystan ie w a ru n k ó w n atu raln ych do produkcji rolnej w w ojew ód ztw ach m akroregionu środ k ow o-w sch od n iego
The u tilization of n atu ral conditions fo r th e purposes of agrarian production in th e d istricts of th e C en tral-E astern m acro-region
W yszczególn ien ie P rodukcja k oń cow a w tys. z ł/l ha u ży tk ó w rolnych W skaźnik jakości rolniczej przestrzeni produk cyjn ej S tosunek produkcji k ońcow ej z 1 ha w ojew ód z. do śred n iej k ra jow ej S tosunek w sk aźn ik ów jakości dla w o je w ó d ztw do średniej krajow ej W skaźnik w y k o rzy stania w a runków rolniczych W ojew ództw a: b ialsk op od lask ie 48,3 62,7 0,79 0,94 0,84 ch ełm sk ie 53,4 67,6 0,88 1,02 0,86 lu b elsk ie 72,5 77,8 1,20 1,17 1,03 zam ojsk ie 71,0 85,3 1,18 1,28 0,92 PO L SK A 60,4 66,6 — — —
Źródło: O bliczenia w ła sn e na podstaw ie: R ocznika statystyczn ego, w o jew ó d ztw , G U S, 1984 oraz W aloryzacji rolniczej p rzestrzeni produkcyjnej P olsk i. P raca zb io row a pod red. T. W itka. IU N G . P u ła w y 1981.
O cena rozw oju m akroregionu środ k ow o-w sch od n iej Polski.., 375
nio w k ra ju — 0,76.8 Oznacza to, iż stopień w ykorzystania siły roboczej jest w m akroregionie wyższy o ok. 10°/o niż średnio w k raju . Z kolei w y jazdy do p racy poza m akroregionem w 1983 roku określa liczba 2481 osób, a p rzy jazd y do p racy 6307 osób. Saldo m igracji (+3826) św iadczy o tym , że m akroregion środkow o-w schodni ch a ra k te ry z u je nadw yżka m iejsc pracy w stosunku do możliwości zatru d nien ia sw ych m ieszkańców. Bliższa analiza zagadnienia w skazuje, że nadw yżka ta dotyczy przede w szystkim pracow ników ze średnim i niższym od średniego w y k ształ ceniem . N atom iast w przy p ad k u pracow ników z w yższym w ykształceniem saldo wynosiło — 50 osób, co oznacza, że spoza m akroregionu dojeżdża ło 129 osób, a w yjeżdżało 179 osób.9 Z kolei m ierniki zgodności w yko nyw anego zawodu z w ykształceniem (Wzzw) w y kazują pew ne n iep raw i dłowości. W skaźnik ten w zakresie w ykształcenia wyższego p lasu je się na poziomie — 0,67, a w ykształcenia średniego — 1,34. Oznacza to, że ok. 21 tys. stanow isk pracy, w ym agających wyższego w ykształcenia za jęty c h jest przez osoby najpraw dopodobniej ze średnim w ykształceniem . Jeśli chodzi o w ykorzystanie nom inalnego czasu pracy w m akroregionie, m ożna je uznać za praw idłow e. Na 100 robotników grup y w ytw órczej w skaźnik Wcp osiągnął w roku 1983 poziom 0,93.
O statnim z badanych kom ponentów m akroregionu środkow o-w schod niego były zasoby gospodarcze. P rzy ocenie ich w ykorzystania zastoso w ano dwa, omówione na w stępie, m ierniki ale z pew nym i uproszczenia m i w yn ikający m i z niedostępności m ateriałów statystycznych. I ta k m ie r nik w ykorzystania m a ją tk u produkcyjnego (Wmp) został obliczony tylko dla gałęzi przem ysłu uspołecznionego. Obliczenia przeprow adzone w tym zakresie zaw iera tabela 2.
Z aw arte w tabeli 2 obliczenia obarczone są błędem w ynikającym z nieuw zględnienia przez staty sty k ę s tru k tu ry branżow ej każdej gałęzi przem ysłu. Poszczególne branże różnią się rów nież m iędzy sobą p ro d u k tyw nością m ają tk u trw ałego. Innym m ankam entem obliczonych m ier ników jest pom inięcie w nich stopnia nowoczesności m ajątk u . Pom ijając w ym ienione u sterk i m ożna stw ierdzić, że cztery gałęzie przem ysłu m ak ro regionu (przem ysł elektrom aszynow y, m in eralny , drzew no-papierniczy
8 M iernik W sr oparty na zatru d n ien iu w gospodrace usp ołeczn ion ej i n ieu sp o łeczn ion ej (poza roln ictw em ) dla roku 1983 i liczb ie osób czyn n ych zaw odow o na w si, p racu jących g łó w n ie w e w ła sn y m gosp od arstw ie roln ym dla roku 1982. D ane pochodzą z R ocznika S ta ty sty czn eg o W ojew ództw G U S, 1984 oraz z opracow ania: L udność w iejsk a zw iązan a z ro ln ictw em in d yw id u aln ym . GUS. W arszaw a 1983. Ze w zg lęd u na brak podziału lu d n ości czynnej zaw odow o na w si w ed łu g p łci n iem oż liw e b yło podanie w sk a źn ik ó w dla kobiet i m ężczyzn.
9 D an e dotyczące dojazdów do pracy oraz w y k szta łcen ia pochodzą ze Spisu K ad row ego 1983. GU S. W arszaw a 1985.
Tab. 2. W ykorzystanie m ajątk u p rodukcyjnego w p rzem yśle u sp ołecznionym m a kroregionu środ k ow o-w sch od n iego w 1983 roku
T he u tiliza tio n of th e p rod u ctive w ea lth in th e socialized in d u stry of th e C entral--E a stern m acroregion in 1983 W yszcze W artość netto środ k ów trw a ły ch (m in zł) P rodukcja sprzedana w cenach bieżących (m in zł) P rod u k ty w n ość środków trw ałych W skaźnik produk
góln ien ie tyw n ości
P olsk a m ak ro region P olsk a m akro region P o ls k a m a k r o r e g io n (Wmp) P rzem ysł: p a liw o w o -en erg e tyczny 1598640,6 51062,0 1218992 10752 0,76 0,21 0,28 elek tro --m a szy n o w y 1230702,5 43119,5 1905811 72553 1,55 1,68 1,08 ch em iczny 542752,8 26773,0 653827 22208 1,21 0,83 0,69 m in eraln y 321655,1 13520,4 299332 15858 0,93 1,17 1,26 d rzew no--p ap iern iczy 239132,5 4279,2 328573 8325 1,37 1,95 1,42 lek k i 296394,8 10935,1 828573 35111 2,80 3,21 1,15 sp ożyw czy 491686,5 34338,4 2138097 116577 4,35 3,40 0,78 Źródło: O bliczenia w ła sn e na p od staw ie: R ocznika statystyczn ego G U S, 1984; R ocz
nik S ta ty sty czn y w o jew ó d ztw G U S, 1984.
U w aga: W artość produkcji sprzedanej liczona jest m etodą zakładow ą.
i lekki) osiągają bądź przek raczają śred nią produkcyjność środków trw a łych w k raju , n ato m iast pozostałe (przem ysł paliw ow o-energetyczny, che m iczny i spożywczy) tej średn iej nie osiągają. W przy padk u przem ysłu paliw ow o-energetycznego m ałą w artość m iernik a można w pew nym sen- się tłum aczyć pow ażnym i opóźnieniam i w realizacji kom pleksu paliw ow o- -energetycznego w ram ach Lubelskiego Zagłębia Węglowego. Odnośnie zaś przem ysłów : chem icznego i spożywczego m ożna mówić o p rzestarza łym m a ją tk u oraz być może niew y ko rzy stanej (z p u n k tu w idzenia zasto sow anego m iernika) s tru k tu rz e branżow ej. W ydaje się, że w spom niane
w yżej przyczyny w szystkiego nie tłum aczą. G eneralnie m ożna jed nak tw ierdzić, że m ają te k p ro d u k cy jn y przem ysłu m akroregionu środkow o- -w schodniego w y k o rzy sty w an y jest w stopniu przeciętnym .
D rugi m iern ik zastosow any do oceny w y korzystania zasobów gospo d arczych dotyczy in w esty cji w strzy m an ych . W ro k u 1983 w artość koszto rysow a in w esty cji w strzy m an y ch w m akroregionie w ynosiła 5622,8 m in
Ocena rozw oju m akroregionu środ k ow o-w sch od n iej Polski... 377
zł a zam rożenia 2097,3 m in zł. Z atem stopień zaaw ansow ania tych in w encji w yniósł ok. 37%. Na dokończenie inw estycji w strzy m an y ch n a leżałoby przeznaczyć zaledw ie 2,8% rocznych nakładów inw estycyjnych poniesionych w m akroregionie środkow o-w schodnim w ro ku 1983, a w y noszących 75317,0 m in zł. O w strzym aniu inw estycji zadecydow ały za tem najpraw dopodobniej: błędy w ich lokalizacji, konieczność znacznych zakupów dew izow ych czy też b rak mocy wykonaw czych. D ecyzja 0 w strzy m an iu in w estycji spowodow ała zm arnotraw ienie nakładów inw e- sty cy jn y ch w artości ok. 2 m ld zł, być może zapobiega dalszem u m arn o tra w stw u zw iązanem u z kontynuow aniem inw estycji. Nie zm ienia to je dnak fak tu , że istnienie inw estycji w strzym anych jest sym ptom em dużej, pom ijając naw et w artość tych inw estycji, niegospodarności.
R easum ując: w ykorzystanie m ierników koncepcji zasobowej do oceny poziom u rozw oju m akroregionu środkow o-w schodniego pozwala na sfor m ułow anie opinii o dość dużej jego przeciętności przechodzącej niekiedy
w niedorozw ój. Można tu bowiem mówić o dużym , ilościowym w yk orzy sta n iu zasobów siły roboczej, nie najlepszej gospodarce k adram i wysoko w ykw alifikow anym i, przeciętnym w ykorzystaniu m ają tk u produkcyjnego oraz m ałym w ykorzystaniu zasobów m ineralnych i niew ystarczającym w alorów n a tu ra ln y c h do p rodukcji rolnej. M ałe w ykorzystanie zasobów m in eralnych jest o ty le pozytyw ne, że przy obecnie stosow anej techno logii wydobycia, zw iększana eksploatacja spowodow ałaby znaczną d eg ra dację środow iska n atu raln eg o i to na dużym obszarze, a w konsekw encji przyniosłaby pogorszenie stan u zdrowotności m ieszkańców m akroregionu. N atom iast niskie w y korzystanie w alorów n a tu ra ln y c h w p rodukcji rolnej wiąże się m. in. ze słabym uzbrojeniem technicznym pracy w rolnictw ie
1 niew łaściw ą s tru k tu rą dem ograficzną ludności w iejskiej.
KO NC EPC JA DOCHODOW A A POZIOM ROZWOJU M AKROREG IONU ŚRODKOW O -W SCHO DNIEGO
Z upełnie inaczej ro zp a tru je problem rozw oju regionalnego koncepcja dochodowa, zw ana też konsum pcyjną. Jej zw olennicy uw ażają, że stopień rozw oju regionu należy m ierzyć poziomem konsum cji przyp adający m na 1 m ieszkańca regionu.11 J e st to więc ujęcie od stro n y celu działalności
10 D ane na p od staw ie in form acji W ojew ódzkich U rzęd ów S ta ty sty czn y ch w B ia łej P od lask iej, C hełm ie, L u b lin ie i Zam ościu.
11 M. in.: A. F a j f e r e k: Reg io n e k o n o m i c z n y o ra z badanie p o z i o m u jeg o r o z w o ju . „Z eszyty N a u k o w e W SE w K rak ow ie” 1971, z. 40, s. 21 oraz Z. G o n t a r s k i : P o d s t a w o w y m e t a p e m bad a ń je s t w y b ó r w s k a ź n i k ó w , [w:] M iern iki r o z w o j u regio nów. M a t e r ia ł y z konfe rencji. GUS. W arszaw a 1969, s. 319.
gospodarczej. M iernikiem , k tó ry w sposób syn tetyczn y m ógłby obrazow ać poziom konsum pcji w regionie je s t dochód regionalny (produkcja czysta). N ależałoby tu ro zp atry w ać przede w szystkim dochód reg io n alny podzie lony a nie w ytw orzony, poniew aż gospodarka regionu m a c h a ra k te r otw arty , sk u tk iem czego b ra k jest tu ta j ścisłych więzi m iędzy produ k cją a konsum cją. O tw artość ta p rzejaw ia się m. in. w m iędzyregionalnych przepływ ach płac pracow ników dojeżdżających do p racy oraz w scen tralizow anym , w dużej m ierze, system ie grom adzenia i podziału ak u m u la cji przedsiębiorstw p ro d uk cyjn ych . W dochodzie regio nalny m podzielonym in te resu je nas ta część, k tó ra je st o kreślana m ianem „konsum pcji” obejm u jąca spożycie in d y w id u aln e i zbiorowe. W ydaje się rów nież słuszne zw ró cenie uw agi na tę część „ ak u m u lacji”, któ ra obejm uje n a k ła d y na in w estycje pro d u k cy jn e, gdyż p rzy czy niają się one do polepszenia w aru nkó w życia m ieszkańców regionu.12
K oncepcja dochodowa pom im o swoich zalet w y rażających się m. in.: w odzw ierciedleniu poziom u życia m ieszkańców regionu, stosunkow o w ięk
szej dostępności — w poró w nan iu z koncepcją zasobową — niezbęd nych w tym celu m ateriałó w staty sty czn y ch , cechuje się kilkom a dość po w ażnym i w adam i. W yrazić je m ożna następująco 13.
1) w ysoka k o nsum p cja n ie m usi oznaczać w ysokiego stopnia rozw oju regionu, poniew aż m oże ona być n a stęp stw em chw ilow ych w ah ań k o n iu n k tu ry ;
2) ograniczenie rozw ażań ty lk o do sfe ry konsum pcji nie pozwala n a określenie m ożliwości ekspansji rozw ojow ej regionu;
3) u p rzy w ilejo w ana pozycja i zw iązana z ty m w ysoka konsum pcja n iek tó ry ch regionów czy ich części może wiązać się z pozaekonom icznym i przesłan k am i (ośrodki w ładzy politycznej, ośrodki k u ltu ry narodow ej itp.).
Przytoczone w ad y koncepcji dochodowej potw ierdzają zasadność ró w noczesnego w y k o rzy stan ia w b ad aniach poziom u rozw oju regionu różnych ujęć m etodycznych dających w sum ie bardziej obiektyw ną ocenę gos po d ark i regionalnej.
W badan iach poziom u rozw oju m akroregio nu środkow o-w schodniego w oparciu o koncepcję dochodową w y korzystano typow e dla niej m ie rn i k i i bazujące n a dostępnych, w m iarę a k tu a ln y ch inform acjach sta ty sty c z nych.14 Były nimi:
12 F a j f e r e k : op. cit., s. 22— 24. 13 W a s z c z y ń s k i: op. cit., s. 125— 127.
14 J ed y n y szacu n ek dochodu n a ro d o w eg o P o lsk i w e d łu g u k ład u n o w y ch w o je w ó d ztw został w y k o n a n y dla roku 1976, a o p u b lik o w a n y w serii: Z prac Z akładu B adań S ta ty sty czn o -E k o n o m iczn y ch w zeszy cie 1, z sierp n ia ,1979 roku.
O cena rozw oju m akroregionu środ k ow o-w sch od n iej P olski... 379
1) zaopatrzenie ludności rozum iane jako sum a sprzedaży detalicz nej tow arów żywnościow ych i nieżyw nościow ych oraz sam ozaopatrzenie wsi przeliczone na 1 m ieszkańca (S);
2) stopień zagrożenia ekologicznego w yrażony w ielkością em isji nieo- czyszczanych zanieczyszczeń gazowych i pyłow ych w przeliczeniu na 1 m ieszkańca (E);
3) zagęszczenie m ieszkań określenie w ielkością liczby gospodarstw dom owych w odniesieniu do liczby m ieszkań (M);
4) zakres rozw oju ochrony zdrow ia w yrażony liczbą łóżek szpitalnych na 10 tys. m ieszkańców (L);
5) jakość w ykształcenia ok reślan a liczbą uczniów przyp ad ających na 1 nauczyciela w szkołach podstaw ow ych (W);
6) stopień zaspokojenia potrzeb k u ltu ra ln y c h w yrażony liczbą czytel ników bibliotek publicznych n a 10 tys. m ieszkańców (K);
7) dostępność ko m unikacyjna terenów określona długością lin ii kole jow ej przypadająca na 100 km 2 (T);
Obliczone m iernik i dla m akroregionu w ym agały — zgodnie z założe n iam i koncepcji dochodowej — porów nania z odpow iednim i średnim i określonym i w tym w zględzie dla k raju . Przytoczone m ierniki oczywiście nie p re te n d u ją do ran g i w szechstronnej oceny zaspokojenia potrzeb spo łeczności m akroregionu, lecz pełnią jedynie fun k cję rep rezen tan tó w tych potrzeb. Ich w artości zaw arto w tabeli 3. Na podstaw ie inform acji za w a rty c h w tabeli 3 m ożna w yciągnąć n astępujące w nioski dotyczące po ziom u konsum pcji w m akroregionie środkow o-w schodnim . Po pierw sze: zaopatrzenie m ieszkańców m akroregionu (S) k sz ta łtu je się na poziomie o 15% niższym niż średnio w k raju . W ynika to przede w szystkim z nie
w ygórow anych dochodów pieniężnych m ieszkańców, gorszego w porów n a n iu z resztą k raju , zaopatrzenia sklepów, w w yn iku czego w m ak ro re gionie w y stęp u je duża produ k cja w łasna gospodarstw domowych.
P o drugie zaspokojenie potrzeb m ieszkaniow ych, w zakresie ochrony zdrow ia, w ykształcenia i k u ltu ry osiąga poziom średniej k rajo w ej, co nie oznacza, że jest wysokie. Po trzecie: rażąco niska je st dostępność ko m u nik acji m akroregionu. Ś rednia krajo w a w ty m zakresie w odniesieniu do linii kolejow ych je s t osiągana w m akroregionie na poziom ie niecałych 60%. Na uw agę rów nież zasługuje fa k t poprow adzenia linii kolejow ych bez liczenia się z system em osadniczym m akroregionu. P rzejaw ia się to często dużą odległością m iędzy stacją kolejow ą a m iejscow ością bądź też znacznym w ydłużaniem szlaków kolejow ych m iędzy dw om a m iejscow oś ciam i w sto su nku do połączenia drogowego m iędzy nim i. Po czw arte: jed y n ie pod w zględem zagrożenia ekologicznego m akroregion zn ajduje się znacznie (ok. 3-krotnie) poniżej średniej krajow ej. N ależy jed n ak zwrócić uw agę na fa k t dużego zróżnicow ania w skaźnika E w ram ach
Tab. 3. P oziom konsum pcji w m ak roregionie środ k ow o-w sch od n im na tle w sk a źn ik ó w średnich dla kraju
T he le v e l /of con su m p tion in th e C en tral-E astern m acroregion against th e background of m ean in d ex es of th e country
W yszczególn ien ie m iern ik ó w M akro
region P olsk a Zaopatrzenie w zł na 1 m ieszk ań ca (S) *
Z agrożenie ek ologiczn e w tonach
83305 98755 zan ieczyszczeń na 1 m ieszk ań ca (E) 0,066 0,182
M ieszkania (M) ** 1,18 1,17
O chrona zdrow ia (L) 63,2 65,5
W yk ształcen ie (W) 15 17
K ultura (K) 200 197
K om unikacja (T) 5,1 8,7
Źródło: O bliczenia w ła sn e na p o d sta w ie R ocznika S tatystyczn ego GUS 1984, R ocznika S ta ty sty czn eg o w o jew ó d ztw GUS, 1984.
* Sam ozaopatrzenie w s i oszacow ano na p od staw ie różnicy m iędzy produkcją k oń cow ą a to w a ro w ą w roln ictw ie. N ie jest to zbyt dokładne u jęcie, a le ty lk o tak ie b yło m o żliw e na p od staw ie m ateriałów sta ty sty cznych G U S.
** D ane na p od staw ie N arod ow ego Sp isu P ow szechnego z 1978 roku, brak in form acji aktualnych.
m akroregionu. W okolicach C hełm a i Rejow ca zapylenie, a w okolicy P u ław zanieczyszczenia gazow e są ta k duże, że oba obszary (chełm ski i puław ski) zostały zaliczone do g ru p y obszarów ekologicznie zagrożo nych.
R easum ując należy stw ierdzić, że poziom konsum pcji w m akroregionie środkow o-w schodnim jest stosunkow o niski. W w ielu jej elem entach nie osiąga n a w e t śred n iej k rajo w ej, co tylko w przy p adku zagrożenia ekolo gicznego jest korzystne.
POZIOM ROZW OJU M A K R O R EG IO N U SRODK O W O -W SC H O DN IEG O W A SPE K C IE K O N C EPC JI PRO D U K C Y JN EJ
K oncepcja p ro d u k cy jn a je s t n ajsta rsz ą z trzech om aw ianych koncepcji rozw oju regionalnego. P rz y jm u je ona za k ry te riu m poziom u rozw oju w ielkości pro d uk cji w przeliczeniu na 1 m ieszkańca. W ty m p rzy pad ku rozw ój oznacza w zrost zdolności gospodarki regionu do p ro duk cji dóbr i usług. M iernikiem odzw ierciedlającym to zjaw isko może być dochód
O cena rozw oju m akroregionu środkow o-w schodniej Polski.., 381
regionalny (produkcja czysta) w ytw orzony lub podzielony w części „ak u m u la c ja ”.15
N iew ątpliw ym i zaletam i koncepcji p rodukcyjnej są: ujm ow anie p ro blem u rozw oju od stro n y możliwości jego realizacji oraz, podobnie jak w przy p ad k u koncepcji dochodowej, stosunkow o duża dostępność m ate riałów statystycznych. Oprócz tych zalet koncepcja ta m a także szereg w ad. N ajw ażniejsze z nich można ująć w sposób następujący:
1) o tw arty c h a ra k te r gospodarki regionu powoduje, że nie m ożna w ykazać silnego sprzężenia dodatniego m iędzy w zrostem prod ukcji w r e gionie a poziomem konsum pcji, a p rzy odpowiednio szerokim p o tra k to w aniu konsum pcji (i w łączeniu do niej m. in. p roblem atyki ochrony śro dow iska naturalnego) w niektórych regionach sprzężenie to może mieć c h a ra k te r ujem ny;
2) niesłuszne w ydaje się utożsam ianie rozw oju regionalnego tylko z rozw ojem działów pro d u k cji m aterialn ej, jako że coraz większego zna czenia w tym względzie, zwłaszcza w krajach gospodarczo wysoko roz w iniętych, nabiera sektor usług niem aterialn ych (tu ry sty ka, lecznictwo uzdrow iskow e itp.).
P rz y określaniu w ielkości produkcji rozw ażania ograniczono do trzech działów gospodarki m akroregionu środkow o-w schodniego, m ających w dotychczasow ym rozw oju tego regionu najw iększy udział, a m ianowicie: przem ysłu, rolnictw a i budow nictw a. Rolę zastępującą m iernik dochodu dla m akroregionu spełn iły:16
a) w odniesieniu do przem ysłu: zatru d nienie na 1000 m ieszkańców (ZP), w artość b ru tto środków trw ały ch (Wgxp), techniczne uzbrojenie p ra cy (Ut), produ k cja sprzedana (Ps), wielkość nakładów inw esty cy jn y ch
(Ip),
b) w odniesieniu do rolnictw a: liczba osób czynnych zawodowo na 1000 m ieszkańców (ZR), w artość b ru tto środków trw ałych (WSTR), w artość prod ukcji końcowej (PK), liczba ciągników na 100 ha użytków roln ych (T), wielkość nakładów inw estycy jn y ch (IR),
c) w odniesieniu do budow nictw a zatru d nien ie na 1000 m ieszkańców (ZB), w artość b ru tto środków trw ały ch (WSTB), w artość p rod uk cji po d sta wowej (PP), wielkość nakładów inw estycyjnych (IB).
Obliczone m iern iki dla m akroregionu zostały skonfrontow ane z od
15 Z w olen n ik am i kon cep cji produkcyjnej są m. in. H. L eib en stein : R ozw ój i za co fa n ie gospodarcze. PW N. W arszaw a 1963, s. 30— 34 oraz W a s z c z y ń s k i : op. cit., s. 127— 129.
16 R ów n ież w przypadku k oncepcji produkcyjnej bardzo d otk liw y okazał się brak sy stem atyczn ego liczen ia dochodu narodow ego w u k ład zie w ojew ód ztw . Por. rów nież przypis 14.
pow iednim i w ielkościam i śred n im i dla k raju . Inform acje na ten tem a t zaw arto w tabeli 4. A naliza tab eli 4 prow adzi do w niosku, że n ajw ażn iej szym działem z p u n k tu w idzenia gospodarki m akroregionu je s t rolnictw o. Św iadczy o tym blisko 3,5-krotnie większe zatru dn ienie w rolnictw ie niż w przem yśle i przeszło 2 -k ro tnie w iększa w artość środków trw ałych. W artość prod u k cji roln ictw a osiąga niecałe 50% w artości p ro d ukcji p rze m ysłow ej, tym niem niej gdy odniesiem y owe wielkości do gospodarki całego k ra ju , to okaże się, że udział m akroregionu środkow o-w schodniego w pro d uk cji przem ysłow ej Polski w ynosi 3,4%, a w p rod u kcji rolniczej 9% . Podobnie m a się spraw a z nak ład am i inw estycyjnym i, w yższym i bezw zględnie na korzyść p rzem ysłu, ale rela ty w n ie w sk ali k ra ju w yż szym i w ro lnictw ie (rolnictw o 4,7% , przem ysł 0,5%). Tak w ięc d rugim co do ważności działem gospodarki m akroregionu jest przem ysł. N atom iast budow nictw o będąc działem w ażnym ze w zględu na realizację inw estycji, m a z trzech w yżej om ów ionych działów, znaczenie m niejsze w gospodar ce m akroregionu, o czym św iadczą dane zaw arte w tabeli 4.
M ożna zatem stw ierdzić, że gospodarka m akroregionu środkow o- -w schodniego m a c h a ra k te r rolniczo-przem ysłow y. Pod tym w zględem różni się ona od gospodarki całego k ra ju , w k tó rej najw ażniejszym dzia łem je s t przem ysł. W ydaje się, że tak i c h a ra k te r gospodarki m akroregio nu je s t zgodny z w aloram i środow iska natu raln eg o . Należy sądzić — na co w skazu ją w ielkości nak ład ów in w esty cy jn y ch (tab. 4) — że w n a j bliższych latach rozw ój w szystkich działów tu ta j om ówionych ulegnie bardzo pow ażnem u zaham ow aniu. Tym bardziej jest to niebezpieczne, gdy uzm ysłow im y sobie dużą p rzestarzałość m a ją tk u trw ałego i bardzo przeciętne uzbrojen ie techniczne pracy, zwłaszcza w przem yśle i ro ln i ctw ie.
U W A G I KOŃCOW E
Zastosow anie trzech różnych koncepcji rozw oju regionalnego do b a d ań n ad poziom em rozw oju m ak ro reg ion u środkow o-w schodniego pozwala
na stw orzenie w m iarę obiektyw nego obrazu rzeczywistości. Dzięki zasto sow aniu koncepcji zasobowej u kazan e zostały b a rie ry rozw oju regionu. Za liczyć do nich m ożna przede w szystkim : niew łaściw ą gospodarkę k a d ra m i w ysoko w ykw alifiko w an ym i i niedostateczne w y korzystanie w a ru n ków n a tu ra ln y c h do p ro d u k cji rolnej. W ydaje się w zw iązku z tym ce lowe zastosowanie' koncepcji zasobowej do b ad ań n ad ro lnictw em m ak ro regio n u środkow o-w schodniego.
In n ą b a rie rą rozw oju, k tó ra została jednak — ze w zględu n a b ra k dan ych — szczegółowo u k azan a w niniejszym opracow aniu, ale k tó rą
O cena rozw oju m akroregionu środ k ow o-w sch od n iej Polski.., 383 Tab. 4. A naliza produkcji w yb ran ych d ziałów gospodarki m akroregionu środkow o
w s c h o d n ie g o na tle kraju
The an alysis of th e production of selected sectors of th e econom y of the C entral- -E a ste m m acroregion again st th e background of the country
Wyszczególnienie Makroregion j Polska Przemysł:
1. zatrudnienie na 1000 m ieszkańców (Zp) 92,3 137,0 2. środki trwałe w mld zł (Wstp) 303,9 9589,7 3. uzbrojenie pracy w m in zł na 1 za
trudnionego (Ut) 1,7 1,9
4. wartość produkcji sprzedanej (Ps)
— ogółem w m in zł 284393,2 8288094,0 — na 1 zatrudnionego w min zł 1,7 5. nakłady inw estycyjne w min zł (Ip) 17041,0 3607058,0
Rolnictwo:
1. zatrudnienie na 1000 mieszkańców (Zp) * 317,5 178,8 2. środki trwałe w m in zł (Wstr) 714,4 8945,3 3. produkcja końcowa w min zł (Pk):
— ogółem 102844,3 1140396,4
— na 1 ha użytków rolnych 0,06 0,06 4. liczba ciągników na 100 ha użytków
rolnych (T) 3,8 4,0
5. nakłady inwestycyjne w m in zł (Ir) 11511,0 243766,0 Budownictwo:
1. zatrudnienie na 1000 m ieszkańców (Zb) 21,2 28,7 2. środki trwałe w min zł (Wstb) 28,1 870,7 3. produkcja podstawowa w min zł (Pp):
— ogółem 35010,5 758391,6
— na 1 zatrudnionego 0,88 0,83
4. nakłady inwestycyjne w m in zł (Ib) 1237,0 25104,0 Źródło: O bliczenia w ła sn e na p od staw ie R ocznika Statystyczn ego G U S, 1984 i R ocz
nika S tatystyczn ego w o jew ó d ztw GUS, 1984.
* L iczba ludności czynnej zaw odow o w roln ictw ie in d yw id u aln ym u w zględ n ia chłop o-rob otn ik ów . D ane dotyczą roku 1982. W ykorzystano na p od staw ie op racow a nia: Ludność w iejsk a zw iązan a z roln ictw em ind yw id u aln ym . G U S. W arszaw a 1982.
odczuw ają m ieszkańcy m akroregionu, a w szczególności m ieszkańcy aglo m eracji lubelskiej, je s t deficyt wodny. W ym ienionym b arierom w roz woju regionalnym tow arzyszy dosyć niski poziom konsum pcji, k tó ry został p rzedstaw iony w ram ach koncepcji dochodowej. N atom iast kon cepcja p ro d u kcyjn a pokazała, że w najbliższych latach przełam anie b a rie r rozw ojow ych i popraw a konsum pcji — co w dużej m ierze u w a ru n kow ane jest now ym i inw estycjam i — jest w w iększym zakresie nie możliwe.
cji, m ak ro region środkow o-w schodni cechuje dość przeciętny poziom za aw ansow ania procesów rozw ojow ych. W w ielu przejaw ach życia społecz no-gospodarczego w skaźniki je odzw ierciedlające k sz ta łtu ją się poni żej odpow iednich w ielkości średnich dla k raju . Tę niekorzystną sytuację pogarsza b rak szans na szybszy rozw ój m akroregionu w planistycznej perspektyw ie czasu. Oczywiście analiza w yników badań b y łab y bardziej p rzejrzy sta i jednoznacza, gdyby m ożna było zastosować zam iast w ielu m ierników cząstkow ych kilka syntetycznych. N ajłatw iej m ożna by to było osiągnąć w p rzy p ad k u koncepcji dochodowej i pro du kcy jnej, gdyby GUS szacow ał dochód narodow y w ytw orzony i podzielony w układzie w ojew ództw .
Omówione w n iniejszym opracow aniu, koncepcje rozw oju regional nego pow inny ulegać ciągłem u doskonaleniu. P rzejaw iać się to powinno
m. in. w poszerzaniu obszaru badanej rzeczyw istości społeczno-gospodar czej o sfery, k tó re do tej p o ry u m y k ały z pola w idzenia stosow anych m ier ników. Do sfer tych m ożna zaliczyć m. in.: usługi niem aterialn e, produkcję w łasną gospodarstw dom ow ych, w ycenę czasu wolnego, s tra ty w ynikające z zanieczyszczenia środow iska. Pom ocne w ty m zakresie m ogłyby się okazać tzw. now e m iern ik i socjo-ekonom iczne, nad k tó ry m i dyskusje w śród ekonom istów zachodnich zapoczątkow ano na szeroką skalę w la tach siedem dziesiątych, co znalazło dość duży oddźw ięk w polskiej li te ra tu rz e ekonom icznej.17 W ykorzystanie now ych m ierników w p rzedsta w ionych w yżej koncepcjach rozszerzyłoby i u a trak cy jn iło treści ekono m iczne przez nie prezen to w ane oraz pozbaw iłoby je szeregu dotychcza sowych w ad. Je d n y m z now ych m iern ikó w jest tzw. MEW (m iernik do b ro b y tu społecznego). O bejm u je on dochód narodow y skorygow any o w a r tości usług n iem aterialny ch, produkcję w łasną gospodarstw domowych, w ycenę czasu wolnego i s tr a ty z ty tu łu d eg radacji środow iska n a tu ra l nego.18 N ajpełniejsze zastosow anie m ógłby on m ieć w koncepcji docho dowej, ale rów nież i w produkcji. M ożna więc tw ierdzić, iż w ypracow a nie w łaściw ej koncepcji rozw oju regionalnego je st nadal sp raw ą otw artą. Postęp n a u k ekonom icznych pow oduje bowiem pow staw anie zarówno now ych koncepcji rozw oju regionalnego, jak i w zbogacenie o now e treści ekonom iczne „sta ry ch ” koncepcji.
17 Por. m. in. zam ieszczon e w p u b lik a cji K om itetu B adań i Prognoz „Polska 2000” P A N 1983, nr 1 n a stęp u ją ce artyk u ły: T. P r z e c i s z e w s k i : G łó w n e k i e ru n k i prac z d z i e d z i n y n o w y c h m i e r n i k ó w i w s k a ź n i k ó w so cjo ek o n o m iczn ych , s. 27—50; L. Z i e n k o w s k i : N i e k t ó r e p r o b l e m y m e t o d y c z n e b u d o w y s y s t e m u o b s e r w a c j i p r z e m i a n sp o łeczn ych , s. 51— 66 T. P r z e c i s z e w s k i : W s p r a w i e n ie k tó r y c h p r o b l e m ó w m e t o d y c z n y c h b u d o w y s y s t e m u o b s e r w a c j i p r z e m ia n społecznych, s. 67—82.
18 Por.: L. Z i e n k o w s k i : P o z io m ż y c i a — m e t o d y m i e rze n ia i oce ny. PWE. W arszaw a 1979, s, 25— 90.
Оценка уровня развития средневосточного макрорегиона Польш и... 3 8 5 Р Е З Ю М Е О п ределен и е степени развития региона очень в аж н о с точки зрени я регио н альной политики, поскольку оно сл у ж и т отправной точкой для постановки ди агноза п ол ож ен и я вещ ей и для указан ия барьеров дальнейш его развития региона. Среди м ногочисленны х концепций развития регионов, которы е могли бы быть полезны м и в этом дел е, особого внимания заслуж ив аю т: ресурсная концепция, доходов ая концепция и концепция уровня производства. К ритерии развития в свете этих конц епций это соответственно: 1) степень использован ия компонентов регионального ук лада, т. е. н а сел е ния, природной среды, экон ом ических ресурсов, 2) разм ер потребления на д уш у населения, 3) разм ер производства в регионе. К а ж д а я из этих концепций им еет свои н едостатк и и преим ущ ества. На наш взгляд, совм естное прим енение тр ех концепций: ресурсной, д оходовой и уровн я производства дает довольно объективную картину действительности. Совместное прим енение вы ш еук азанны х концепций им ело м есто при и ссл едован и ях степени развития средневосточного м акрорегиона Польш и. А н а лиз полученн ы х резул ьтатов п озволяет сделать сл едую щ и е выводы: 1) для средневосточного макрорегиона П ольш и хар ак тер ен средний у р о вень производства и потребления, 2) в п роизводстве одинаково важ н а роль д в у х отраслей: пром ы ш ленности и сельского хозя йства, 3) степень количествен ного использования населения значительна; им ею т ся недостатк и качественного использования (уровень образования), 4) прим ен ение м инеральны х удобрений невелико, использование условий для сельск охозяй ств ен н ого производства недостаточно, 5) средний уровен ь п роизводства и потребления связан с недостаточны м объем ом кап и таловлож ен и й в рассматриваемом макрорегионе как в области основного производства, так и в технической и общ ественн ой и н ф р астр ук тур е. S U M M A R Y
D eterm in ation of th e d egree of th e region ’s d evelop m en t is very im p ortan t from th e point of v ie w of th e region al p olicy as it serv es m ak in g the d iagn osis of th e e x is tin g sta te and in d icatin g th e barriers ham pering th e fu rth er d evelop m en t of th e region. Out of th e m any concepts of region al develop m en t w h ich are h elp fu l in th is respect, a sp ecial atten tion is directed to th e concept of resources, in com es and production. T he criteria of d evelop m en t in th ese concepts are resp ec tiv e ly th e follow in g:
1) The d egree of u sing th e com ponents of the region al structure, i. e. popu lation , natural en viron m en t and econom ic resources,
2) The size o f the consum ption per one inhabitant, 3) The size o f th e production in th e region.
E ach of th e s e concepts is burdened w ith other shortcom ings and has d ifferen t ad van tages. It seem s th at a com bined ap p lication o f th e con cep ts of resources, in com es and production p rovid es a fa irly o b jectiv e pictu re of reality.
th e d egree of d ev elo p m en t o f th e C en tral-E astern M acro-R egion. T he resu lts of th e a n a ly sis a llo w for th e fo llo w in g conclusions:
1) T he C en tral-E astern M acro-R egion is ch aracterized by an a v era g e le v e l o f consum ption and production,
2) T w o sectors p lay e q u iv a le n t fu n ctio n s and th ese sectors are in d u stry and agricu ltu re,
3) T he d egree of th e q u a lita tiv e u tiliza tio n of th e pop u lation is considerable, but certain irre g u la rities w e r e ob served as regards th e q u a n tita tiv e u tilization (education),
4) T he u tiliza tio n of m in era l resou rces is sm all, and th e u tiliza tio n of th e co n d itions for the a g ricu ltu ra l prod u ction is in su fficien t,
5) T he avera g e le v e l of prod u ction and consum ption is conn ected w ith under - -in v estm en t of th e m a cro -reg io n both as regard s th e b asic production and th e te c h n ica l and social in frastru ctu re.
