ANNALES
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA
VOL.LVIIII, SUPPL. XIII, 68 SECTIO D 2003
1Katedra Dietetyki i Żywności Funkcjonalnej,
Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, SGGW Warszawa Department of Dietetics and Functional Foods,
Faculty of Human Nutrition and Consumer Sciences, Agricultural University Warsaw
DANUTA GAJEWSKA
Nutritional habits in patients suffering from chronic liver diseases
Zachowania żywieniowe osób z przewlekłymi schorzeniami wątroby Żywność i zawarte w niej składniki odżywcze można rozpatrywać w kategoriach czynnika warunkującego dobre samopoczucie i zapewniającego prawidłowe funkcjonowanie organizmu (zarówno ludzi zdrowych, jak i chorych), bądź też w kategoriach czynnika przyczyniającego się do powstawania niektórych chorób, w tym także schorzeń wątroby. W przewlekłych chorobach wątroby zarówno niedobory, jak i nadmiary składników pokarmowych obecnych naturalnie w żywności, dodawanych do żywności w procesie jej przetwarzania, bądź też zanieczyszczeń nie pozostają bez wpływu na prawidłowe funkcjonowanie tego narządu.
Celem pracy była ocena zachowań żywieniowych osób chorych na przewlekłe schorzenia wątroby.
PACJENCI
Badaniami objęto 30 pacjentów (12 mężczyzn i 18 kobiet) w wieku 23 – 68 lat z przewlekłymi schorzeniami wątroby o różnej etiologii (przewlekłe zapalenie wątroby, marskość wątroby, pierwotna żółciowa marskość wątroby, choroba Wilsona). Wszyscy pacjenci zostali zakwalifikowani do grupy A w skali Childa-Pougha.
METODYKA
Dane charakteryzujące badaną populację zebrano metodą wywiadu bezpośredniego. Na podstawie danych o ilości spożywanych produktów i potraw zebranych metodą bieżącego notowania obejmującego dwa dni powszednie i jeden wolny od pracy obliczono gęstość odżywczą diet (zawartość składników odżywczych w przeliczeniu na 1000 kcal). Oceny jakościowej całodziennych jadłospisów dokonano stosując klasyfikację Bielińskiej z modyfikacją Kuleszy i wsp. [3]. Wskaźnik BMI obliczono na podstawie pomiaru masy ciała i wzrostu. Wartości wskaźnika BMI przyjęto wg kryteriów WHO [8].
WYNIKI
Przed ujawnieniem choroby 75,0 % badanych mężczyzn jadało posiłki nieregularnie (ryc. 1). Pozostałych 25,0 % regularnie jadało cztery posiłki dziennie. Po postawieniu diagnozy lekarskiej liczba mężczyzn jadających posiłki nieregularnie zmniejszyła się znamiennie do 37,5 %. Pozostali mężczyźni odżywiali się regularnie jadając cztery lub więcej posiłków dziennie.
Przed rozpoznaniem choroby 53,3 % badanych kobiet oceniło swój sposób żywienia jako nieregularny. Od czasu ujawnienia choroby, tylko 26,7 % badanych kobiet oceniło swój rytm spożywania posiłków jako nieregularny.
* różnice istotne statystycznie, test McNemara, p≤0,05
Ryc. 1. Wpływ choroby na zwyczajową regularność spożywania posiłków przez badanych pacjentów (wg oceny badanych pacjentów N=30) [%]
JAKOŚCIOWAOCENAJADŁOSPISÓWBADANYCHOSÓB
Analiza całodziennych jadłospisów badanych pacjentów wykazała, że 95,2 % wszystkich pierwszych śniadań składało się z produktów będących źródłem białka zwierzęcego, natomiast tylko 37,8 % było zestawionych racjonalnie (zawierające oprócz białka zwierzęcego także warzywa i/lub owoce). Należy podkreślić, że mężczyźni, znamiennie częściej niż kobiety, spożywali na śniadanie posiłki racjonalnie zestawione (odpowiednio 57,9 % i 26,2).
Drugie śniadania spożywane przez badanych pacjentów najczęściej składały się wyłącznie z warzyw lub owoców – 29,1 % ogólnej liczby drugich śniadań lub z produktów węglowodanowo – tłuszczowych, z dodatkiem warzyw lub owoców – 27,1 %. Posiłki oceniane jako racjonalnie zestawione stanowiły 22, 8 % drugich śniadań, a posiłki składające się z produktów węglowodanowo – tłuszczowych, zawierających białko zwierzęce – 21,0 %.
Największy odsetek posiłków zestawionych racjonalnie stanowiły obiady. Wykazano, że 85,5 % wszystkich obiadów konsumowanych przez chorych mężczyzn oraz 89,3 % ogólnej liczby obiadów spożywanych przez chore kobiety można było uznać za zestawione prawidłowo.
* *
75,0
37,5
53,3
26,7 25,0
25,0
20,0
53,3 37,5
20,0 13,3
6,7
6,7
0%
20%
40%
60%
80%
100%
mężczyźni przed
chorobą mężczyźni aktualnie kobiety przed chorobą kobiety aktualnie nieregularnie regularnie 3 x dziennie regularnie 4 x dziennie regularnie 5 lub więcej razy dziennie
Podwieczorki spożywane przez badanych pacjentów w większości składały się z produktów węglowodanowo – tłuszczowych z dodatkiem warzyw i/lub owoców – 43,2 % ogólnej liczby podwieczorków lub tylko z warzyw lub owoców – 27,7 %. Racjonalnie zestawione posiłki stanowiły 15,1 %, a węglowodanowo – tłuszczowe z udziałem białka zwierzęcego 14,0 % ogółu podwieczorków.
Większość posiłków spożywanych przez badanych chorych na kolację, składało się z produktów węglowodanowo – tłuszczowych z dodatkiem białka zwierzęcego oraz z udziałem warzyw i/lub owoców (posiłki zestawione racjonalnie) – odpowiednio 41,9 % i 40,7 % ogólnej liczby kolacji. Posiłki węglowodanowo – tłuszczowe z dodatkiem warzyw lub owoców, spożywane na wieczorny posiłek stanowiły 11,9 %, a wyłącznie warzywa lub owoce jedynie 5,5 % wszystkich kolacji. Należy podkreślić, że chorzy mężczyźni znamiennie częściej niż chore kobiety jadali na kolację posiłki racjonalne zestawione (53,5
% versus 33,0 %).
Produktami spożywanymi między posiłkami głównymi, określanymi jako „dojadanie”, były głównie owoce.
RÓŻNICEWGĘSTOŚCIDIETBADANYCHPACJENTÓWWZALEŻNOŚCIOD BMI
Średni wskaźnik BMI obliczony dla chorych mężczyzn wynosił ponad 25, a dla kobiet ponad 26. U połowy badanych mężczyzn i 44 % kobiet wartości BMI wskazywały na nadwagę, u 11 % kobiet – na otyłość. Nie stwierdzono natomiast, u żadnej z badanych osób, wartości BMI < 20.
Diety mężczyzn z prawidłową masą ciała charakteryzowały się znamiennie wyższą, niż mężczyzn z nadwagą, gęstością dla białka ogółem i białka zwierzęcego. Dzienne racje pokarmowe chorych kobiet z prawidłową masą ciała w odniesieniu do gęstości diet kobiet u których stwierdzono nadwagę lub otyłość, cechowała znamiennie niższa gęstość dla tłuszczu, kwasów tłuszczowych nasyconych, jedno- i wielonienasyconych, a także dla cholesterolu, węglowodanów i witaminy E (tabela 1).
Tabela 1. Różnice w gęstości odżywczej diet w zależności od BMI badanych pacjentów
Badany poziom Mężczyźni BMI ≤25*
n=6
Kobiety BMI ≤ 25*
n=8 Poziom odniesienia Mężczyźni MBI> 25
n=6
Kobiety BMI > 25 n=10 Składniki odżywcze na 1000 kcal
Białko ogółem [g] ↑
Białko zwierzęce [g] ↑
Tłuszcz [g] ↓
Kwasy tł. nasycone [g] ↓
Kwasy tł.jednonienasycone [g] ↓
Kwasy tł. wielonienasycone [g] ↓
Cholesterol [mg] ↓
Węglowodany [g] ↓
Witamina E [mg] ↓
(↓)(↑) oznaczają znamiennie niższą lub wyższą wartość w stosunku do poziomu odniesienia * test U Manna-Whitneya, p ≤ 0,05
DYSKUSJA
Pacjenci biorący udział w prezentowanych badaniach leczyli się od pewnego czasu z powodu chorób wątroby w specjalistycznej placówce. Nie były to więc osoby, u których
rozpoznanie schorzenia zbiegło się z początkiem niniejszego badania. Przystępując do badań pacjenci ci posiadali pewną wiedzę, pochodzącą najczęściej od lekarza, na temat zasad prawidłowego żywienia w chorobach wątroby. Ponadto ze względu na rozpoznane schorzenie badani chorzy zmodyfikowali swój dotychczasowy sposób żywienia, czego efektem był wzrost odsetka osób regularnie jadających posiłki. Można przypuszczać, że ujawnienie choroby powoduje skierowanie większej uwagi na regularność spożywania posiłków. Z badań Yamanaki [9] wynika, że częste posiłki spożywane przez chorych z marskością wątroby, w tym jeden spożywany późnym wieczorem, zapobiega stanom katabolizmu spowodowanym zaburzeniu w spichrzaniu glikogenu.
Jak podkreślają Ciok i wsp. [2] zalecenia dietetyczne, które otrzymują pacjenci są zazwyczaj restrykcyjne i często okazują się być sprzeczne z osobistymi gustami, preferencjami czy zwyczajami panującymi w rodzinie.
W prezentowanej pracy wykazano wysoki odsetek posiłków z udziałem białka zwierzęcego, zarówno w jadłospisach objętych badaniem mężczyzn, jak i kobiet. Mężczyźni znamiennie częściej niż kobiety spożywali posiłki zestawione racjonalnie na śniadania i kolacje. Wydaje się, że przyczyna różnic tkwi w tym, że żywieniem chorego mężczyzny, z racji tradycyjnych wzorów funkcjonowania rodziny, zajmuje się kobieta i ona dba o to, aby posiłki męża były urozmaicone. Inna sytuacja jest wówczas, gdy osobą chorą jest kobieta, której może nie wystarczać czasu i sił ażeby przygotować dla siebie racjonalnie zestawione posiłki (nie dotyczy to obiadów, posiłków spożywanych najczęściej wspólnie). Wsparciem tej sugestii mogą być badania Narojek [4], z których wynikało, że nawet w rodzinach, w których kobiety deklarowały prozdrowotne postawy względem żywienia, częstość spożywania posiłków przez ich mężów była istotnie lepsza niż kobiet.
W prezentowanej pracy zaobserwowano także różnice w gęstości racji pokarmowych objętych badaniem pacjentów, zależnie od wskaźnika masy ciała (BMI). W przypadku badanych mężczyzn gęstość diet pacjentów z prawidłową masą ciała i tych z nadwagą była wyrównana. Większe różnice zaobserwowano w przypadku gęstości racji pokarmowych badanych kobiet. Pomimo, że osoby z nadwagą lub otyłością częściej niedoszacowują spożycie energii, bądź też ograniczają jej spożycie [3], wydaje się że obserwowane różnice w gęstości diet wynikały ze zwiększonego spożycia składników odżywczych przez kobiety z wyższymi wartościami wskaźnika BMI.
Istnieje wiele doniesień o związkach pomiędzy nadmiarem masy ciała a występowaniem różnych schorzeń i zwiększoną śmiertelnością. Bunout [1] wykazał, że zapalenie poalkoholowe lub marskość wątroby występowała dwukrotnie częściej u osób z masą ciała powyżej 120 % masy prawidłowej w porównaniu do grupy kontrolnej z prawidłową masą ciała. W badaniach tych otyłość była niezależnym predyktorem alkoholowej choroby wątroby, w odniesieniu do innych czynników, takich jak czas trwania choroby alkoholowej, ilość spożywanego alkoholu czy wiek. Naveau i wsp. [5], Savolainen i wsp. [7] wykazali u otyłych alkoholików 2,5 – 3 krotnie większe ryzyko wystąpienia chorób wątroby.
Salvioli i Venura [6] podkreślają, że przy ocenie stanu odżywienia na podstawie BMI w chorobach wątroby zawsze należy brać pod uwagę fakt, że zwiększenie tego wskaźnika może wynikać ze wzrostu retencji wody w ustroju. W prezentowanej pracy u żadnego z pacjentów nie stwierdzono objawów retencji płynów w organizmie.
W przewlekłych chorobach wątroby prawidłowy stan odżywienia pacjentów stanowi czynnik poprawiający rokowanie i może przyczyniać się do opóźnienia wystąpienia okresu schyłkowego. Niekorzystne są zarówno nadmiary, jak i niedobory masy ciała.
WNIOSKI
Zdiagnozowanie schorzenia powoduje skierowanie większej uwagi na sposób żywienia osób chorych, przejawiający się w zwiększonej liczbie posiłków oraz lepszej regularności ich spożywania.
Wysoki odsetek posiłków zawierających białko zwierzęce w racjach pokarmowych osób z przewlekłymi schorzeniami wątroby jest zgodny z zaleceniami dietetycznymi.
Płeć chorych ma wpływ na jakość ich żywienia.
Wskaźnik masy ciała mężczyzn i kobiet w różnym stopniu wpływa na gęstość odżywczą ich żywienia.
PIŚMIENNICTWO
1. Bunout D.: Nutritional and metabolic effects of alcoholism: their relationship with alco- hol liver disease. Nutrition 1999. Vol. 15, 7/8: 583 – 589
2. Ciok J., Kamińska M.: Próba oceny skuteczności edukacji żywieniowej pacjentów szpitalnych w prewencji wtórnej chorób układu krążenia. w: Dzieniszewski J. i wsp.:
Podstawy naukowe żywienia w szpitalach. Wyd. Borgis, Warszawa 2001
3. Gronowska–Senger A.: Ocena wyżywienia. w: Gawęcki J., Hryniewiecki L. (red.):
Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998
4. Narojek L.: Zastosowanie skali Likerta do badania postaw względem żywienia w środowisku robotniczym. Żyw. Człow. Met. 1994, XXI, 2: 157 – 171
5. Naveau S. i wsp.: Excess weight risk factor for alcoholic liver disease. Hepatology 1997, 25: 108 – 111
6. Salvioli G., Ventura P.: Stosowanie niezbędnych fosfolipidów (EPL) w marskości wątroby. Hepatologia Polska 1998, 5 (suppl. 2): 17 – 26
7. Savolainen V.T. i wsp.: Glutathione-S -transferase M1 null genotype and the risk of al- coholic liver disease. Alcohol Clin. Exp. Res. 1996, 20: 1340 – 1345
8. WHO Report on consultation on the epidemiology of obesity. Measuring obesity – clas- sification and description of anthropometrics data. EUR/CP/Nut 125, Warsaw 1988 9. Yamanaka H. i wsp.: Daily pattern of energy metabolism in cirrhosis. Nutrition 1999,
Vol.15, 10: 749 – 754
STRESZCZENE
Sposób żywienia badanych pacjentów uległ zmianie po zdiagnozowaniu choroby, co uwidoczniło się większą liczba osób regularnie jadających posiłki. Racje pokarmowe osób chorych charakteryzowały się wysokim odsetkiem posiłków zawierających białko zwierzęce. W jadłospisach badanych mężczyzn stwierdzono istotnie wyższy, niż u kobiet, odsetek prawidłowo zestawionych śniadań i kolacji. Zaobserwowano także różnice w gęstości odżywczej racji pokarmowych badanych mężczyzn i kobiet w zależności BMI.
SUMMARY
Nutrition of patients with liver diseases underwent changes, that resulted in increase in regularity of meal consumption. High percentage of meals including animal proteins was found in patients’ food rations. There was statistically significant higher percentage of well
balanced breakfasts and suppers at male patients comparing to female ones. Differences in nutrient density of patients’ food rations depending on their BMI were observed.
