Wpływ glikoli silikonowych na jakość wybranych typów kosmetyków i produktów chemii gospodarczej

Pełen tekst

(1)UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE WYDZIAŁ TOWAROZNAWSTWA. Małgorzata Zięba. WPŁYW GLIKOLI SILIKONOWYCH NA JAKOŚĆ WYBRANYCH TYPÓW KOSMETYKÓW I PRODUKTÓW CHEMII GOSPODARCZEJ Rozprawa doktorska. Praca wykonana w Katedrze Chemii Politechniki Radomskiej Promotor rozprawy: dr hab. Marian Włodzimierz Sułek, prof. nadzw. PR. Kraków, 2010. 1.

(2) Pragnę serdecznie podziękować: Radzie Wydziału Towaroznawstwa Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie za przeprowadzenie przewodu doktorskiego, Promotorowi, Panu Profesorowi Marianowi Włodzimierzowi Sułkowi, za cenne uwagi oraz opiekę w czasie prowadzenia badań, KoleŜankom i Kolegom z Katedry Chemii Politechniki Radomskiej za okazaną pomoc i Ŝyczliwość oraz Mojej Rodzinie, w szczególności MęŜowi, za wsparcie.. 2.

(3) SPIS TREŚCI Wstęp........................................................................................................................... 5 1.. Cel i zakres pracy........................................................................................................ 6. 2.. Charakterystyka i podział rynku................................................................................. 7 2.1 Istota rynku produktów kosmetycznych i chemii gospodarczej........................... 7 2.2 Rynek wybranych typów kosmetyków i produktów chemii gospodarczej........... 11. 3.. Kryteria oceny jakości wybranych grup produktów w aspekcie ich właściwości fizykochemicznych i uŜytkowych .............................................................................. 19 3.1 Podstawy prawne.................................................................................................. 19 3.2 Zapewnienie jakości i moŜliwości jej kontroli...................................................... 21 3.3 Jakość w aspekcie parametrów fizykochemicznych oraz konsumenckich kryteriów oceny jakości........................................................................................ 22. 4.. Silikony i ich pochodne jako substancje kształtujące jakość...................................... 38 4.1 Kosmetyki............................................................................................................. 41 4.2 Produkty chemii gospodarczej.............................................................................. 47. 5.. Materiał doświadczalny i metodyki badawcze........................................................... 54 5.1 Teza pracy............................................................................................................. 54 5.2 Charakterystyka wykorzystywanych surowców i tkaniny.................................... 54 5.3 Receptury.............................................................................................................. 59 5.4 Metodyki pomiarowe............................................................................................ 70. 6.. Ocena właściwości fizykochemicznych wodnych roztworów glikoli silikonowych.. 86. 7.. Ocena jakości kosmetyków i produktów chemii gospodarczej.................................. 97 7.1 Szampony do włosów........................................................................................... 97 7.2 Płyny do kąpieli..................................................................................................... 111 7.3 śele pod prysznic.................................................................................................. 125 7.4 Płyny do płukania tkanin...................................................................................... 138 7.5 Modelowe substancje smarowe............................................................................ 149. 8.. Podsumowanie i wnioski............................................................................................ 162. 9.. Bibliografia................................................................................................................. 170. 10.. Spis rysunków............................................................................................................. 179. 11.. Spis tabel..................................................................................................................... 185. 12.. Załączniki.................................................................................................................... 186. 3.

(4) Wykaz stosowanych skrótów i symboli SLS – laurylosiarczan sodu SLES – oksyetylenowany laurylosiarczan sodu ZPC – związek powierzchniowo czynny APG – alkilopoliglukozydy TEWL – transepidermalna utrata wody PDMS – polidimetylosiloksany, oleje silikonowe INCI – międzynarodowa nomenklatura surowców kosmetycznych (z ang. International Nomenclature of Cosmetic Ingriedients) PDMCS – polidimetylocyklosiloksany ν - lepkość kinematyczna σ – napięcie powierzchniowe Θ – kąt zwilŜania AFM – mikroskopia sił atomowych WTP – wskaźnik trwałości piany µ - współczynnik tarci d – średnica skazy kulki Pt - obciąŜenie zacierające Poz - obciąŜenie zatarcia poz - graniczne obciąŜenie zatarcia η – współczynnik lepkości dynamicznej OE – stopień oksyetylenowania (etoksylowania) OP – stopień oksypropylenowania (propoksylowania). 4.

(5) WSTĘP Kosmetyki i produkty chemii gospodarczej zwracają uwagę konsumentów swym egzotycznym składem, innowacyjną formą i deklaracjami producentów, które nie zawsze znajdują odzwierciedlenie w praktyce. TakŜe wysoka cena produktów niekoniecznie musi oznaczać wysoką jakość wyrobu. Rosnąca świadomość nabywców w zakresie ekologii i działania surowców narzuca konieczność wprowadzania do receptur wielofunkcyjnych składników, które odznacza, między innymi, brak szkodliwego oddziaływania na środowisko i człowieka. Silikony są od dawna cenionymi składnikami kosmetyków i produktów chemii gospodarczej. Ich zastosowanie w branŜy kosmetycznej wynika z wielofunkcyjności, obojętności fizjologicznej i bezpieczeństwa stosowania. Z tego powodu mogą zastępować wiele znanych składników produktów kosmetycznych, a stosowane jako surowce alternatywne, uŜyte juŜ przy niskich stęŜeniach, wykazują zalety zastępowanych związków bez ich wad. Stwarzają więc nowe moŜliwości opracowywania receptur. Typowe silikony – nazywane takŜe polidimetylosiloksanami - naleŜą do związków o charakterze hydrofobowym, co znacznie zawęŜa moŜliwość aplikacji. Wprowadzenie do łańcucha polisiloksanowego grup polieterowych powoduje zwiększenie rozpuszczalności w cieczach polarnych, w tym w wodzie. Otrzymane związki, nazywane glikolami silikonowymi (polieteropolisiloksanami), łączą w sobie właściwości hydrofobowe, charakterystyczne dla polidimetylosiloksanów, oraz hydrofilowe, uwarunkowane obecnością grup tlenku etylenu. Celem pracy jest określenie na drodze doświadczalnej wpływu glikoli silikonowych na jakość wybranych typów kosmetyków i produktów chemii gospodarczej. Realizacja celu pracy wymagała określenia determinantów jakości dla wybranych produktów. Jakość kosmetyków i produktów chemii gospodarczej została określona na podstawie Polskich Norm oraz oryginalnych metodyk własnych. Na podstawie prac eksperymentalnych zostały wybrane preparaty o optymalnym składzie, gwarantującym najkorzystniejsze charakterystyki jakościowe. Oryginalne preparaty były porównywane względem preparatów bez dodatku silikonu i względem produktów handlowych. Wymiernym efektem realizacji celu pracy jest zgłoszenie patentowe.. 5.

(6) 1.. CEL I ZAKRES PRACY. Cel pracy Celem pracy jest określenie wpływu dodatku glikoli silikonowych na jakość wybranych produktów kosmetycznych i preparatów chemii gospodarczej. Przedmiotem badań są: kosmetyki (szampony do włosów, płyny do kąpieli, Ŝele pod prysznic), produkty chemii gospodarczej (płyny do płukania tkanin, substancje smarowe), których właściwości są modyfikowane przez wprowadzenie glikoli silikonowych jako aktywnych składników.. Realizacja tak określonego celu pracy wymagała: •. dokonania charakterystyki i podziału rynku szamponów, preparatów kąpielowych, płynów do płukania tkanin oraz substancji smarowych,. •. przeprowadzenia przeglądu aktów prawnych dotyczących kosmetyków i produktów chemii gospodarczej,. •. analizy aktualnego stanu wiedzy na temat silikonów i glikoli silikonowych,. •. wytypowania. metodyk. badawczych. charakteryzujących. jakość. produktów. kosmetycznych i chemii gospodarczej, •. właściwego doboru rozpuszczalnych w wodzie, aktywnych powierzchniowo glikoli silikonowych,. •. opracowania receptur i technologii otrzymywania kosmetyków i produktów chemii gospodarczej bez dodatku i z dodatkiem glikoli silikonowych,. •. określenia wpływu stęŜenia oraz budowy glikoli silikonowych na wytypowane wyróŜniki jakości,. •. oceny właściwości fizykochemicznych i uŜytkowych otrzymanych produktów („produktów oryginalnych”) oraz ich odpowiedników handlowych,. •. analizy porównawczej właściwości produktów otrzymanych według receptur własnych z ich odpowiednikami handlowymi.. 6.

(7) 2. CHARAKTERYSTYKA I PODZIAŁ RYNKU 2.1 Istota rynku produktów kosmetycznych i chemii gospodarczej Rynek, w tym takŜe rynek kosmetyków i produktów chemii gospodarczej, podlega ogólnym prawom, które są przedmiotem zainteresowania nauk ekonomicznych. Dotychczas nie uformowała się jedna, powszechnie uznana definicja rynku. Pojęcie „rynek” moŜna interpretować m.in. jako: „miejsce dokonywania aktów kupna-sprzedaŜy” [1]. Termin ten jednak nie oddaje w pełni jego znaczenia. W kategorii ekonomicznej rynek moŜna definiować jako: - „ogół stosunków zachodzących między podmiotami uczestniczącymi w procesach wymiany” [1], - „forma więzi między producentami, między producentami i gospodarstwami domowymi a róŜnymi instytucjami finansowymi, między instytucjami finansowymi a bankiem centralnym i między wszystkimi wymienionymi podmiotami a władzami centralnymi oraz władzami lokalnymi” [2], - „zespół warunków, które doprowadzają do kontaktu między kupującymi i sprzedającymi w procesie wymiany dóbr i usług” [3], - „proces, za pośrednictwem którego wzajemne oddziaływania nabywców i sprzedawców danego dobra prowadzą do określenia jego ceny i ilości” [4]. Na podstawie cytowanych definicji rynek kosmetyków i produktów chemii gospodarczej moŜna ogólnie określić jako rynek cząstkowy, którego specyfikę wyznaczają stosunki wymienne między sprzedającymi, reprezentującymi podaŜ kosmetyków i produktów chemii gospodarczej, a nabywcami, reprezentującymi popyt na te produkty. Rynek moŜe być pojmowany w aspekcie podmiotowym i przedmiotowym. Głównymi podmiotami rynku są: gospodarstwa domowe (konsumenci) i gospodarstwa rolne, przedsiębiorstwa produkcyjne lub usługowe (np. przemysłowe przedsiębiorstwa produkcyjne, przedsiębiorstwa handlowe), banki komercyjne, giełda, bank centralny oraz państwo. Pomiędzy podmiotami rynku kosmetyków i produktów chemii gospodarczej występują więzi, które są podporządkowane zaspokajaniu ich odmiennych aspiracji. Zachowania rynkowe podmiotów są uwarunkowane ograniczeniami w sferze realnej i regulacyjnej. Te pierwsze determinują warunki przyrodnicze, zasoby pienięŜne, kapitałowe i kadrowe, wymagania technologiczne oraz popyt konsumpcyjny. Ograniczenia regulacyjne są zwyczajowo lub prawnie ustalone normami postępowania [4-5]. W przypadku rynku kosmetyków i produktów chemii gospodarczej o wyborze produktu decydują przede wszystkim: charakter potrzeby, 7.

(8) preferencje i wzorce postępowania konsumentów, a takŜe jakość wyrobu. Do ograniczeń regulacyjnych naleŜy tu zaliczyć uregulowania prawne (dyrektywy Unii Europejskiej, ustawy, rozporządzenia ministrów) dotyczące wprowadzania kosmetyków i wyrobów chemii gospodarczej na rynek oraz obrotu nimi. Podstawy prawne zostały ujęte w dalszej części pracy. Aspekt przedmiotowy rynku, w tym takŜe rynku kosmetyków i produktów chemii gospodarczej, związany jest z ogółem elementów rynkowych oraz całokształtem zaleŜności między nimi. Do elementów rynku zalicza się: podaŜ towarów i usług oraz popyt na nie, a takŜe ich ceny [1,6]. PodaŜą nazywa się ilość dobra, jaką sprzedawcy są gotowi zaoferować przy róŜnym poziomie ceny (Rys. 1). MoŜe ona być traktowana jako odzwierciedlenie aspiracji sprzedawców w zakresie sprzedaŜy. Wielkość podaŜy nie zawsze jest równa wielkości produkcji czy teŜ wielkości sprzedaŜy (Rys. 2) [1]. Przykładowo, planowana produkcja moŜe być większa niŜ podaŜ towaru. W praktyce oznacza to, Ŝe nie wszystkie produkty muszą być sprzedane. Opisane zjawisko moŜe takŜe dotyczyć produktów kosmetycznych i chemii. Cena. gospodarczej.. Produkcja. >. PodaŜ. >. SprzedaŜ. Podaż. Rys. 1. Wielkość podaŜy przy róŜnych poziomach ceny [1].. Rys. 2. Relacje między wielkością produkcji, podaŜy i sprzedaŜy [1].. PodaŜ szamponów, preparatów kąpielowych i wybranych preparatów chemii gospodarczej jest kształtowana poprzez: czynniki techniczno-organizacyjne (np. wielkość nagromadzenia zapasów produktów oraz importu i eksportu, wielkość produkcji) i ekonomiczno-administracyjne (np. ceny, popyt, system kierowania sprzedawcami). Biorąc pod uwagę pierwszą grupę czynników podaŜ zaleŜy od fizycznej moŜliwości zaoferowania po danej cenie określonej liczby dóbr. Z punktu widzenia drugiej grupy czynników, podaŜ jest zaleŜna od warunków ustrojowych i systemu kierowania podmiotami gospodarczymi reprezentującymi podaŜ [6]. Analogiczne relacje zachodzą w przypadku rynku kosmetyków i produktów chemii gospodarczej. Popyt określić moŜna jako zapotrzebowanie na dane dobro, za które nabywca gotowy jest zapłacić ustaloną na rynku cenę, dysponując do tego celu realnym funduszem 8.

(9) nabywczym. Przedstawia on zatem ujawnione zamiary zakupu określonych dóbr, wynikające z istniejących potrzeb i preferencji oraz oparte moŜliwościami finansowymi ich realizacji [12,7]. Wielkość zamierzonych zakupów nie jest zazwyczaj identyczna z wielkością dokonywanych zakupów i poziomem odczuwalnych potrzeb. Nie wszystkie potrzeby nabywców muszą się przekształcać w popyt, a popyt nie musi być zawsze zaspokajany. MoŜe on być funkcją wielu zmiennych, np.: wysokości realnych dochodów, poziomu ceny danego dobra, oczekiwań zmian cen i dochodów, indywidualnych preferencji konsumenta, liczby konsumentów itp. [2]. Ceny, w tym takŜe ceny wyrobów kosmetycznych i chemii gospodarczej, są ściśle związane z podaŜą i popytem. ZaleŜność między wysokością popytu na dany towar a poziomem ceny nazywa się prawem popytu, które dotyczy takŜe wybranej grupy produktów. W przypadku klasycznego prawa popytu jego wielkość zmienia się odwrotnie w stosunku do zmiany ceny, przy załoŜeniu, Ŝe pozostałe czynniki mogące wywierać wpływ na popyt, nie ulegają zmianie (Rys. 3). MoŜliwe są takŜe zachowania jednokierunkowe, gdy rosnącej cenie produktu towarzyszy wzrost popytu (tzw. przypadek Giffena, Rys. 4) [2]. Przykład ten dotyczy dóbr podstawowych (np. pieczywo), zwłaszcza w przypadku, kiedy inne artykuły. Cena jednostkowa towaru. Cena jednostkowa towaru. spoŜywcze nie są łatwo dostępne. C1 C2 C3. P1. P2. P3. Popyt na dany towar. Rys. 3. Popyt jako malejąca funkcja ceny [2].. C3 C2 C1. P1. P2. P3. Popyt na dany towar. Rys. 4. Popyt jako rosnąca funkcja ceny – przypadek Giffena [2].. śaden z elementów rynku nie moŜe funkcjonować samodzielnie, poniewaŜ tworzą one między sobą zaleŜności i wywierają wpływ na pozostałe elementy rynku tworząc tzw. mechanizm rynkowy. Podstawowym ogniwem łączącym całokształt tych zaleŜności są ceny. W warunkach doskonałej konkurencji występuje mechanizm klasyczny. Powstawanie deformacji w funkcjonowaniu klasycznych współzaleŜności między elementami rynku prowadzi do ograniczonego mechanizmu rynkowego. Ma to miejsce, gdy pojawiają się jednostronne zaleŜności między popytem, podaŜą i cenami. Ograniczony mechanizm rynkowy moŜe występować, gdy proces regulowania cen ulega ich całkowitemu usztywnieniu lub gdy państwo ustali ceny minimalne i maksymalne. W pierwszym przypadku zmiany 9.

(10) popytu i podaŜy nie wpływają na poziom cen i następuje dostosowanie ilościowe podaŜy i popytu przy danych cenach. W drugim przypadku między elementami rynku występują klasyczne zaleŜności, ale tylko w pewnych granicach. Oznacza to, Ŝe wzrost podaŜy moŜe wywołać spadek ceny, ale tylko do poziomu ceny minimalnej. Z kolei ceny wpływają na popyt, lecz wzrost popytu moŜe spowodować podwyŜszenie cen jedynie do wartości maksimum [1]. Deformacje klasycznego mechanizmu rynkowego mogą mieć takŜe miejsce np. w sytuacjach monopolistycznych. Wówczas poziom cen kształtowanych przez podmioty monopolistyczne przy wzroście poziomu podaŜy nie musi ulegać spadkowi, moŜe natomiast nastąpić ich wzrost. Równowaga rynku produktów kosmetycznych i chemii gospodarczej jest wynikiem współzaleŜności zachodzących między wszystkimi elementami rynku w zakresie wymiany. Główne znaczenie w procesie kształtowania równowagi rynku mają zaleŜności między podaŜą produktów a ich cenami oraz popytem na produkty i ich ceną. Pierwszy typ zaleŜności wyraŜa jednakowy kierunek zmian podaŜy i cen i ma charakter pozytywny. Drugi rodzaj zaleŜności obrazuje odwrotny kierunek zmian cen i popytu. Przykładowo, wzrost cen wywołuje obniŜenie wielkości popytu, i odwrotnie. Wielkość podaŜy i popytu zmieniających się w odwrotnych kierunkach niŜ zmiany cen mogą się zrównać tylko w punkcie zwanym ceną równowagi. Przedstawiona sytuacja to stan równowagi, w której wszyscy nabywcy i sprzedawcy zaspokajają swoje aspiracje w zakresie zakupu i sprzedaŜy produktów. W przypadku, gdy ceny na rynku kształtują się poniŜej lub powyŜej poziomu ceny równowagi mówi się o stanie nierównowagi. Przykładowo, jeŜeli cena produktu znajduje się poniŜej ceny równowagi, wtedy na rynku pojawia się nadmiar popytu w stosunku do wielkości podaŜy proponowanych produktów. Wówczas wszyscy sprzedawcy zaspokajają swoje aspiracje w zakresie sprzedaŜy. Sprzedawcy oferują przy cenie mniejszej od ceny równowagi mniej produktów niŜ zamierzają kupić nabywcy. Innym przypadkiem jest stan, w którym cena produktu kształtuje się na poziomie wyŜszym niŜ cena równowagi. Mamy wówczas do czynienia z nadmiarem podaŜy w odniesieniu do wielkości popytu. Wszyscy nabywcy mogą wtedy zaspokoić swoje potrzeby zakupów. Skłania to sprzedawców do zwiększenia podaŜy na dany produkt. W konsekwencji sprzedawcy oferują więcej produktów niŜ nabywcy są w stanie zakupić. W praktyce istnieje więcej przypadków stanu równowagi i nierównowagi rynku, a opisane sytuacje są jedynie sytuacjami przykładowymi [1-2]. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe wszystkie te zaleŜności dotyczą takŜe kosmetyków i preparatów chemii gospodarczej.. 10.

(11) 2.2 Rynek wybranych typów kosmetyków i produktów chemii gospodarczej W oparciu o dostępne źródła literaturowe i dane udostępnione przez Główny Urząd Statystyczny [8-31], zostanie dokonana charakterystyka rynku wybranych typów kosmetyków oraz produktów chemii gospodarczej i przemysłowej. Początki przemysłu kosmetycznego i produktów chemii gospodarczej w Polsce datuje się na lata trzydzieste XX wieku. W tym okresie powstały pierwsze w kraju fabryki kosmetyków: Miraculum, Ewa, Savona. Spółka Pebeco zajmująca się produkcją preparatów chemii gospodarczej przeniosła swoją działalność do Polski i przyjęła nazwę Lechia. W okresie powojennym większość duŜych fabryk zostało przejętych w posiadanie państwa i kontynuowało swoją działalność pod nazwą Pollena. Mniejsze fabryki funkcjonowały jako zakłady prywatne lub spółdzielnie. Po rozwiązaniu w roku 1989 zjednoczenia Pollena większość przedsiębiorstw działających pod tą nazwą zostało sprzedanych inwestorom z kapitałem zagranicznym, m.in. firmom: Beiersdorf, Cussons, Henkel, Lever, L’Oreal. Początek lat 90. XX wieku to takŜe ogromny rozwój firm prywatnych, które szybko osiągnęły ugruntowaną pozycję na rynku polskim. MoŜna w tym miejscu podać jako przykład firmy: Laboratorium Kosmetyczne Dr Irena Eris, Soraja, Ziaja, Laboratorium Kolastyna, Global Cosmed, Oceanic, Bielenda, Venita, Vipera. Lata 90. to takŜe budowa w Polsce fabryk producentów rangi światowej: Avon, Colgate Palmolive, Procter & Gamble [8-10]. Większość z tych firm przetrwała, a niektóre, np. Kolastyna ogłosiły upadłość. Obecnie. w. Polsce,. obok. międzynarodowych. korporacji. zajmujących. się. wytwarzaniem kosmetyków i produktów chemii gospodarczej, działa blisko 500 przedsiębiorstw. Tak duŜa liczba producentów wynika głównie z faktu, iŜ w okresie socjalizmu Polska była krajem wytwarzającym kosmetyki i środki czystości dla ówczesnego Związku Radzieckiego i krajów Europy Środkowej. Rynek kosmetyczny w Polsce jest w 50% zdominowany przez wielkie koncerny międzynarodowe. Producenci krajowi, koncentrują się głównie na wypełnianiu nisz rynkowych. Utrzymanie się na rynku jest efektem ciągłego rozwoju produktów i efektywnego stosowania pozostałych instrumentów marketingowego oddziaływania na rynek [8-10]. Wśród szerokiej gamy produktów kosmetycznych i chemii gospodarczej na szczególną uwagę zasługują segmenty, w przypadku których obserwuje się ciągły wzrost sprzedaŜy. Są to: szampony do włosów, preparaty kąpielowe, płyny do płukania tkanin oraz produkty chemii gospodarczej specjalnego przeznaczenia - substancje smarowe.. 11.

(12) Szampony do włosów Rynek szamponów do włosów jest bardzo złoŜony zło ony pod względem liczby producentów, marek oraz rodzajów produktów. Na rynku polskim producenci krajowi krajow i zagraniczni oferują blisko tysiąc produktów oduktów reprezentowanych przez sześćdziesiąt sze t marek [11]. [ Produkcja sprzedana [mln zł]. 400 300 200 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rok. Rys.5. Wielkość produkcji wytworzonej i sprzedanej szamponów do włosów w Polsce w latach 2000-2007 2000 [12].. Rys.6. Wartość produkcji sprzedanej szamponów do włosów w Polsce w latach 2000-2007 2000 [12].. wielko produkcji wytworzonej i sprzedanej (podaŜ) szamponów Rys. 5 przedstawia wielkość do włosów na rynku krajowym w latach 2000-2007 [12]. Dane zebrane przez Główny Urząd Urz Statystyczny tystyczny do roku 2003 (Rys. 5) wskazują na zmniejszenie wielkości wielko produkcji po roku 2000. W roku 2000 wielkość wielko produkcji wytworzonej i sprzedanej kształtowały się na poziomie 50 000 ton. Po roku 2000 nastąpiło nast obniŜenie tych wielkości wielkoś i w latach 2001-2003 wielkość produkcji wytworzonej wynosiła średnio rednio 36 000 ton, a wielkość wielko produkcji sprzedanej średnio 33 500 ton. Wartość produkcji sprzedanej szamponów (popyt) (Rys. 6), 6 po obserwowanym w latach 2000-2003 2003 spadku, spadku wzrosła i w latach 2006-2007 2007 utrzymywała się si na względnie stałym poziomie wartości ci wynoszącym wynosz średnio 370 mln zł. Według ekspertów wartość warto produkcji sprzedanej szamponów w Polsce będzie rosła średnio o 10 % rocznie [11]. [ Najkorzystniejszą byłaby sytuacja, w której wielkość wielko sprzedaŜyy byłaby równa wielkości wielkoś produkcji (Rozdział 2.1). Wzrost zrost. sprzedaŜy sprzedaŜy. szamponów. wynika. głównie. ze. zmiany. przyzwyczaje przyzwyczajeń. konsumentów. Zwiększona ększona częstotliwość cz stosowania szamponu (Rys. 7) jest związana z coraz częstszym stszym myciem głowy podczas codziennej kąpieli k eli pod prysznicem.. 12.

(13) Elseve. codziennie. 12%. Pantene Pro-V. 5-6 razy w tygodniu. 14% 8%. Fructis. 3-4 razy w tygodniu 2 razy w tygodniu. 38%. 26%. 22%. raz w tygodniu lub rzadziej. 6%. Nivea. 7%. Head&Schoulders. 8%. 28%. 15%. Timetei Inne. 16%. Rys.7. Częstotliwość stosowania szamponów do włosów [11].. Rys.8. Najczęściej ciej kupowane marki szamponów do włosów [15].. Według danych [13] [ zebranych przez firmę Target Group Index MillwardBrown SMG/KRC (Rys. 7) 14,1 % ankietowanych deklaruje codzienne mycie włosów, 8,8 % respondentów myje włosy 5-6 5 6 razy w tygodniu a blisko 40 % uŜywa uŜ szamponów 2 razy tygodniowo. Jedynie 11,5 % ankietowanych myje włosy raz w tygodniu lub rzadziej. Badania firmy AC Nielsen en wskazują, wskazuj Ŝe statystyczny Polak zuŜywa ywa rocznie około 760 ml szamponu, co odpowiada dwu średnim opakowaniom szamponu [13]. [ Stwierdzono, twierdzono, Ŝe uŜytkownicy szamponów stosują jednocześnie jednocze nawet 2-33 marki produktów, nie zawsze więc wi są wobec nich lojalni [11, 14]. ]. Uzupełnieniem informacji informacji o rynku szamponów do włosów są s dane na temat najczęściej kupowanych marek (Rys. 8). Najczęściej kupowaną marką mark szamponu do włosów jest Elseve (27 %). Na kolejnych miejscach plasują plasuj się: Pantene Pro-V V (16 %), Fructis (15 %), Nivea (8%), Head & Schoulders Sch (7 %) oraz Timotei (6 %). Pozostałe marki stanowią stanowi 23 % wskazań respondentów [15]. [. 2,1%. 1,7% 13,4%. 4,8%. 22,7%. 5,3%. 16,1%. Procter&Gamble Unilever L'Oreal Henkel Henkel-Schwarzkopf Pollena Savona Nivea Polska Colgate Colgate-Palmolice Johnson&Johnson Joanna Pollena Eva Inni. 5,3% 5,6%. 7,2%. 15,8%. Rys.9. Wartościowe ciowe udziały w rynku producentów szamponów do włosów [16]. [. Pod względem dem wartości warto sprzedaŜy największymi kszymi producentami szamponów w Polsce są firmy z kapitałem zagranicznym (Rys. 9). ). Liderem na rynku szamponów do włosów jest firma Procter & Gamble, której udział wartościowy warto ciowy w rynku szamponów stanowi 22,7 %. 13.

(14) Kolejne miejsca zajmują: Unilever (16,1 %), L’Oreal (15,8 %), oraz Henkel-Schwartzkopf (7,2 %). Ponad 13 % wartości sprzedaŜy szamponów do włosów naleŜy do drobnych firm wypełniających niszowe miejsca rynku [16-18].. Preparaty kąpielowe Segment kosmetyków do mycia ciała to wciąŜ rosnący wachlarz produktów, do których naleŜą: mydła w kostce i w płynie, Ŝele pod prysznic, płyny do kąpieli oraz pianki. Tradycyjne mydła nadal zajmują pierwsze miejsce wśród produktów myjących, jednak sukcesywnie popyt na nie maleje na rzecz płynnych, bardziej funkcjonalnych i higienicznych produktów do kąpieli w wannie i pod prysznicem [19-20]. W rozdziale 2.1 zaznaczono, Ŝe zmiana potrzeb i przyzwyczajeń konsumentów moŜe wpływać na wielkość popytu kosmetyków. W przypadku płynów do kąpieli i Ŝeli pod prysznic obserwuje się dynamiczny wzrost popytu, przekładający się na wzrost sprzedaŜy tych produktów. Wzrost ten jest w głównej mierze spowodowany traktowaniem kąpieli w wannie i pod prysznicem nie tylko jako zabiegu higienicznego, ale takŜe moŜliwości relaksu i regenerowania sił [21-25]. Na Rys. 10 przedstawiono wyniki wartości sprzedanej sektora preparatów kąpielowych z Polsce w latach 2000-2007.. Rys.10. Wartość produkcji sprzedanej preparatów do kąpieli w Polsce w latach 2000-2007 [12].. W porównaniu z rokiem 2002, w latach 2003-2004 wartość produkcji sprzedanej (popyt) spadła o blisko ½. Jednak w roku 2005 odnotowano czterokrotny wzrost sprzedaŜy do poziomu wartości ponad 203 mln zł. Rok później nastąpiło zmniejszenie sprzedaŜy preparatów kąpielowych, ale tendencja ta nie utrzymała się i w roku 2007 odnotowano ponad 2-krotne zwiększenie sprzedaŜy (Rys. 10). Badania TGI MillwardBrown SMG/KRC przeprowadzone w okresie od kwietnia 2006 do marca 2007 wskazują, Ŝe uŜywanie Ŝeli pod prysznic deklaruje 52,9 % ankietowanych z grupy wiekowej 15-75 lat [19].. 14.

(15) Avon częściej niŜ raz dziennie raz dziennie. 18% 9% 25%. Palmolive 3%. 7%. 5% Nivea. 8%. 23% Dove 11%. kilka razy w tygodniu raz w tygodniu lub rzadziej. 12%. 17%. 14%. Adidas Luksja Fa. 48% Arko Inne. Rys.11. Częstotliwość stosowania Ŝeli pod prysznic [19].. Rys.12. Najczęściej kupowane owane marki Ŝeli pod prysznic [24].. Blisko połowa ankietowanych uŜywa u Ŝeli eli pod prysznic raz dziennie (Rys. 11). Co czwarty respondent stosuje Ŝele ele pod prysznic kilka razy w tygodniu, co piąty pi częściej niŜ raz dziennie, a blisko 10 % ankietowanych raz w tygodniu lub rzadziej. Prawie ¼ respondentów ndentów stosuje Ŝele ele pod prysznic wyprodukowane przez firmę firm Avon (Rys. 12). ). 16 % ankietowanych deklaruje stosowanie produktów marki Palmolive a 14 % marki Nivea. Zainteresowaniem na porównywalnym poziomie cieszą ciesz się marki: Dove i Adidas. Na Rys. 13 zaprezentowano prezentowano najistotniejsze, pod względem względem wartości warto rynku, firmy produkujące ce preparaty do kąpieli. k Global Cosmed 16,2% 44,5%. 16,0%. Nivea Polska. Nivea Polska. 21,0%. 40,2%. Marki własne. Colgate-Palmolive 8,7%. Unilever. Intersilesia. Coty 11,3%. 12,0%. a). Inni. Colgate-Palmolive. 7,7% 7,4%. 7,4%. 7,6%. Johnson&Johnson Inne. b). Rys.13. Wartościowe ciowe udziały w rynku producentów a) Ŝeli eli pod prysznic i b) płynów do kąpieli k [24].. W przypadku Ŝeli pod prysznic czołowe miejsca zajmują zajmuj przedsiębiorstwa przedsi z kapitałem zagranicznym. Firmy: Nivea Polska oraz Colgate-Palmolive, Colgate Palmolive, Unilever oraz Coty posiadają posiadaj ponad połowę wartościowych ściowych udziałów w rynku Ŝeli eli pod prysznic (Rys. 13a). Ponad 20 % wartości warto sprzedaŜy płynów do kąpieli naleŜy Ŝy do Firmy Global Cosmed (Rys. 13b). b). Do czołówki tego segmentu zalicza się si takŜee firmy: Nivea Polska, ColgateColgate Palmolive, Intersilesia, Johnson&Johnson oraz marki własne sieci handlowych. Firmy te charakteryzuje blisko isko trzykrotnie niŜsza ni wartość sprzedaŜyy (ok. 7 %) w porównaniu z firmą firm Global (21 %). 15.

(16) Preparaty do prania i płukania Dominującymi cymi produktami na rynku chemii gospodarczej są s produkty przeznaczone do prania i płukania [26 26]. Wielkość produkcji wytworzonej i sprzedanej tych produktów w Polsce w latach 2000-2007 2007 prezentuje Rys. 14. 1 600000. 400000 300000 200000 100000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007. Produkcja sprzedana [mln zł]. Produkcja sprzedana. 500000 Produkcja [t]. 2000. Produkcja wytworzona. 1600 1200 800 400 0. Rok. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007. Rok. Rys. 14. Wielkość produkcji wytworzonej i sprzedanej Rys. 15. Wartość produkcji sprzedanej preparatów do preparatów do prania i płukania w Polsce w latach prania ia i płukania w Polsce w latach 2000-2007 2000 [12]. 2000-2007 [12].. Według danych Głównego Urzędu Urz Statystycznego [12] wielkość produkcji wytworzonej oraz sprzedanej dla preparatów do prania i płukania (Rys. 14) 1 w latach 20002002 była stała i utrzymywała się si na poziomie 350 000 ton rocznie. Od roku 2003 wielkość wielko produkcji utrzymywała tendencję tendencj wzrostową.. W roku 2007 produkcja wynosiła o 200 000 ton więcej cej w porównaniu z rokiem 2000. Podobna charakterystyka zmian dotyczy wartości warto ci sprzedanej preparatów do prania i płukania (Rys. 15). ). Po roku 2000 nastąpił nast wzrost wartości ci produkcji sprzedanej do blisko 1,2 mld złoty a następnie pnie spadek wartości warto sprzedaŜyy do poziomu 1 mld w roku 2003. Od roku 2004 odnotowano systematyczny wzrost wartości warto ci produkcji sprzedanej preparatów do prania pran i płukania. W latach 2006-2007 2006 sprzedaŜ tego segmentu produktów wynosiła blisko 1,8 mld złoty rocznie. Rysunki 16 i 177 przedstawiają najpopularniejsze marki płynów do płukania tkanin oraz liderów wśród ród ich producentów na rynku polskim.. 16.

(17) Lenor. Procter&Gamble. E 1%. 16%. 43%. 3%. Silan Global. 4%. 9%. 40%. Henkel. 20% Cussons. K. 15%. Unilever. Inne 22%. Reckitt-Benckiser. 11%. 16%. Inni. Rys.16. Najczęściej ciej kupowane marki płynów do Rys. 17. Wartościowe ciowe udziały w rynku producentów płukania tkanin [27-28]. preparatów do prania i płukania tkanin [29]. [2. Najpopularniejszą marką płynów do płukania tkanin (Rys. 16) 1 jest Lenor, który stanowi 42 % nabywanych preparatów do płukania. W dalszej kolejności kolejno znajdują się: Płyn do płukania E, Silan, Global oraz Płyn do płukania K, których procentowe udziały stanowią stanowi odpowiednio: 22 %, 15 %, 3 % i 1 %. Potentatem, skupiającym skupiaj blisko połowę udziałów rynku preparatów do prania i płukania jest firma Procter&Gamble (Rys. 17). 1 Co piąty ty kupowany płyn do płukania tkanin został wyprodukowany prze firmę firm Henkel, a co szósty przez firmęę Reckitt-Benckiser. Reckitt Firmę Cussons charakteryzuje eryzuje 11 % udział w rynku a firmę firm Unilever 3 %.. Smary silikonowe Podstawowym zadaniem substancji smarowych jest zmniejszenie oporów ruchu, przez co uzyskuje się zmniejszenie strat energii oraz obniŜenie obni zuŜycia ycia elementów pary ciernej. W efekcie następuje uje zwiększenie trwałości trwało maszyn i urządzeń.. Atutem stosowania substancji smarowych jest takŜe Ŝe wzrost właściwości wła ci przeciwzatarciowych układu, co skutkuje zwiększeniem jego niezawodności niezawodno [30]. Zastosowanie obojętnych oboj tnych fizjologicznie silikonów jako substancji substancj smarowych wydaje się alternatywą dla uŜywanych Ŝywanych ywanych dotychczas smarów opartych głównie na olejach pochodzenia mineralnego, zwłaszcza w przypadkach, gdy istnieje moŜliwość mo kontaktu smaru z produktem, np. w przemyśle le kosmetycznym, farmaceutycznym czy spoŜywczym spo ywczym. Korzyści wynikające ze stosowania smarów silikonowych, silikonowych takie jak np.: moŜliwość stosowania w szerokim zakresie temperatur, odporność ść na utlenianie, efektywne właściwości wła ci tribologiczne, warunkują ich wysoką produkcję (Rys. 18) 1 [12].. 17.

(18) kilku producentów dwóch producentów jeden producent. 17%. 22% 61%. Rys.18. Wielkość produkcji wytworzonej i sprzedanej smarów silikonowych w Polsce w latach 2000-2007 2000 [12].. Rys.19. Liczba producentów dostarczających dostarczaj smary stosowane w zakładach produkcyjnych [31]. [. Rynek smarów silikonowych moŜna mo zaliczyć do niszowych. Brak jest danych na temat wartości ci produkcji sprzedanej oraz wartości warto ci udziałów w rynku wytwórców smarów. Do waŜniejszych niejszych producentów smarów silikonowych zaliczyć zaliczy moŜna na firmy: Total, Shell, Nasko, Kema, Loxpol, Marolex oraz Technisub. Badania rynku [31] [ dotyczące liczby producentów roducentów dostarczających dostarczaj smary do zakładów przemysłowych przedstawiono na Rys. 19. 1 Ponad połowa respondentów deklarowała stosowanie smarów kilku producentów, blisko ¼ ankietowanych stosuje substancje smarujące ce dostarczane przez dwóch wytwórców a 17 % od jednego wytwórcy.. 18.

(19) 3. KRYTERIA OCENY JAKOŚCI WYBRANYCH GRUP PRODUKTÓW. W. ASPEKCIE. ICH. WŁAŚCIWOŚCI. FIZYKOCHEMICZNYCH I UśYTKOWYCH 3.1 Podstawy prawne Ze względu na przeznaczenie kosmetyków do zewnętrznego kontaktu ze skórą człowieka. konieczne. było. wprowadzenie. uregulowań. prawnych. dla. zapewnienia. bezpieczeństwa ich stosowania. Obowiązującym aktem prawnym w Polsce dotyczącym kosmetyków jest Ustawa o kosmetykach z dnia 30.03.2001 r., wraz z późniejszymi zmianami, i wydawane na jej podstawie Rozporządzenia Ministra Zdrowia [32-35]. Przepisy polskiej ustawy o kosmetykach wdraŜają postanowienia Europejskiej Dyrektywy Kosmetycznej 76/768/EWG z dnia 27 lipca 1976 roku, która ulegała wielokrotnym zmianom (np. 2007/53/WE,. 2007/54/WE,. 2007/67/WE,. 2008/14/WE,. 2008/42/WE,. 2008/88/WE,. 2008/123/WE) [36-42]. Ustawa o kosmetykach określa wymagania dotyczące składu, oznakowania kosmetyków oraz warunków związanych z ich obrotem. Na mocy przyjętej ustawy odpowiedzialność za skutki stosowania kosmetyków przeniesiona zostaje z instytucji kontroli kosmetyków (Państwowy Zakład Higieny) na producenta lub dystrybutora [32, 43]. Innym istotnym punktem tego aktu prawnego jest utworzenie Krajowego Systemu Informowania o Kosmetykach. Zgodnie z zapisem w ustawie, producent przed wprowadzeniem kosmetyku do obrotu jest zobowiązany do dostarczenia Głównemu Inspektorowi Sanitarnemu nazwy handlowej kosmetyku oraz szczegółowych danych producenta. Do celów kontroli producent zobowiązany jest przedstawić komplet dokumentów obejmujących m.in.: ilościowy i jakościowy skład kosmetyku, specyfikację fizykochemiczną i mikrobiologiczną. surowców. i. gotowego. kosmetyku,. kryteria. kontroli. czystości. mikrobiologicznej produktu, opis metody produkcji zgodnej z GMP, opis wpływu kosmetyku na zdrowie ludzi i ewentualne dane o niepoŜądanych skutkach jego stosowania. Producent jest zobowiązany takŜe do przedstawienia wyników badań działania kosmetyku. Ustawa przewiduje prowadzenie nadzoru nad przestrzeganiem jej wymogów przez Państwową Komisję Sanitarną oraz Inspekcję Handlową [32-34, 43]. Szeroki zakres asortymentowy sprawił, Ŝe trudno jest jednoznacznie zdefiniować pojęcie „produkty chemii gospodarczej”. MoŜna do nich przykładowo zaliczyć: środki myjące, czyszczące, dezynfekujące, preparaty do prania i płukania. Preparaty te były takŜe 19.

(20) przedmiotem przepisów Unii Europejskiej [44-48]. Obowiązującym aktem prawnym zastępującym poprzednie przepisy dotyczące detergentów jest Rozporządzenie (WE) nr 648/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r. Rozporządzenie to koncentruje się na zasadach oznakowania opakowań detergentów przeznaczonych do sprzedaŜy detalicznej: opisie składu, dozowaniu preparatu oraz sposobie określania jego podatności na biodegradację [49]. Aktualnym aktem prawnym dotyczącym m.in. detergentów w Polsce jest Ustawa z dnia 9 stycznia 2009 r. o substancjach i preparatach chemicznych. Ustawa wdraŜa postanowienia wynikające z: rozporządzenia (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH), rozporządzenia (WE) nr 648/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r. w sprawie detergentów, rozporządzenia (WE) nr 689/2008 r. Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 czerwca 2008 r. dotyczącego wywozu i przywozu niebezpiecznych chemikaliów. Przyjęta przez parlament ustawa tworzy urząd Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych, którego zadaniem jest gromadzenie danych dotyczących substancji i preparatów niebezpiecznych, przekazywanie tych danych słuŜbom ratowniczym [50]. Zgodnie z zapisami w ustawie, dostawcy preparatów chemicznych powinni zebrać moŜliwą dokumentację. dotyczącą. ewentualnych. zagroŜeń. wynikających. z. właściwości. fizykochemicznych i biologicznych preparatów oraz udostępnienia tych informacji odbiorcom. Dostawca jest zobowiązany do przedłoŜenia Inspektorowi danych dostawcy preparatu, jego nazwę handlową a takŜe kartę charakterystyki. Dodatkowo preparaty podlegają klasyfikacji pod kątem stwarzanych zagroŜeń dla człowieka i środowiska. Zgodnie z ustawą substancje i preparaty chemiczne muszą być poddawane odpowiednim badaniom właściwości fizykochemicznych, toksycznych i ekotoksycznych. Ustawa szczególną uwagę skupia na oznakowaniu opakowań oraz samych opakowaniach substancji i preparatów chemicznych, które muszą być przykładowo: odporne na działanie substancji w nich przechowywanych, zaopatrzone w odpowiednio szczelne zamknięcia, chroniące przed otwarciem przez dzieci. Zgodnie z zapisami nadzór nad przestrzeganiem przepisów ustawy sprawują: Państwowa Inspekcja Sanitarna albo Państwowa Inspekcja Sanitarna Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz we właściwym dla siebie zakresie: Inspekcja Ochrony Środowiska, Państwowa Inspekcja Pracy, Inspekcja Handlowa, Państwowa StraŜ PoŜarna oraz organy celne [50].. 20.

(21) 3.2 Zapewnienie jakości i moŜliwości jej kontroli Pojęcie jakości jest trudne do jednoznacznego zdefiniowania i stosuje się je w wielu kontekstach znaczeniowych. Jakość moŜe być interpretowana jako: -. „pewien stopień doskonałości” (Platon),. -. „stopień jednorodności i niezawodności wyrobu przy moŜliwie niskich kosztach i maksymalnym dopasowaniu do wymagań rynku” (W.E. Deming),. -. „zgodność z wymaganiami” (P.B. Crosby),. -. „wszystko co moŜna poprawić” (Masaaki Imai),. -. „ogół cech i właściwości wyrobu lub usługi, które decydują o zdolności wyrobu lub usługi do zaspokajania stwierdzonych i przewidywanych potrzeb” (ISO 8402),. -. „stopień, w jakim zbiór inherentnych cech spełnia wymagania” (PN-EN ISO 9000:2006) [51-53]. Obowiązujące producentów dyrektywy unijne i rozporządzenia wydane przez polski. rząd stanowią głównie o bezpieczeństwie stosowania kosmetyków i produktów chemii gospodarczej, nie określają natomiast metod ich oceny jakości w kontekście właściwości fizykochemicznych i uŜytkowych. Wytyczne dotyczące wybranych kryteriów oceny jakości opisano w normach. Do roku 1993 jakość produktów była obligatoryjnie określana normami: branŜowymi, zakładowymi i polskimi [43, 52]. Po roku 1993, od momentu wejścia w Ŝycie Ustawy o normalizacji, normy branŜowe zostały całkowicie zniesione, a stosowanie się do Polskich Norm jest fakultatywne. Polskie Normy (PN) precyzują wymagania, określają metody badań w ramach: bezpieczeństwa pracy, podstawowych cech jakościowych oraz charakterystyk technicznych wyrobów. Producenci kosmetyków i produktów chemii gospodarczej mogą na zasadzie dobrowolności zamieszczać na opakowaniach symbol zgodności z PN. Warunkiem jest otrzymanie certyfikatu zgodności upowaŜniającego do takiego oznakowania. Normy zakładowe (ZN) są ustanawiane przez kierowników zakładów i głównie skierowane na utrzymanie odpowiedniej jakości na etapie produkcji. Nadzór jakości na etapie produkcji moŜna prowadzić stosując systemy i narzędzia kontrolne, np. kodeksy Dobrej Praktyki Produkcyjnej (Good Manufacturing Process - GMP) ze szczególnym uwzględnieniem Dobrej Praktyki Produkcyjnej w Produkcji Kosmetyków (Good Manufacturing Process of Cosmetics - GMPC) opracowanej przez stowarzyszenie COLIPA, Dobrej Praktyki Laboratoryjnej (Good Laboratory Practice - GLP), system 21.

(22) zarządzania jakością ISO 9001:2000 oraz System Analizy ZagroŜeń i Krytyczne Punkty Kontrolne [43, 52]. Nie bez znaczenia jest takŜe zagwarantowanie jakości na etapie projektowania wyrobu. Projektowanie naleŜy rozwaŜać jako fazę przedprodukcyjną. W tej fazie naleŜy ustalić wymagania określające jakość towaru oraz zapewnić zaspokojenie potrzeb odbiorcy. Konsument moŜe ocenić jakość wyrobu biorąc pod uwagę jego cechy techniczne, uŜytkowe, estetyczne, ekonomiczne, ergonomiczne, ekologiczne oraz logistyczne. W przypadku kosmetyków i preparatów chemii gospodarczej nabywca najczęściej rozpatruje głównie aspekty techniczne (głównie właściwości fizykochemiczne), uŜytkowe, ekonomiczne (koszt wyrobu), ergonomiczne oraz skład [51-52].. 3.3 Jakość w aspekcie parametrów fizykochemicznych oraz konsumenckich kryteriów oceny jakości W rozdziale 3.3 zostaną omówione wybrane grupy kosmetyków i produktów chemii gospodarczej. Dyskutowany będzie skład: szamponów do włosów, płynów do kąpieli i Ŝeli pod prysznic, płynów do płukania oraz substancji smarowych, poniewaŜ właściwy dobór jakościowy. i. ilościowy. komponentów. decyduje. o. finalnych. właściwościach. fizykochemicznych i uŜytkowych wyrobów. Zaprezentowane zostaną wybrane potencjalne kryteria oceny jakości wymienionych grup produktów.. A. Szampony do włosów Do niedawna mydło było jedynym środkiem do mycia i pielęgnacji włosów. Powodowało ono osadzanie się soli wapniowych na powierzchni włosów i było przyczyną częstych uczuleń a takŜe powaŜnych dermatoz. Przełomem w dziedzinie pielęgnacji włosów było zastosowanie syntetycznych surfaktantów – alkilobenzenosulfonianów. Związki te charakteryzowały się duŜą zdolnością myjącą, pianotwórczą i odpornością na twardą wodę. Ich wadą było jednak wywoływanie podraŜnień skóry, w szczególności gruczołów łojowych, a takŜe ograniczona biodegradowalność. Wraz ze wzrostem świadomości konsumentów, a w konsekwencji takŜe ich wymagań, zaczęto poszukiwać nowych surowców, które byłyby zarówno bezpieczne dla człowieka jak i dla środowiska, a oprócz tego zapewniałyby wielofunkcyjność preparatu [54-64].. 22.

(23) Skład szamponów do włosów Literatura [54-64] opisuje klasyczne, płynne szampony do włosów jako złoŜone mieszaniny, produkowane najczęściej w formie emulsji, klarownych lub opalizujących roztworów o lepkości umoŜliwiającej wygodne dozowanie (od kilkuset do kilku tysięcy mPa·s) i stosunkowo wysokiej zawartości wody, rzędu nawet 40-80 %. Polska Norma [65] z roku 1986 definiuje szampony jako wodne roztwory związków powierzchniowo czynnych (ZPC) zawierających w swoim składzie środki konserwujące (bakteriobójcze), dodatki wspomagające działanie myjące i pianotwórcze oraz nadające specjalne właściwości organoleptyczne, fizyczne i kosmetyczne. W nowoczesnej recepturze szamponu do włosów, oprócz wody, moŜna wyróŜnić: - podstawowe ZPC - np. sole siarczanów alkoholi tłuszczowych (np. SLS) i ich oksyetylenowane. pochodne. (np.. SLES),. sole. sulfonianów. α-olefin. oraz. sole. alkilosulfobursztynianów. Wymienione związki charakteryzują się wysoką zdolnością myjącą, dobrymi właściwościami pianotwórczymi, odpowiednią rozpuszczalnością w wodzie oraz łatwością zagęszczania roztworów wodnych. Niewielkie działanie draŜniące wywołane stosowaniem podstawowych ZPC, zwłaszcza SLES-u, mogą zostać obniŜone, np. przez wprowadzenie do receptury hydrolizatów protein [66-70]. Wadą stosowania soli sulfonianów α-olefin jest z kolei powodowanie uczucia szorstkości włosów, a w przypadku soli alkilosulfobursztynianów obniŜenie właściwości pianotwórczych preparatu w obecności sebum [56], -. pomocnicze. surfaktanty. -. np.. alkanoloamidy. kwasów. tłuszczowych,. betainy,. alkilopoliglukozydy (APG), acylosarkozyniany oraz tlenki amin. Stosowane są w celu: polepszenia zdolności myjących i pianotwórczych, ułatwienia zwiększenia lepkości szamponów. Mogą one pełnić funkcję kondycjonującą oraz posiadać zdolność obniŜania podraŜnień wywołanych działaniem podstawowych ZPC [66-70]. Wadą stosowania alkanoloamidów, w szczególności dietanoloamidów, jest moŜliwość powstawania z nich nitrozwiązków o potencjalnym działaniu kancerogennym. Teoria ta nie została jednak do końca potwierdzona, -. stabilizatory. piany. -. np.. alkanoloamidy. kwasów. tłuszczowych,. betainy,. alkilopoliglukozydy, acylosarkozyniany. Związki te powodują zwiększenie objętości i trwałości piany wytworzonej przez preparaty myjące [57, 66-70], - modyfikatory lepkości – np. NaCl, polimery pochodzenia naturalnego i syntetycznego, alkohol etylowy. Zwiększenie lepkości szamponu moŜna uzyskać poprzez wprowadzenie elektrolitów do wodnych roztworów surfaktantów. Najczęściej stosuje się chlorek sodu. Popularność tego związku wynika głównie z jego niskiej ceny oraz z faktu, Ŝe jest on 23.

(24) ogólnodostępny. Innym sposobem modyfikowania lepkości jest wprowadzenie ZPC, które tworzą roztwory micelarne i liotropowe ciekłe kryształy (LLC- Lyotropic Liquid Crystals) [57, 71-78]. Zwiększenie lepkości przy uŜyciu polimerów pochodzenia naturalnego polega na tworzeniu w wodzie układów koloidalnych o wysokiej lepkości. W przypadku cząsteczek związków polimerów pochodzenia syntetycznego, jak np. kwas poliakrylowy, podwyŜszenie wartości pH układu powoduje „rozwinięcie” cząsteczki o duŜej objętości. Następuje gwałtowny wzrost objętości fazy rozpuszczonej i w konsekwencji wzrost lepkości. Zbyt duŜą lepkość roztworu moŜna obniŜyć wprowadzając alkohol etylowy, glikol propylenowy bądź heksylowy [79-82], - związki zmętniające i perłotwórcze - np. nierozpuszczalne w wodzie pochodne kwasów tłuszczowych, dyspersje kopolimerów styrenowo-akrylowych. Kwestia przezroczystości szamponów jest częstym przedmiotem dyskusji. Często przyjmuje się, Ŝe konsument odbiera kosmetyki nieprzezroczyste jako „bogatsze” w składzie i przez to „silniej” działające. Prawdziwym powodem stosowania tego typu związków jest konieczność zamaskowania wad recepturowych, np. powolne wytrącanie się substancji stałych z preparatów zawierających dodatki ziołowe. Związki zmętniające i nadające kolor perły występują najczęściej w postaci kryształków odbijających światło [54,56, 83-85], -. związki. kondycjonujące. -. np.. hydrolizaty. protein,. lipidy,. silikony,. pochodne. czwartorzędowych soli amoniowych. Związki kondycjonujące powinny wykazywać substantywność do powierzchni włosów. Kondycjonowanie włosów polega na: zwiększaniu podatności włosów na rozczesywanie, nadawaniu połysku, spręŜystości i jedwabistości, ułatwianiu modelowania i układania fryzury, zmniejszaniu elektryzowania się włosów, gwarantowaniu ochrony włosów przed działaniem czynników atmosferycznych [86-99], - lecznicze - np. siarka, pirydoksyna (witamina B6), wyciągi roślinne; substancje te w zaleŜności od przeznaczenia szamponu mają za zadanie zmniejszyć wydzielanie łoju, mogą takŜe mieć działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze [100-103], - regulatory pH - np. kwas mlekowy, askorbinowy, kwasy owocowe; regulują pH preparatu. Przyjmuje się, Ŝe pH szamponów powinno być zbliŜone do pH skóry (pH = 5,5÷6,5) [104], - konserwanty - np. kwas benzoesowy i jego sole, kwas sorbowy oraz jego sole i estry, parabeny; związki obniŜające aktywność pleśni i bakterii, przedłuŜające termin przydatności kosmetyku do uŜycia. Konserwanty stosowane w kosmetyce muszą spełnić szereg wymagań: obojętność fizjologiczna, stabilność chemiczna. Nie powinny być wchłanianie przez skórę oraz błony śluzowe, powinny być bezbarwne, bez smaku i zapachu, wykazywać dobrą rozpuszczalność w wodzie, szerokie spektrum aktywności przeciwdrobnoustrojowej oraz wysoką skuteczność juŜ przy niskim stęŜeniu [55,79], 24.

(25) - barwniki, kompozycje zapachowe - np. błękit brylantowy, azorubina, czerwień koszelinowa. Składniki podwyŜszające walory estetyczne produktu, pełniące głównie rolę marketingową. Najczęściej oznacza się: cechy barwy (odcień, nasycenie, głębokość) i zmianę barwy po działaniu róŜnych czynników (np. światła, temperatury). Zapach wyrobów ma istotny wpływ na psychikę człowieka i jest w wielu przypadkach podstawowym kryterium decydującym o zakupie produktu. WaŜnym aspektem perfumowania jest takŜe maskowanie nieprzyjemnego zapachu uŜytych surowców [54, 56, 80, 105]. Dokonanie jednoznacznej klasyfikacji składników szamponu jest niełatwe, poniewaŜ często pełnią one w recepturze kilka funkcji. Przykładowo, surfaktanty pomocnicze mogą zwiększać lepkość kosmetyku i objętość utworzonej piany, ale mogą takŜe posiadać właściwości kondycjonujące. Odpowiedni dobór jakościowy i ilościowy składników jest więc bardzo istotny, poniewaŜ zapewnia otrzymanie szamponu o ściśle sprecyzowanych właściwościach fizykochemicznych i uŜytkowych.. WyróŜniki jakości szamponów do włosów Jakość szamponów do włosów określana jest często poprzez pryzmat następujących właściwości: - zdolność myjąca - jest głównym wyróŜnikiem jakości dla wszystkich środków myjących. Zabrudzenia znajdujące się na powierzchni włosów i skóry głowy mogą mieć postać: sebum, potu, zanieczyszczeń nieorganicznych oraz pozostałości po preparatach modelujących włosy. Odpowiedni dobór surowców o charakterze myjącym oraz ich udział procentowy w recepturze powinien gwarantować usuwanie zabrudzeń bez wywoływania nadmiernego odtłuszczenia powierzchni włosów i skóry [55-63, 98, 105-111]. Na podstawie aktualnego stanu wiedzy zdolność myjącą moŜna określić stosując metodykę emulgowania tłuszczów [111-112]. Według doniesień literaturowych zdolność myjącą moŜna takŜe oznaczyć na podstawie: pomiaru napięcia powierzchniowego wodnych roztworów szamponów [60], zdolności zwilŜania róŜnego rodzaju powierzchni [59-60, 113], efektywności wymywania zabrudzenia naniesionego na włosy [60], emulgowania zabrudzeń tłuszczowych [106-111], - zdolność pianotwórcza - nie ma bezpośredniego wpływu na zdolność myjącą. Konsumenci często postrzegają ją jako wyznacznik wysokiego stęŜenia związków aktywnych i tym samym wysokiej zdolności myjącej. Obfita piana poprawia takŜe wraŜenia estetyczne, ale moŜe prowadzić do utrudnienia zmywania preparatu wodą [57, 107-111]. Istnieje kilka sposobów oceny właściwości pianotwórczych, głównie opierających się na metodykach normowych [114-117]. Popularnie stosowaną metodą jest ocena objętości powstałej piany oraz wskaźnika trwałości piany (WTP) [115], 25.

(26) - lepkość produktu - jest odbierana jako wskaźnik wysokiej zawartości składników aktywnych w preparacie. Pogląd ten jest często mylny, poniewaŜ odpowiednie właściwości reologiczne są najczęściej wynikiem udziału regulatorów lepkości, najczęściej chlorku sodu, który występując przy zbyt wysokich stęŜeniach powoduje podraŜnienia skóry [108-111, 118-124]. Lepkość produktu jest takŜe istotna z punktu widzenia właściwości uŜytkowych, takich jak: rozprowadzenie preparatu, spłukiwanie wodą, dozowanie kosmetyku z opakowań o róŜnej konstrukcji, np. w przypadku opakowań z dozownikami w postaci pompki. Lepkość szamponów moŜna wyznaczać stosując róŜnego rodzaju wiskozymetry pozwalające na oznaczanie wartości lepkości w zadanych warunkach pomiaru, np. prędkości obrotowej [114, 125-127], - efekt antyelektrostatyczny - składniki nowoczesnych szamponów powinny zapobiegać elektryzowaniu się włosów. W tym celu stosuje się tzw. związki kondycjonujące. Są to najczęściej molekuły zawierające w swej budowie atomy azotu i moŜna je zakwalifikować do kationowych związków powierzchniowo czynnych. Wykazują one silne powinowactwo do powierzchni włosa [98-99]. Włosy nienaelektryzowane łatwo ulegają modelowaniu i nie ulegają tzw. „rozwiewaniu” [91], - zachowanie odpowiedniej ilości sebum - podstawowe składniki myjące mogą powodować nadmiernie odtłuszczenie włosów i skóry głowy. Częstym zabiegiem niwelującym wysuszanie jest wprowadzenie do receptury szamponu emolientów - związków o charakterze wtórnie natłuszczającym (renatłuszczającym) [128]. Stopień wysuszenia włosów moŜna określić metodami sensorycznymi, - nadanie włosom połysku, miękkości i puszystości - włosy błyszczące, miękkie i puszyste są oznaką ich dobrej kondycji. Powierzchnia włosa zniszczonego jest nierówna a skutkiem jest słabsze odbicie promieni świetlnych dających wraŜenie połysku. Związki kondycjonujące (np. kationowe ZPC) najczęściej mają zdolność wygładzania powierzchni włosów, zwiększają takŜe ich spręŜystość i miękkość. Najprostszą metodą oceny połysku włosów jest ocena sensoryczna prowadzona przez grupę respondentów. Metoda ta polega na wzrokowym porównywaniu tresek włosów poddanych działaniu szamponu i wzorca [91], - ułatwienie rozczesywania włosów - składniki szamponów powinny ułatwiać rozczesywanie włosów suchych oraz mokrych. WyróŜnik ten moŜe być określony przez pomiar siły potrzebnej do rozczesania treski włosów [60, 129-130], - wytrzymałość włosów na rozciąganie - codzienna pielęgnacja włosów (np. czesanie, suszenie, modelowanie) prowadzi do nieodwracalnych uszkodzeń włosa (np. łamanie, zrywanie). Wytrzymałość włosów na działanie czynników mechanicznych zwiększają związki kondycjonujące, charakteryzujące się dobrym powinowactwem (substantywnością) 26.

(27) do powierzchni włosa. Cecha ta moŜe być określona przez ocenę wytrzymałości włosów na rozciąganie [60, 131-135], - tworzenie ochronnego filmu na powierzchni włosa - substancje wykazujące substantywność do powierzchni włosów mogą tworzyć na ich powierzchni film ochronny. MoŜe być on identyfikowany za pomocą elektronowego mikroskopu skaningowego oraz mikroskopu sił atomowych [131], - pH szamponu – Polska Norma [117] określa zakres wartości pH dla szamponu (pH=4,5÷8). Większość szamponów rynkowych ma lekko kwaśne pH. Takie środowisko zapobiega pęcznieniu włosa i sprzyja przyleganiu jego łusek, co w konsekwencji powoduje większy połysk [56,59-60,117,126], - czystość mikrobiologiczna – bardzo istotna ze względu na bezpośredni kontakt wyrobu ze skórą człowieka. Norma [117] obejmuje oznaczenie: ogólnej liczby drobnoustrojów metodą płytkową, liczby gronkowców koagulazododatnich metodą płytkową, liczby bakterii Pseudomonas Aeruginosa, E. Coli, Salmonelli, pleśni oraz laseczek beztlenowych, - wygląd - według definicji Polskiej Normy [117] szampony do włosów powinny mieć postać jednorodnych, klarownych, emulsyjnych lub opalizujących cieczy z perłową zawiesiną. Nie dopuszcza się osadów na dnie, zmętnień, zanieczyszczeń mechanicznych i widocznych róŜnic konsystencji lub skupień zawiesiny perłowej. W przypadku preparatów ziołowych dopuszczalne jest niewielkie zmętnienie preparatu oraz śladowe ilości osadu powstałego podczas przechowywania preparatu.. B. Płyny do kąpieli i Ŝele pod prysznic Płyny do kąpieli i Ŝele pod prysznic stanowią ciekawą alternatywę dla tradycyjnych mydeł w kostkach. Kąpiel w wannie i pod prysznicem utrudnia uŜycie śliskiej kostki mydlanej. Standardowe mydło w kostce powoduje powstawanie nieestetycznych osadów na powierzchni prysznica i wanny, a zasadowe pH mydła (pH = 9÷10) moŜe prowadzić do uszkodzenia naturalnego, ochronnego płaszcza lipidowego skóry, skutkującego jej wysuszeniem i podraŜnieniem [136]. Płyny do kąpieli i Ŝele pod prysznic to kosmetyki, których wartość pH jest zbliŜona do naturalnego odczynu skóry (pH=5,5÷6,0). UŜycie płynnych preparatów kąpielowych gwarantuje odpowiednią zdolność myjącą oraz duŜe walory estetyczne kąpieli, bez powodowania zabrudzenia wanny czy prysznica [113, 136142].. 27.

(28) Skład płynów do kąpieli i Ŝeli pod prysznic Płyny do kąpieli i Ŝele pod prysznic to roztwory związków powierzchniowo czynnych o odpowiedniej lepkości. Podstawowy skład to: mieszanina surfaktantów, modyfikator lepkości, konserwant, regulator pH, kompozycja zapachowa oraz barwnik [136-147]. Skład płynnych preparatów kąpielowych jest zbliŜony do składu szamponów. W przypadku Ŝeli pod prysznic wyjątkową uwagę zwraca się na dobór związków o charakterze myjącym. Głównie wynika to z faktu, iŜ płyny do kąpieli roztwarza się w wodzie, natomiast Ŝele pod prysznic aplikuje się bezpośrednio na powierzchnię skóry. Kompozycje Ŝeli pod prysznic są więc zwykle oparte na bazie ZPC o łagodnych właściwościach myjących. Innym rozwiązaniem jest zastosowanie mieszaniny surfaktanów niejonowych i anionowych bądź ograniczenie stęŜenia tych ostatnich. Szczególne miejsce w recepturach nowoczesnych preparatów kąpielowych zajmują: - surowce nawilŜające - np. gliceryna, sorbitol, aminokwasy i ich pochodne, lanolina, mirystynian izopropylu, oleje roślinne, silikony. Literatura [148-159] opisuje dwa sposoby nawilŜania skóry: poprzez wprowadzenie substancji do warstwy rogowej naskórka lub poprzez. wytworzenie. na. jego. powierzchni. okluzyjnego. filmu. zapobiegającego. odparowywaniu wody, - dodatki pełniące rolę relaksacyjnych i terapeutycznych - np. olejki eteryczne. Są skomplikowanymi mieszaninami nawet kilkuset związków pozyskanych z róŜnych części roślin (liści, łodyg, kwiatów, płatków, korzeni). W zaleŜności od składu olejku mogą wykazywać działanie: przeciwwirusowe, uspokajające, przeciwbólowe itp. [147].. Kryteria oceny jakości płynnych preparatów kąpielowych Jakość płynnych kosmetyków do kąpieli moŜna kształtować poprzez odpowiedni dobór ilościowy i jakościowy składników, których działanie nie powinno się wykluczać. Kryteria oceny jakości tych preparatów są w duŜej mierze analogiczne z wyróŜnikami jakości szamponów. (wysoka. zdolność. emulgowania. zabrudzeń. i. zdolność. pianotwórcza,. odpowiednie pH, lepkość umoŜliwiająca dogodną aplikację). W przypadku preparatów pielęgnujących skórę znaczący wpływ na jakość produktu ma takŜe: nawilŜanie i wtórne natłuszczanie skóry. Wbrew standardowym opiniom działanie kosmetyku nawilŜającego nie polega tylko na wprowadzeniu wody do organizmu, ale równieŜ na zahamowaniu jej utraty [148-159]. Mając na uwadze powinowactwo substancji nawilŜających do róŜnego rodzaju rozpuszczalników moŜna dokonać ich klasyfikacji na hydrofilowe i liofilowe. Substancje o charakterze hydrofilowym nawilŜają skórę działając według dwóch mechanizmów: związki o małych rozmiarach cząsteczek działają wgłębnie a 28.

(29) związki. o. duŜych. rozmiarach. cząsteczek. działają. filmotwórczo. (okluzyjnie).. Niskocząsteczkowe substancje hydrofilowe, popularnie nazywane takŜe humektantami (np. mocznik, gliceryna, sorbitol, mleczan sodu), są zdolne do chłonięcia wody z powietrza i wiązania jej w warstwie rogowej naskórka. Rozmiary związków wielkocząsteczkowych uniemoŜliwiają im wnikanie do warstwy rogowej, warunkują jednak doskonałe właściwości okluzyjne związku na zasadzie tworzenia „kompresu”. Dzięki temu uzyskuje się wraŜenie gładkości i miękkości skóry. Przykładami higroskopijnych związków wielkocząsteczkowych są: kwas hialuronowy, chityna, chitozan, hydrolizaty protein [148-159]. Działanie hydrofobowych substancji nawilŜających polega głównie na uzupełnianiu ubytku lipidów w skórze, stąd popularnie nazywa się je takŜe związkami wtórnie natłuszczającymi (renatłuszczającymi) lub emolientami. Ich działanie moŜe być dwojakie: wbudowywanie się w strukturę cementu międzykomórkowego (związki o niskiej masie cząsteczkowej) oraz utworzenie na powierzchni naskórka hydrofobowego filmu hamującego utratę wody (związki o wysokiej masie cząsteczkowej). Emolienty nadają skórze miękkość i elastyczność. Przykładami liofilowych substancji nawilŜających są: olej parafinowy, lanolina, oleje roślinne, oksyetylenowane oleje roślinne, silikony i ich pochodne [128, 148-160]. Kwestia wtórnego natłuszczania skóry nabrała w ostatnich latach większego znaczenia. Głównie ze względu na fakt zmiany preferencji konsumentów często korzystających z kąpieli pod prysznicem. Podczas mycia, wraz z zabrudzeniami znajdującymi się na powierzchni skóry, usuwa się takŜe naturalne lipidy pochodzące z wydzieliny gruczołów łojowych (sebum). Utrzymanie odpowiedniego stopnia nawilŜenia skóry jest tak istotne, poniewaŜ sebum pełni rolę bariery ochronnej, odpowiada za utrzymanie prawidłowego poziomu mikroflory bakteryjnej i zapewnia jej gładkość [161].. Efektywność działania kosmetyków nawilŜających moŜna określić m.in. poprzez: - pomiary oporności pozornej lub przewodności - zwykle wykonywane za pomocą korneometru wyposaŜonego w sondę. To najpopularniej stosowana nieinwazyjna metoda oceny stopnia nawilŜenia skóry, - pomiar transepidermalnej utraty wody (TEWL - Trans Epidermal Water Loss)- jedną z metod jest uŜycie ewaporimetru. Przyrząd ten określa „szczelność” warstwy rogowej naskórka. Dwie głowice aparatu mierzą objętość pary wodnej wydzielanej przez skórę. Skóra sucha wykazuje zwiększoną wartość TEWL w odniesieniu do skóry normalnej, - pomiary elastyczności (spręŜystości) skóry - pomiar moŜliwy do przeprowadzenia metodą kutometryczną. Przez otwór w sondzie aparatu pod ciśnieniem zasysana jest skóra. Sonda. 29.

(30) zassie więcej wiotkiej skóry, a mniej skóry o wysokiej elastyczności. Głębokość zassania skóry do sondy jest określana optycznie [162], - pomiar szorstkości - skuteczność działania kosmetyków nawilŜających ocenia się badając zmiany topografii skóry. Bruzdy i zgrubienia znajdujące się na powierzchni skóry tworzą pewnego rodzaju model topograficzny, który róŜni się w zaleŜności od: kondycji skóry, wieku, rasy itp. Wykonuje się silikonowy odlew skóry obrazujący jej powierzchnię. Następnie odlew ten ocenia się metodą profilometrii [163-165].. C. Płyny do płukania tkanin W końcowym etapie produkcji tkanina zabezpieczana jest warstwą apretury chroniącej przed działaniem czynników zewnętrznych. Podczas procesu prania ta ochronna warstwa zostaje częściowo usunięta a wyroby włókiennicze stają się szorstkie w dotyku. W efekcie wzrasta zdolność do elektryzowania się tkaniny, co powoduje podwyŜszoną podatność na zabrudzenia [166-173]. Właściwy stan tkanin moŜe być utrzymany poprzez poddanie wyrobów włókienniczych obróbce wykończeniowej w warunkach domowych. Jednym ze sposobów utrzymania odpowiednich właściwości jest stosowanie kondycjonerów do tkanin [166-175], których najpopularniejszą formą są płyny do płukania. Płyny do płukania tkanin to najczęściej wodne dyspersje kationowych surfaktantów. Preparaty te powinno charakteryzować: zdolność do adsorpcji na włóknach, nadanie włóknom puszystości i „miękkiego chwytu”, zdolność do odprowadzania ładunków elektryczności statycznej włókien, brak wywoływania wraŜenia śliskości tkanin, zaŜółcania ich oraz poszarzania, łatwość dyspergowania w wodzie, niska toksyczność, wysoki stopień biodegradacji, właściwości bakteriobójcze, brak powodowania podraŜnień i uczuleń, zdolność do oŜywiania barwy płukanych włókien, przyjemny zapach oraz brak korodującego działania na tworzywa konstrukcyjne pralek [166-181]. Preparaty do kondycjonowania tkanin mogą być stosowane w cyklu: prania (np. w płynnych preparatach piorących, których receptury oparte są na bazie niejonowych ZPC), płukania (standardowe płyny), suszenia (stosowane w suszarkach bębnowych w postaci papierowych arkuszy, na powierzchni których znajduje się warstwa preparatu, szczególnie popularne na rynku amerykańskim) [174]. Płyny do płukania tkanin moŜna takŜe nazywać: antystatykami, zmiękczaczami lub kondycjonerami i w dalszej części pracy pojęcia te będą traktowane zamiennie.. 30.

(31) Skład płynów do płukania Opracowanie optymalnej receptury płynu do płukania wymaga doboru wysokiej jakości kationowego ZPC oraz substancji pomocniczych. Płyny do płukania tkanin mogą zawierać: - kationowe związki powierzchniowo czynne - np. czwartorzędowe sole amoniowe, aminy I- i III-rzędowe,. pochodne. imidazoliny.. Stanowią. podstawowy. komponent. środków. zmiękczających. Związki te zapewniają wysoki poziom miękkości tkaniny oraz działanie antyelektrostatyczne. Właściwości kondycjonujące związku zaleŜą ściśle od jego budowy, konkretnie od długości łańcucha alkilowego. Przykładowo maksymalny stopień miękkości tkaniny uzyskuje się po uŜyciu związków, których łańcuch alkilowy zbudowany jest z 18÷20 atomów węgla [66-67, 170, 178-180]. Kationowe ZPC mogą takŜe pełnić rolę środka biobójczego oraz inhibitora korozji dla elementów maszyn pralniczych [66-67, 181-182], - ekstrakty roślinne - np. z bawełny, jedwabiu. Wzbogacenie receptury o ekstrakt z bawełny wpływa na zwiększenie „miękkiego chwytu” tkaniny oraz jej podatności na prasowanie [176], - lanolinę - zaliczana do grupy wosków, to skomplikowana mieszanina tłuszczów pochodzących z gruczołów łojowych owiec. Składa się głównie z estrów i poliestrów wyŜszych alkoholi i kwasów tłuszczowych, steroli i alkoholi. W składzie lanoliny zidentyfikowano 69 alkoholi tłuszczowych i 138 kwasów tłuszczowych. Wosk ten charakteryzuje się wysoką hydrofobowością, jest popularnie stosowany jako składnik zmiękczający i antyelektrostatyczny [141, 184], - glinki - np. montmorylonit. Stosowanie mineralnych dodatków jest najdroŜszym sposobem uzyskiwania „miękkiego chwytu” tkanin. UŜywane najczęściej w proszkach do prania, w stęŜeniu z zakresu 5÷10%. Wadą glinek są ich znikome właściwości antyelektrostatyczne i moŜliwość reagowania ze składnikami kompozycji zapachowej [170], - rozpuszczalniki - np. izopropanol. Ich zadaniem jest utrzymanie stabilności preparatu [70, 177], - rozjaśniacze optyczne - np. pochodne pirazoliny, benzoksazoli. Wykazują działanie fluorescencyjne pod wpływem działania promieni nadfioletowych. Efektem zjawiska jest biel tkanin [184-186], - modyfikatory lepkości - np. chlorek wapnia, chlorek magnezu, siarczan magnezu. Dla zwiększenia lepkości płynów do płukania tkanin, których skład opiera się na kationowych ZPC stosuje się zazwyczaj wodne roztwory soli słabych wodorotlenków i mocnych kwasów. UŜycie elektrolitów o duŜej mocy (NaCl) prowadzi do rozwarstwienia układu, - kompozycje zapachowe, barwniki - płyny do płukania tkanin stanowią istotny obszar stosowania kompozycji zapachowych, gdyŜ zapach stanowi waŜny czynnik marketingowy 31.

(32) często decydujący o wyborze i kupnie płynu. Kompozycja zapachowa powinna zostać zaadsorbowana podczas cyklu płukania i, nawet przy duŜym rozcieńczeniu, pozostać na tkaninie przez długi okres czasu. Konsumenci zwracają takŜe uwagę na wygląd preparatu. Kolor płynu do płukania ma się kojarzyć z czystością i świeŜością, dlatego preparaty te są zwykle barwione na pastelowe kolory np. bladoniebieski lub bladoróŜowy [187].. Metody oceny jakości płynów do płukania tkanin Jakość nowoczesnych płynów do płukania tkanin moŜna określić w oparciu o ocenę: - zdolności nadawania włóknom miękkości i puszystości - miękkość i puszystość tkanin jest podstawowym wyznacznikiem efektywności działania kondycjonerów. Wraz z nadaniem tkaninom miękkości składniki płynów mogą takŜe powodować efekty niepoŜądane - tzw. „śliskość” lub „tłusty chwyt” tkanin. WraŜenia te są związane z budową cząsteczek kationowych surfaktantów i ich adsorpcją na powierzchni włókien. Najczęściej cząsteczki te orientują się prostopadle hydrofilowymi „głowami” w stronę powierzchni włókna a hyfrofobowym „ogonem” na zewnątrz. Za wraŜenie tłustości odpowiada zwykle hydrofobowa część cząsteczki ZPC. Istnieją dwie metody oceny miękkości tkaniny: statystyczna metoda oceny chwytu Heina, na podstawie której opracowano metodykę Polskiej Normy (PN-86/C – 04833/02) oraz metoda oceny chwytu Viertela [177, 188]. Obydwie są metodami odzwierciedlającymi subiektywne wraŜenia probantów, - działanie antyelektrostatyczne - zjawisko powstawania i gromadzenia ładunków elektryczności statycznej na powierzchni tkanin jest zjawiskiem niekorzystnym. MoŜe ono zwiększać skłonność tkanin do: zabrudzenia, nieestetycznego efektu oklejania się tkanin na skórze ludzkiej, zjawiska przeskoku ładunku elektrycznego z ciała uŜytkownika, przylegania włókien obcych do odzieŜy [172-175, 189]. Warto zaznaczyć, Ŝe w zaleŜności od typu tkaniny moŜe ona gromadzić na swojej powierzchni ładunki róŜnych znaków. Przykładowo powierzchnia bawełny przyjmuje zwykle ładunek ujemny. Bazowymi składnikami preparatów antyelektrostatycznych są zazwyczaj kationowe ZPC, więc działanie tych preparatów jest głównie rezultatem przyciągania elektrostatycznego pomiędzy dodatnio naładowaną częścią cząsteczki ZPC i ujemnymi ładunkami znajdującymi się na bawełnie. Właściwości antyelektrostatyczne płynów do płukania tkanin moŜna ocenić poprzez pomiar zmian elektrycznej oporności właściwej próbek tkanin płukanych w badanym płynie [169, 172-175, 189-191], - ponowne zwilŜanie tkanin - preparaty kondycjonujące mogą powodować hydrofobizację powierzchni włókien, co prowadzi do osłabienia zdolności tkaniny do ponownego zwilŜenia. Efekt ten jest często uznawany za negatywny. Przykładowo w przypadku ręczników 32.