Medycyna Wet. 2007, 63 (4) 399
Artyku³ przegl¹dowy Review
Wp³yw stresu termicznego na zamieralnoæ zarod-ków jest tematem wzbudzaj¹cym du¿e zainteresowa-nie. We wczesnym stadium przedimplantacyjnym stres termiczny powoduje uszkodzenia komórek zarodka, zahamowanie jego rozwoju i mieræ (17). Zdolnoæ do aktywacji reakcji obronnej w odpowiedzi na stres termiczny zale¿y od stadium rozwoju zarodków. Mo-mentem prze³omowym wydaje siê trzeci dzieñ po p³odnieniu, w którym nastêpuje aktywacja genomu za-rodkowego. W stadium 8-16-komórkowym zarodki posiadaj¹ ju¿ zdolnoæ wykorzystania szeregu mecha-nizmów, maj¹cych na celu ochronê w³asnych komórek przed destruktywnym dzia³aniem podwy¿szonej tem-peratury (29). Kolejnym krokiem do wyjanienia wp³y-wu i skutków dzia³ania podwy¿szonej temperatury na zarodki byd³a jest poznanie mechanizmów komórko-wych zachodz¹cych na poziomie molekularnym. Niniej-szy artyku³ prezentuje niektóre molekularne zjawiska zwi¹zane bezporednio z ekspozycj¹ zarodków na dzia-³anie podwy¿szonej temperatury.
Molekularne podstawy programowanej mierci komórki
mieræ komórki odbywa siê dwoma zasadniczymi drogami. Pierwsz¹ z nich stanowi zewnêtrzny szlak, anga¿uj¹cy receptory zlokalizowane na powierzchni ko-mórki. Dobrze udokumentowana jest cie¿ka wiod¹ca przez receptory FAS (Apoptosis Stimulating Fragment) zaliczane do grupy receptorów TNF (tumor necrosis factor), oparta na klasycznym mechanizmie dzia³ania cytokin. Warto wspomnieæ, i¿ niektóre receptory cyto-kin maj¹ charakter rozpuszczalny i wi¹¿¹ ligand w su-rowicy. Do swojej aktywnoci wymagaj¹ bia³ek adap-torowych lokuj¹cych receptor w b³onie komórkowej (20). Przy³¹czenie liganda do wspomnianego receptora inicjuje sekwencjê molekularnych zdarzeñ prowadz¹-c¹ do mierci komórki (1). Do innych receptorów akty-wuj¹cych mieræ komórki nale¿¹: TNFR-1,-2 (tumor necrosis factor receptor-1,-2) oraz DR 4 (death recep-tor) (7). Pobudzenie niniejszych receptorów powoduje
Molekularne aspekty procesów zachodz¹cych
w komórkach zarodków byd³a podczas stresu cieplnego
MAGDALENA IZDEBSKA, KAROLINA £ABÊDZKA, RENATA W£ODARCZYK*, JÊDRZEJ M. JAKOWSKI*, ALINA GRZANKA
Katedra i Zak³ad Histologii i Embriologii UMK w Toruniu Collegium Medium w Bydgoszczy, ul. Kar³owicza 24, 85-092 Bydgoszcz *Katedra Weterynarii Rolniczej Wydzia³u Hodowli i Biologii Zwierz¹t AR, ul. Wojska Polskiego 52, 60-625 Poznañ
Izdebska M., £abêdzka K., W³odarczyk R., Jakowski J. M., Grzanka A. Molecular aspects of bovine embryos apoptosis under heat shock conditions
Summary
Apoptosis is a process involved in organogenesis and embryo body formation where the selective elimination of cells is required. High temperature-induced programmed cell death is a cause of failures of in vitro fertilization and summer embryo mortality in cows. The molecular mechanisms of these phenomena as of yet remain unclear, but involvement of heat shock proteins (HSPs) in both events is obvious. HSPs are called chaperone proteins because they protect other proteins from denaturation under high temperature conditions. Expression of HSPs is stimulated by DNA damage, cytostatics, as well as UV radiation. Programmed cell death may undergo one of two distinct molecular pathways: receptor path or mitochondrial path. Nevertheless, concerning the mechanism of high temperature-caused death of oocytes and embryos it is worth mentioning about the sfingomyelin-ceramide pathway of apoptosis. It is known that two cattle breeds, Brahman and Senegal, are resistant to heat shock. Moreover, embryos after preincubation in 40°C presented better adaptation for heat shock. This finding was evoked by the expression of HSP 70. Germs cultured under in vivo or in vitro conditions present divergences in morphological (nuclear chromatine condensation, cell membrane blebbing, apoptotic bodies formation) and biochemical features of apoptosis. Results of previous original studies have shown the higher survival ratio of cattle embryos developing in the maternal reproduc-tive tract, than germs cultured in vitro. These findings may suggest the significance of secretions of chemical substances by uterine tissues during normal pregnancy.
Medycyna Wet. 2007, 63 (4) 400
proteolityczn¹ obróbkê prokaspaz, prowa-dz¹c¹ do uwolnienia katalitycznie aktywnych enzymów kaspaz. Enzymy te zaliczono do proteaz cysteinowych i przypisano im rolê w degradacji wielu bia³ek pe³ni¹cych kluczo-we role w komórce. Podobnie jak sam pro-ces apoptozy, tak i kaspazy podzielone zo-sta³y na inicjuj¹ce (kaspaza-2,-8,-9,-10) oraz wykonawcze (efektorowe) (kaspaza-3,-6,-7) (16, 18).
Omawiaj¹c mechanizmy mierci oocytów oraz zarodków w warunkach podwy¿szonej temperatury, nale¿y wspomnieæ o szlaku sfingomielinowo-ceramidowym, poniewa¿ jest on czêsto opisywany w ramach tego za-gadnienia. Droga ta opiera siê na hydroli-tycznym uwolnieniu sfingomieliny, cerami-du i fosforanu choliny z b³onowego lipicerami-du z udzia³em kwanej lub obojêtnej sfingomie-linazy. Te niskocz¹steczkowe substancje
syg-nalne moduluj¹ aktywnoæ wielu enzymów, takich jak kaspazy, fosfolipaza A2 (phospholipase A2 PLA2) czy kinazy MAPK (mitogen activated protein kinase) oraz SAPK/JNK (stress activated protein kinase/ c-Jun N-terminal kinase) (18).
Drug¹ wa¿n¹ drog¹ jest tzw. wewnêtrzna cie¿ka, w której kluczow¹ rolê odgrywaj¹ mitochondria. Wpro-wadzenie komórki na drogê mierci odbywa siê z udzia-³em czynników wewn¹trzkomórkowych, do których mo¿na zaliczyæ propagacjê reaktywnych form tlenu, zwiêkszenie poziomu jonów Ca2+ oraz sytuacje
streso-we dla komórki, jak: szok cieplny, rozprzêgniêcie trans-portu elektronów czy uszkodzenie DNA (8). Krytycz-n¹ rolê w promowaniu apoptozy t¹ drog¹ odgrywa otwarcie megakana³ów integruj¹cych wewnêtrzn¹ i ze-wnêtrzn¹ b³onê mitochondrium. W efekcie dochodzi do wyp³ywu z przestrzeni miêdzyb³onowej bia³ek bio-r¹cych udzia³ w apoptozie, m.in. cytochromu c, AIF (apoptosis inducing factor) czy prokaspaz-2,-3,-9 (15). Istotnym elementem tej mitochondrialnej cie¿ki apop-tozy jest uformowanie kompleksu zwanego apoptoso-mem. Strukturê tê tworz¹: cytochrom c, bia³ko Apaf-1 (apoptosis protease activating factor-1) oraz prokaspa-za-9. W rezultacie dochodzi do uaktywnienia kaspazy--9, która z kolei uruchamia kaskadê kaspaz prowadz¹-c¹ do degradacji komórki. Substratem kaspazy-9 jest prokaspaza-3 uwalniaj¹ca aktywn¹ kaspazê wykonaw-cz¹ (11). Elementem integruj¹cym oba szlaki apopto-tyczne jest bia³ko Bid nale¿¹ce do rodziny bia³ek Bcl-2 (B-cell leukemia/lymphoma) (2, 28). Rycina 1 przed-stawia schemat przebiegu g³ównych szlaków apoptozy. Komórka, realizuj¹c program mierci, wykazuje sze-reg cech morfologicznych pozwalaj¹cych odró¿niæ apoptozê od klasycznej, biernej destrukcji komórki (nekrozy). Pierwszymi symptomami apoptozy s¹: ob-kurczenie j¹dra komórki oraz zagêszczenie chromaty-ny, bêd¹ce efektem odwodnienia tego kompartmentu. Kolejne zmiany prowadz¹ do zmniejszenia objêtoci cytoplazmy, fragmentacji chromatyny do odcinków
nukleosomowych, a tak¿e do pofa³dowania b³ony ko-mórkowej z wytworzeniem pêcherzyków apoptotycz-nych. Ostatecznie zawartoæ cytoplazmy rozpada siê i ulega ob³onieniu do tzw. cia³ek apoptotycznych (6).
Bia³ka szoku cieplnego
Jednym z nastêpstw ekspozycji komórek zarodków na podwy¿szon¹ temperaturê jest denaturacja bia³ek strukturalnych, enzymatycznych oraz transportuj¹cych. W efekcie dochodzi do zaburzenia prawid³owego me-tabolizmu komórki poprzez zahamowanie dzia³ania en-zymów oraz zmiany w strukturze b³onowej organelli komórkowych wp³ywaj¹cych na transport wewn¹trz-komórkowy. Wysoka temperatura mo¿e tak¿e powo-dowaæ uszkodzenia w materiale genetycznym.
Bia³ka szoku cieplnego (heat shock proteins, HSPs) stanowi¹ ewolucyjnie konserwatywn¹ rodzinê reprezen-towan¹ przez komórki pro- i eukariotyczne. Ich eks-presja ma miejsce w warunkach podwy¿szonej tempe-ratury oraz w innych sytuacjach uwa¿anych za streso-we dla komórki. Rola tych bia³ek polega na kontroli fa³dowania (folding) i oligomeryzacji polipeptydów, niezbêdnej dla prawid³owego funkcjonowania bia³ek strukturalnych, transportuj¹cych oraz regulatorowych. Rola molekularnej opiekunki (chaperone) dotyczy tak¿e zapobiegania denaturacji bia³ek w warunkach wysokiej temperatury. Bia³ka te koordynuj¹ równie¿ wewn¹trzkomórkow¹ translokacjê protein pomiêdzy b³onami kompartmentów (mitochondrium, siateczka wewn¹trzplazmatyczna). Bia³ka szoku cieplnego s¹ za-anga¿owane tak¿e w ubikwitynozale¿n¹ degradacjê nieprawid³owo sfa³dowanych polipeptydów (21). HSP kodowane s¹ przez wiele genów, a produkty ich eks-presji okrela siê na podstawie ró¿nic mas cz¹steczko-wych poszczególnych polipeptydów. U ssaków wyró¿-niamy dwie podstawowe grupy bia³ek szoku cieplne-go. Pierwsz¹ z nich stanowi¹ bia³ka o du¿ej masie cz¹s-teczkowej (high molecular weight). Najlepiej poznane s¹ HSP60 (m.cz. 60 kDa), HSP70 (m.cz. 68-78 kDa)
Medycyna Wet. 2007, 63 (4) 401
oraz HSP90 (m.cz. 80-100 kDa). S¹ one chaperonami zale¿nymi od ATP i mog¹ byæ produkowane konstytu-tywnie (kodowane przez geny metabolizmu podstawo-wego) lub ulegaæ ekspresji w warunkach stresowych. Drug¹, ze wzglêdu na masê, grupê bia³ek HSP stano-wi¹ niskocz¹steczkowe bia³ka szoku cieplnego, np. HSP27 i a-krystalina. Ma³e bia³ka szoku cieplnego mog¹ ulegaæ fosforylacji i oligomeryzacji, np. HSP27 formuje kompleksy o masie 1000 kDa. Te same bia³ka szoku cieplnego, w zale¿noci od lokalizacji, mog¹ dzia-³aæ pro- lub antyapoptotycznie. Przyk³adem takiego an-tagonistycznego dzia³ania s¹ HSP10 i HSP60. Wyka-zano, i¿ cz¹stki te maj¹ dzia³anie proapoptoytczne, gdy¿ wp³ywaj¹ na aktywacjê kaspazy 3 (27). Jednoczenie z zadzia³aniem czynnika proapoptotycznego, normal-nie ulokowane w mitochondrium bia³ka (tylko 15-20% lokalizowanych jest w cytozolu), HSP60 i HSP10 uwal-niane s¹ do cytozolu i tam wp³ywaj¹ na aktywnoæ pro-kaspazy 3 (27, 30). Bia³ka HSP uczestnicz¹ w wielu kluczowych momentach procesu apoptozy. Mitochon-drialna lokalizacja HSP determinuje ich udzia³ w we-wnêtrznej cie¿ce apoptozy. Regulacja ta mo¿e zacho-dziæ zarówno w fazie inicjatorowej, jak i wykonawczej. Bia³ka szoku cieplnego mog¹ zapobiegaæ uwalnianiu cytochromu c z mitochondrium (HSP27) poprzez re-dystrybucjê bia³ka Bid (22). W fazie wykonawczej HSP27 mo¿e bezporednio zatrzymywaæ wewnêtrzny szlak apoptozy poprzez wi¹zanie siê z cytochromem c ju¿ po jego uwolnieniu do cytozolu. Obecnoæ zablo-kowanego allosterycznie cytochromu c uniemo¿liwia formowanie oligomerycznego kompleksu inicjuj¹cego apoptozê (12). Powstanie apoptosomu zahamowane jest tak¿e w wyniku po³¹czenia HSP70 z Apaf1 (19). Ist-nieje równie¿ mo¿liwoæ zablokowania wykonawczej kaspazy 3 poprzez jej interakcjê z sHSP aB-krystalin¹ (21). Proapoptotyczne bia³ko AIF (apoptosis inducing factor) wyp³ywa z przestrzeni miêdzyb³onowej mito-chondriom do cytozolu, a nastêpnie ulega translokacji do j¹der komórek apoptotycznych, gdzie uruchamia proces kondensacji chromatyny i fragmentacji DNA. Zablokowane przez HSP70 AIF nie powoduje charak-terystycznych dla procesu apoptozy zmian w komórce (26).
Receptorowa cie¿ka apoptozy pozostaje równie¿ pod wp³ywem bia³ek szoku cieplnego. Potwierdzono udzia³ ufosforylowanej formy HSP27 w apoptozie przebiega-j¹cej z udzia³em receptora Fas. Hamowanie apoptozy przebiega bezporednio poprzez interakcje HSP27 z cz¹stk¹ adaptorow¹ Daxx (5).
Wzmo¿ona czêstoæ mierci zarodków w okresie let-nim spowodowa³a wzrost zainteresowania udzia³em wysokiej temperatury w promowaniu apoptozy. Powy¿-sze zjawisko okrelane jest mianem szoku cieplnego. Poddanie zarodków dzia³aniu podwy¿szonej tempera-tury (40°C) powoduje odblokowanie genów bia³ek szo-ku cieplnego. Dochodzi wówczas do syntezy aktyw-nych protein HSP o funkcji protekcyjnej. Bia³ka te utrzy-muj¹ siê w komórkach i zapobiegaj¹ apoptozie w wa-runkach stresu termicznego (42-43°C) (21, 25).
Wyniki badañ s¹ zgodne z wczeniejszymi ustalenia-mi, ekspozycja zarodków na podwy¿szon¹ temperatu-rê indukuje ekspresjê bia³ek HSP chroni¹cych komórki przed apoptoz¹. Dotychczas najczêciej analizowany by³ udzia³ bia³ek HSP70 i HSP72, chocia¿ dok³adne molekularne mechanizmy ich dzia³ania pozostaj¹ nie-znane (2, 18, 23). Wiadomo, i¿ ekspresja HSP jest sty-mulowana przez uszkodzenia DNA, cytostatyki czy pro-mieniowanie UV. HSP70 oraz HSP72 blokuj¹ degra-dacjê polimerazy poli-(ADP-rybozy) jednego z klu-czowych enzymów naprawiaj¹cych fotouszkodzenia DNA.
Transkrypcja mRNA HSP70 w komórkach zarodków byd³a, w odpowiedzi na dzia³anie temperatury 42°C, by³a hamowana przez inhibitory transkrypcji aktyno-mycynê D oraz 5,6-dichloro-1-b-D- rybofuranozyloben-zoimidazol (DRB). DRB ponadto hamowa³ syntezê bia-³ek de novo w zarodkach dwukomórkowych (4). Wcze-niejsze badania przeprowadzane z zastosowaniem a-amanityny czyni³y zarodki wra¿liwe na sygna³y pro-apoptotyczne (9). Wyniki tych prac wskazuj¹, ¿e nie-zbêdna jest synteza mRNA HSP70 de novo. Podczas omawianych eksperymentów wykazano równie¿, ¿e ju¿ dwukomórkowe zarodki by³y zdolne do syntezy HSP70, wskazuj¹c tym samym na niezwykle wa¿n¹ rolê bia³ek szoku cieplnego w regulacji rozwoju zarodkowego (9, 10).
Dokonano równie¿ porównania procesów mierci za-rodków hodowanych in vitro i in vivo. Na podstawie przeprowadzonych badañ wykazano, i¿ dopiero 21-ko-mórkowe zarodki rozwijaj¹ce siê in vivo przejawia³y charakterystyczne dla apoptozy zmiany w strukturze ma-teria³u genetycznego, podczas gdy zarodki z hodowli in vitro prezentowa³y pozytywny wynik reakcji TUNEL (TdT-mediated deoxyuridine triphosphate-biotin/digo-xygenin nick end-labeling) ju¿ w stadium szecioko-mórkowym. Sugerowana jest rola substancji wydziela-nych przez tkanki macicy wp³ywaj¹cych korzystnie na prze¿ywalnoæ zarodków (13). Jednoczenie wyró¿nio-no morfologiczne cechy wspólne dla apoptozy przebie-gaj¹cej w obu warunkach hodowli zarodków. Fragmen-tacja cytoplazmy obserwowana by³a podczas wszyst-kich etapów bruzdkowania zarówno w zarodkach ho-dowanych in vivo, jak i in vitro, natomiast kondensacja j¹dra komórkowego w tych samych warunkach rozpo-czyna³a siê w stadium trzykomórkowym. Degradacja j¹drowego DNA wystêpowa³a w obu wariantach ho-dowli dopiero od stadium moruli, wczeniej wykryto j¹ w 6-8-komórkowych zarodkach inkubowanych in vitro. Podobny efekt dotyczy³ fragmentacji j¹dra komór-kowego, przy czym zmiany obserwowane in vitro mia-³y swój pocz¹tek w embrionach licz¹cych od 9 do 16 blastomerów (13).
Badania pozwoli³y na wyselekcjonowanie ras byd³a o zró¿nicowanej podatnoci na stres temperaturowy. W toku dowiadczeñ próbowano wyjaniæ ró¿nice w reakcji na temperaturê 41°C u czterech ras byd³a: angus, holstein, brahman i senepol. Otrzymane wyniki wskazuj¹, i¿ byd³o ras brahman i senepol jest znacznie
Medycyna Wet. 2007, 63 (4) 402
mniej wra¿liwe na apoptozê wywo³an¹ szokiem ter-micznym. Na podstawie eksperymentów z u¿yciem lim-focytów otrzymanych od badanych zwierz¹t, nie wska-zano jednoznacznej cechy uodporniaj¹cej na dzia³a-nie wysokich temperatur. Wolne rodniki tlenowe gene-rowane w tych warunkach mog¹ byæ neutralizowane m.in. przez glutation (GSH). Jednak uzyskane rezulta-ty nie wykazuj¹ ró¿nic w poziomie GSH u wszystkich czterech ras byd³a. Podobna konstatacja dotyczy bia³ek HSP70. Sugeruje siê, ¿e przyczyn¹ zró¿nicowanej wra¿-liwoci na dzia³anie stresu cieplnego mo¿e byæ ró¿ny stosunek bia³ek pro- i antyapoptotycznych (24).
Zmiany cytoszkieletu pod wp³ywem wysokiej temperatury
Cytoszkielet, tak jak i inne struktury bia³kowe, ulega destrukcji pod wp³ywem wysokiej temperatury. Stano-wi¹ go mikrofilamenty, mikrotubule oraz filamenty po-rednie. Mikrotubule s¹ istotnym elementem podczas podzia³ów komórkowych. Tworz¹ rodzaj szkieletu zapewniaj¹cego ukierunkowany ruch chromosomów, blokuj¹c równie¿ ulokowane na biegunach centriole. Zaburzenia w strukturze mikrotubul spowodowane uszkodzeniem bia³ek (tubuliny) pod wp³ywem wyso-kiej temperatury uniemo¿liwiaj¹ prawid³owe przejcie przez kolejne fazy podzia³u komórkowego. G³ównym sk³adnikiem cytoszkieletu s¹ filamenty aktynowe (14). W nielicznych badaniach obserwowano denaturacjê i agregacjê aktyny pod wp³ywem szoku cieplnego (25). Zaobserwowano, ¿e dla komórki, w tym komórek za-rodka, szczególnie grone jest tworzenie du¿ych agre-gatów zdenaturowanej aktyny. Pod wp³ywem szoku cieplnego, w badaniach in vitro, fialmenty aktynowe ulegaj¹ kondensacji tak, ¿e bia³ka szoku cieplnego nie maj¹ do nich dostêpu. Jednak¿e w komórce in vivo dzia-³aj¹ niskocz¹steczkowe HSP (sHSP). Udowodniono, ¿e a-B-krystalina oraz HSP27 przeciwdzia³aj¹ powstawa-niu du¿ych agregatów zdenaturowanej aktyny. Takie wy-niki wskazuj¹ na opiekuñcze dzia³anie bia³ek HSP na cytoszkielet (25). Wczeniej opisywane nieprawid-³owe u³o¿enie organelli w komórkach zarodków spo-wodowane by³y prawdopodobnie denaturacj¹ ciepln¹ bia³ek cytoszkieletu. Brak protekcyjnej ochrony zapew-nionej w komórkach przez bia³ka HSP mo¿e wynikaæ z dzia³ania zbyt wysokiej temperatury lub d³ugotrwa³e-go nara¿enia zarodki na stres cieplny. Prawdopodobnie w zarodkach tych nie dochodzi³o do inicjacji ekspresji genów bia³ek szoku cieplnego, które chroni¹ cyto-szkielet przed destrukcj¹. Stosowan¹ powszechnie me-tod¹ jest priming zarodków, pobudzaj¹cy ich komór-ki do syntezy bia³ek HSP.
Podsumowanie
Problem mierci zarodków byd³a pozostaje nadal nierozwi¹zany. Istnieje wiele pytañ, które mimo badañ prowadzonych na poziomie molekularnym pozostaj¹ ci¹gle bez odpowiedzi. Dodatkow¹ trudnoæ sprawia fakt, ¿e apoptoza zarodków wi¹¿e siê w cis³y sposób z wykszta³caniem ich cia³a.
Pimiennictwo
1.Ashkenazi A., Dixit V. M.: Death receptors: signalling and modulation. Science 1998, 281, 1305-1308.
2.Buzzard K. A., Giaccia A. J., Killender M., Anderson R. L.: Heat shock protein 72 modulates pathways of stress-induced apoptosis. J. Biol. Chem. 1998, 27, 17147--17153.
3.Chan S. L., Yu V. C.: Proteins of the Bcl-2 family in apoptosis signaling: from mechanistic insights to therapeutic opportunities. Clin. Exp. Pharmacol. Physiol. 2004, 31, 119-128.
4.Chandolia R. K., Peltier M. R., Hansen P. J.: Transcriptional control of develop-ment, protein synthesis, and heat-induced heat shock protein 70 synthesis in 2-cell bovine embryos. Biol. Reprod. 1999, 61, 1644-1648.
5.Charette S. J., Lavoie J. N., Lambert H., Landry J.: Inhibition of Daxx-mediated apoptosis by heat shock protein 27. Mol. Cell Biol. 2000, 20, 7602-7612. 6.Cywiñska A., Ba M., Krzy¿owska M., Soko³owska J.: Apoptoza programowana
mieræ komórki. Czêæ I. Mechanizmy apoptozy. ¯ycie weterynaryjne 2004, 79, 552-557.
7.Dalmini Z., Mbita Z., Zungu M.: Genealogy, expression, and molecular mecha-nisms in apoptosis. Pharm. Therap. 2004, 101, 1-15.
8.Daniel P. T.: Dissecting the pathways to death. Leukemia 2000, 14, 2035-2044. 9.Edwards J. L., Hansen P. J.: Elevated temperature increases heat shock protein
70 synthesis in bovine two-cell embryos and compromises function of maturing oocytes. Biol. Reprod. 1996, 55, 340-346.
10.Edwards J. L., Ealy A. D., Monterroso V. H., Hansen P. J.: Ontogeny of tempe-rature-regulated heat shock protein 70 synthesis in preimplantation bovine embryos. Mol. Reprod. Dev. 1997, 48, 25-33.
11.Fulda S., Debatin K. M.: Apoptosis pathway: turned on their heads? Drug Resist. Updates 2003, 6, 1-3.
12.Garrido C., Bruey J. M., Fromentin A., Hammann A., Arrigo A. P., Solary E.: HSP27 inhibits cytochrome c-dependent activation of procaspase-9. FASEB J. 1999, 13, 2061-2070.
13.Gjørret J. O., Knijn H. M., Dieleman S. J., Avery B., Larsson L. I., Maddox--Hyttel P.: Chronology of apoptosis in bovine embryos produced in vivo and in vitro. Biol. Reprod. 2003, 69, 1193-1200.
14.Grzanka A., Grzanka G., Orlikowska M.: Cytoskeletal reorganization during process of apoptosis induced by cytostatic drugs in K-562 and HL-60 leukemia cell lines. Biochem. Pharmacol. 2003, 66, 1611-1617.
15.Gurp M. van, Festjens N., Van Loo G., Saelens X., Vandenabeele P.: Mitochon-drial intermembrane proteins in cell death. Biochim. Biophys. Res. Commun. 2003, 304, 487-497.
16.Kiliañska M., Mikiewicz A.: Kaspazy krêgowców: ich rola w przebiegu apopto-zy. Post. Biol. Kom. 2003, 30, 129-152.
17.Kolle S., Stojkovic M., Boie G., Wolf E., Sinowatz F.: Growth hormone inhibits apoptosis in in vitro produced bovine embryos. Mol. Reprod. Dev. 2002, 61, 180--186.
18.Leist M., Jaattela M.: Four deaths and a funeral: from caspases to alternative mechanisms. Natl. Rev. Mol. Cell Biol. 2001, 2, 589-598.
19.Mosser D. D., Caron A. W., Bourget L., Meriin A. B., Sherman M. Y., Mori-moto R. I., Massie B.: The chaperone function of hsp70 is required for protection against stress-induced apoptosis. Mol. Cell Biol. 2000, 20, 7146-7159. 20.Nowak J. Z., Zawilska J. B.: Receptory i mechanizmy przekazywania sygna³ów.
PWN, Warszawa 2004.
21.Parcellier A., Gurbuxani S., Schmitt E., Solary E., Garrido C.: Heat shock proteins, cellular chaperones that modulate mitochondrial cell death pathways. Biochim. Biophys. Res. Commun. 2003, 304, 505-512.
22.Paul C., Manero F., Gonin S., Kretz-Remy C., Virot S., Arrigo A. P.: Hsp27 as a negative regulator of cytochrome C release. Mol. Cell Biol. 2002, 22, 816-834. 23.Paula-Lopes F. F., Hansen P. J.: Heat induced apoptosis in preimplantation bovi-ne embryos is a developmentally regulated phenomenon. Biol. Reprod. 2002, 66, 1169-1177.
24.Paula-Lopes F. F., Chase C. C., Al.-Katanani Y. M., Krininger C. E., Rivera R. M., Tekin S., Majewski A. C., Ocon O. M., Olson T. A.: Genetic divergence in cellular resistance to heat shock in cattle: differences between breeds developed in tempe-rate versus hot climates in responses of preimplantation embryos, reproductive tract tissues and lymphocytes to increased culture temperatures. Reproduction 2003, 125, 285-294.
25.Pivovarova A. V., Mikhailova V. V., Chernik I. S., Chebotareva N. A., Levitsky D. I., Gusev N. B.: Effects of small heat shock proteins on the thermal denaturation and aggregation of F-actin. Biochem. Biophys. Res. Commun. 2005, 331, 1548-1553. 26.Ravagnan L., Gurbuxani S., Susin S. A., Maisse C., Daugas E., Zamzami N., Mak T., Jaattela M., Penninger J. M., Garrido C., Kroemer G.: Heat-shock pro-tein 70 antagonizes apoptosis-inducing factor. Nat. Cell Biol. 2001, 3, 839-843. 27.Samali A., Cai J., Zhivotovsky B., Jones D. P., Orrenius S.: Presence of a pre-apoptotic complex of pro-caspase-3, Hsp60 and Hsp10 in the mitochondrial frac-tion of jurkat cells. EMBO J. 1999, 18, 2040-2048.
28.Sprick M. R., Walczak H.: The interplay between the Bcl-2 family and death receptor-mediated apoptosis. Biochim. Biophys. Acta 2004, 1644, 125-132. 29.W³odarczyk R., Izdebska M., Grzanka A., Jakowski J. M.: Wp³yw stresu
ciepl-nego na rozwój zarodków byd³a we wczesnym okresie przedimplantacyjnym. Medycyna Wet. (w druku).
30.Xanthoudakis S., Roy S., Rasper D., Hennessey T., Aubin Y., Cassady R., Tawa P., Ruel R., Rosen A., Nicholson D. W.: Hsp60 accelerates the maturation of pro-caspase-3 by upstream activator proteases during apoptosis. EMBO J. 1999, 18, 2049-2056.
Adres autora: mgr Magdalena Izdebska, ul. Wyzwolenia 76/16, 85-791 Bydgoszcz; e-mail: mizdebska@cm.umk.pl
