Sektor państwowy w gospodarce USA

Bogumiła Mucha

Sektor państwowy w gospodarce USA

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

Vol. XX, 6 SECTIO H 1986

K atedra E k on om ii P o lity czn ej W ydziału E k on om iczn ego UMCS

B o g u m i ł a M U C H A

S ek to r państw ow y w gospodarce USA

Государственный сектор в экономике США The State Sector in the Economy of USA

C h araktery sty czn ą cechą gospodarki am erykańskiej jest znacznie m niejszy udział sektora państw ow ego niż w innych k raja ch k a p ita li­ stycznych. W iele dziedzin nierentow nych, k tó re w Europie Zachodniej zostały p rzejęte przez państw o pozostaje nadal we w ładaniu p ry w a tn e ­ go k apitału . W USA państw o rzadko podejm uje bezpośrednią działalność gospodarczą. Jeżeli pojaw ia się potrzeba interw encji w określone sfery gospodarcze, wówczas p odejm uje się przede w szystkim działania p ośre­ dnie. Dziedziny nierentow ne są subsydiow ane. Liczba państw ow ych przedsiębiorstw ulega zm ianie w zależności od sy tuacji i potrzeb, lecz oscyluje w granicach 20 tys. W większości są to jednak przedsiębior­ stw a m ałe o lokalnym znaczeniu. Zaledw ie kilka m a znaczenie ogólno­ krajow e (będzie o nich m owa w dalszej części artyk ułu ), je d n a k naw et ogólna ilość p rzedsiębiorstw państw ow ych w stosunku do całej ich licz­ by szacow anej na około 10 m in stanow i nieznaczny odsetek — 0,2%.

Nieco inaczej sek to r p ań stw o w y za p re z en tu je się, jeśli za po dstaw ę oceny p rzy ję ty zostanie poziom zatrudnienia w całym sektorze p ań stw o ­ wym , tzn. łącznie z zatrudnieniem we w szystkich instytucjach p ań stw o ­ w ych. Poniższe zestaw ienie ilu stru je zmiany w ogólnych rozm iarach za­ tru d n ien ia oraz w zatru d n ien iu w sektorze państw ow ym .

Ogólne zatru d n ien ie poza rolnictw em w ykazyw ało tendencję rosnącą, poza okresem W ielkiego K ryzysu, latam i 1944— 1946, oraz latam i 1949, 1954, 1958, 1961, 1975. Spadek poziomu zatrudnienia w ty ch okresach św iadczy o flu k tu acjach k o n iu n k tu ry gospodarczej. Skala dem ontażu

p o d ąrk i USA w latach 1929— 1933 była ta k duża, że stan zatrudnienia z r. 1\929 osiągnięty został dopiero w 1940. Z ałam ania pow ojenne były znacznie łagodniejsze, chociaż zakończenie II w ojny św iatow ej spowodo­ w ało ponad 2 m in spadek zatrud nienia. Od r. 1959 w ystępow ał w USA system aty czn y w zrost zatru dnienia poza rolnictw em aż do r. 1974 (poza nieznacznym spadkiem w r. 1961).

T endencje w z a tru d n ie n iu państw ow y m k sz ta łtu ją się inaczej niż w globalnym krajo w y m . P rzed e w szystkim należy podkreślić system a­ tyczny w zrost zatru d nien ia w różnych szczeblach sektora państw ow ego, poza okresem 1945— 1947. O d r. 1948 w ystępow ał już w zrost z a tru d n ie ­ nia państw ow ego, lecz poziom z r. 1943 przekroczony został dopiero w r. 1951 i nie podlegał w badanym okresie w ahaniom (mowa o całko­ w itym zatru d n ien iu sektora państw ow ego). C h arak tery sty czn ą cechą zja­ w isk am erykańskiego ry n k u p racy jest znaczący w pływ m ilitaryzacji gospodarki na poziom zatru d nienia w sektorze państw ow ym . N ajw y raź­ niej św iadczy o ty m absolutny spadek zatrud n ienia po zakończeniu II w ojny św iatow ej i w yraźny w zrost od r. 1950 zw iązany z odnową poli­ ty k i m ilitarn ej i w ojną w K orei. W pływ polityki zbrojeniow ej na poziom zatru d n ienia przede w szystkim ujaw nia się na szczeblu federalnym . P od­ lega ono stały m w ahaniom w zależności od rozm iaru środków przezna­ czonych na cele m ilitarne, poniew aż podstaw ow e znaczenie szczebla fe ­ deralnego w dziedzinie zatrud nien ia polega na tzw . zatrud nien iu m ilita r­ nym (łącznie z D e p artam en tem O bro ny ) 1. W s a rn im Pentagonie z a tru d ­ nionych jest ponad 30 tys. ludzi.

O becnie dość pow szechnie wiadomo, że p raw ie co p iąty zatrudniony w USA p ra c u je „for G o v erm en t”, czyli dla państw a. D ecydujące zna­ czenie jed n ak pod ty m w zględem m a zatru d n ien ie stanow e i lokalne. W odróżnieniu od federalnego nie podlegało w ahaniom poza niew ielkim spad k iem w 1. 1942— 1944 oraz w r. 1951. W tym sam ym czasie w ystępo­ w ał isto tn y w zrost z a tru d n ie n ia federalnego, w yraźnie aktyw izow anego w y d arzeniam i w ojennym i. W okresach w ojen zm niejszało się z a tru d n ie ­ n ie stanow e i lokalne, w k tó ry m zasadnicze znaczenie m a z a tru d n ien ie w szkolnictw ie. Z danych w ynika więc, że w zrost w yd atkó w zbrojenio­ w ych ogranicza w y d a tk i p aństw ow e na cele społeczne.

A naliza danych ilu stru jąc y c h rozm iary zatru dnien ia w różnych szcze­ blach sek tora państw ow ego USA pozw ala sform ułow ać następujące wnioski:

1) udział sek to ra państw ow ego w ogólnym zatrudn ien iu k rajo w y m m a tendencję rosnącą od 9,8%x w r. 1929 do 19°/o w r. 1975;

1 Por. H. N. S c h e i b e r , H. G. V a 11 e r, H. U. F a u l k n e r : American

Economic History. Harper and ROW Publishers, N ew York, Hagerstown, San Fran­

2) decydujące znaczenie m a zatrudnienie stanow e i lokalne;

3) zatru d n ien ie szczebla federalnego ma w dużym stopniu cechy za­ tru d n ien ia m ilitarnego i podlega ciągłym wahaniom;

4) zatrudnienie w sektorze państw ow ym nie spada w okresach słab­ szej k o n iu nk tu ry, w prost przeciw nie w pływ a stabilizująco na ry nek pracy .2

NAJWAŻNIEJSZE SFERY DZIAŁALNOŚCI PAŃSTWOWEJ

Mimo iż państw o w USA angażuje się w bezpośrednią działalność gospodarczą w m niejszym zakresie niż inne państw a kapitalistyczne, to jedn ak są dziedziny, w któ rych aktyw ność państw a rośnie.

1. Szeroką działalność p ro dukcyjną i usługow ą prow adzi D epartam ent O brony. W przeszłości, kiedy w ystępow ały okresow e kłopoty z zaopa­ trzeniem w n iektó re tow ary, D epartam ent O brony dążył do niem al cał­ k ow itej sam ow ystarczalności. Lista wyrobów produkow anych obecnie jest bardzo obszerna, oprócz broni i am unicji znajdują się na niej m iędzy innym i odzież i obuwie, stocznie i doki rem ontowe, a także lody, re s ta u ­ ra c je i kaw iarnie.

2. D rugą dziedziną isto tn ej działalności państw a jest polityka ban k o­ wa. C entralna polityka bankow a w ścisłym znaczeniu tego słowa istnieje w USA od czasu utw orzenia System u Rezerw y F ederalnej (Federal Re­ serve System ), tzn. od r. 1913. Zgodnie z U staw ą F ederal R eserve k raj podzielony został na 12 regionów i w każdym z nich utw orzony został bank regionalny. Dwanaście banków regionalnych tw orzy w USA cen­ tra ln y system polityki bankow ej i kredytow ej. Politykę tą k sz ta łtu je U rząd R ezerw y F ederalnej (Federal Reserve Board), którego członkowie w ybierani są przez prezydenta w porozum ieniu z Senatem . Banki regio­ nalne System u R ezerw y F ed eraln ej zrzeszają w szystkie banki krajo w e i w iększe banki stanow e. Banki regionalne R ezerw y Federalnej są k o r­ poracjam i, k tó ry ch k ap itał zakładow y utw orzony został z w kładów b an ­ ków członkow skich. Teoretycznie banki członkowskie są w spółw łaścicie­ lam i banków regionalnych, ale praktycznie są one instytucjam i publicz­ ny m i.3 W pełni państw ow ym i insty tu cjam i są: E x p o rt-Im p ort Bank, C om m odity C redit C orporation (CCC) — K orporacja K red y tu T ow aro­ wego — dla rolnictw a, F ed eral Financing Bank — Bank Finansów F e­ deralnych, F ed eral Home Loan Banks — Federalne Banki Pożyczek M ieszkaniow ych.

2 Spadek zatrudnienia w sektorze państwowym wystąpił, jak już podkreślano, w latach 1945—1947 w związku z demilitaryzacją gospodarki.

3 Por. T. J. C a u l e y : E c o n o m i c s : Principles and Institutions. Inter­

national Textbook Company, Scranton, Pennsylvania 1968, s. 160. 7*

Tab. 1. Ogólne rozmiary zatrudnienia poza rolnictwem i zatrudnienia federalnego, stanowego i lokalnego w latach 1929— 1975

The total volum e of em ploym ent outside agriculture and federal, state and local em ploym ent in the years 1929—1975

Lata

Zatrudnie­ nie' ogółem

w tys.

Zatrudnienie w sektorze państw, w tys.

Stanowe Całkowite Federalne ^ lokalne

Udział zatrudnie­ nia w sektorze państwowym Federal- Całko- nego witego 1929 31 339 3 065 533 2 532 1,7 9,8 1933 23 711 3 166 565 2601 2,4 1.3,4 1939 30 618 3 995 905 3 090 3,0 13,0 1940 32 376 4 202 996 3 206 3,1 13,0 1941 36 554 4 660 1340 3 320 3,7 12,7 1942 40 125 5 483 2 213 3 270 5,2 13,7 1943 42452 6 079 2 905 3 174 6,8 14,3 1944 41 883 6 044 2 928 3 116 7,0 14,4 1945 40 394 5 945 2 808 3 137 7,0 14,7 1946 41 674 5 595 2 254 3 341 5,4 13,4 1947 43 881 5 474 1 892 3 582 4,3 12,5 1948 44 891 5 650 1 863 3 787 4,2 12,6 1949 43 778 5 856 1 908 3 948 4,4 13,4 1950 45 222 6 026 1 928 4 098 4,3 13,3 1951 47 849 6 389 2 302 4 087 4,8 13,4 1952 48,825 6 608 2 420 4 188 5,0 13,5 1953 50 232 6 645 2 305 4 340 4,6 13,2 1954 49 022 6 751 2 188 4 563 4,5 13,8 1955 50 675 6 914 2 187 4 727 4,4 13,6 1956 52 408 7 278 2 209 5 069 4,2 13,9 1957 52 894 7 616 2 217 5 399 4,2 14,4 1958 51 363 7 839 2 191 5 648 4,3 15,3 1959 53 313 8 083 2 233 5 850 4,2 15,2 1960 54 234 8 353 2 270 6 083 4,2 15,4 1961 54 042 8 594 2 279 6315 4,2 15,9 1962 55 596 8 890 2 340 6550 4,2 16,0 1963 56 702 9 226 2 358 6 868 4,2 16,3 1964 58 331 9 596 2 348 7 248 4,0 16,5 1965 60 815 10 074 2 378 7 696 3,9 16,6 1966 63 955 10 791 2 564 8227 4,0 16,9 1967 65 857 11 398 2 719 8679 4,1 17,3 1968 67 951 11 846 2 737 9 109 4,0 17,4 1969 70 442 12 202 2 758 9 444 3,9 17,3 1970 70 920 12 561 2 731 9 830 3,9 17,7 1971 71216 12 888 2 696 10 192 3,8 18,1 1972 73 711 13 340 2 684 10656 3,6 18,1 1973 76 833 13 742 2 663 11079 3,5 17,4 1974 78 337 14 286 2 725 11561 3,5 18,2 1975 77 668 14 771 2 748 12 023 3,5 19,0 Źródło: U.S. Economic Report of the President, January, 1976, s. 282 oraz oblicze-nia w łasne.

Większość państw ow ych in sty tu cji finansow ych utw orzono po W iel­ kim K ryzysie. W zmożone k redytow anie gospodarki i ludności służyło wów czas jako jeden z in stru m en tó w aktyw izacji gospodarki. W r. 1933 pow stała rów nież państw ow a in sty tu cja ubezpieczeniowa F ed eral Depo- sit In surance C orporation dla zabezpieczenia depozytów bankow ych. B ankructw o ponad 1400 banków w sam ym tylko r. 1932 i dezintegracja system u bankow o-kredytow ego (w 21 stanach ogłoszono m oratorium , lub funkcjonow anie banków określane było specjalnym i p rze p isam i)4, stano­ w iły najw iększe zagrożenie dla gospodarki, aby uniknąć takiego niebez­ pieczeństw a w przyszłości utw orzono instytu cję ubezpieczeniową. Dzięki jej istnieniu bankructw o banków nie zagraża u tra tą wkładów.

R ealizacji centralnej polityki pieniężno-kredytow ej sprzyja w USA w ysoki stopień koncentracji k ap itału finansowego oraz holdingow y system organizacji in sty tu cji bankow ych.5

3. D ecydującą rolę odgryw a państw ow a działalność w szkolnictw ie. Szkoły podstaw ow e i średnie są w ponad 80% in sty tu cjam i publicznym i. W szkolnictw ie w yższym natom iast przew ażają jeszcze uczelnie p ry w a t­

ne. Tab. 2 zaw iera dane prezen tu jące w ydatki na szkolnictwo w USA.

Tab. 2. W ydatki na szkolnictwo w USA w 1. 1960— 1977 w mld dolarów Expenditures for education in USA in the years 1960— 1977 in m illions of dollars

W ydatki 1960 1966 1970 1972 1975 1977 Udział procentowy 1960 1970 1977 1. Ogółem 2. Wydatki na szkoły publ. 3. Wydatki na szkoły nie publ. 24.7 19.7 5,0 45.2 35.3 9,9 70,4 56,8 13,6 83,2 67,4 15,8 107,6 87,6 20,0 131,1 106,4 24.7 100 79,8 20,2 100 80,7 19,3 100 81,2 18,8 Źródło: Statistical Abstract of the United States 1972, s. 129.

W yd atki na rozw ój szkolnictw a zn ajdują się w USA na stosunkow o w y ­ sokim poziom ie w y k azu jąc_ znaczny w zrost w latach sześćdziesiątych. W r. 1940 stanow iły 3,2% GNP, w 1950 — 3,3% GNP, w 1960 — 5,0% G NP, a w latach siedem dziesiątych oscylow ały około 7,5% G N P.6 Zaan­

4 Am erican Economic History, op. cit. s. 365.

5 Forma centralizacji kapitału i decyzji gospodarczych poprzez przejmowanie akcji innych spółek i kontrolowanie ich.

gażowanie się p ań stw a w rozwój szkolnictw a m a ponad stu letn ią h isto­ rię, ale przede w szystkim zależy to od aktyw ności władz stanow ych i lo­ kalnych. Duże osiągnięcia w rozw oju szkolnictw a stanow ego łącznie z w yższym m a M assachusetts. W stanie, k tó ry zam ieszkuje około 6 m in ludności fun k cjo n uje 10 stanow ych szkół wyższych (jedną z nich jest A kadem ia M orska). W stanie M assachusetts w Bostonie znajdują się rów nocześnie najsły niejsze uczelnie wyższe USA: M assachusetts Insti­ tu te of Technology (In sty tu t Technologiczny), H a rv a rd U niversity (Uni- v e rsy te t im. H arv ard a) oraz Boston College. W sąsiednim stanie Connecti­ cut zaś coraz skuteczniej ry w alizu je z w ym ienionym i uczelniam i Bosto­ nu Y ale U niversity (U niw ersytet Yale). W takiej sy tu acji . mimo

nienajgorszego poziom u uczelnie stanow e nie m ają w iększych szans w kon­ k u ren cji z tak renom ow anym i szkołam i pryw atn ym i. W odróżnieniu od szkolnictw a podstaw ow ego i średniego, k tó re jest w zasadzie publiczne, w szkolnictw ie w yższym w iększe znaczenie m a jeszcze szkolnictw o p ry ­ w a tn e nie ty lk o pod w zględem ilościowym, lecz rów nież jakościow ym .

4. Dziedziną, k tó rą k o n tro lu je państw ow a ko rpo racja jest produ kcja i d y stry b u cja energii elektrycznej. P otrzeb ę w ykorzystania energii w od­ nej i likw idacji w te n sposób powodzi widziano w USA już na początku w ieku XIX. Na początku w. X X podjęte zostały pierw sze działania u sta ­ wodawcze. S po ry wokół sp raw y budow y zapór w odnych i produkcji energii toczyły się latam i nie tylk o w obu izbach K ongresu, lecz rów nież m iędzy w ładzam i stanow ym i i w atm osferze niechęci ze stro n y p ry ­ w atn ych firm pro d u k u jący ch energię. K onk retn e efekty sporów i d y sk u ­ sji znalazły sw oje m iejsce w program ie New Dealu (Nowego Ładu) i p rzy osobistym poparciu p rezy d en ta Roosevelta. N ajw iększe znaczenie w p ro d uk cji państw ow ej energii elektrycznej m a korporacja publiczna Tennessee V alley A u th o rity (Tow arzystw o ds. zagospodarow ania Doliny Tennessee). K o rp o racja ta poza inw estycjam i w odnym i i p ro d u kcją energii prow adzi i inne ro dzaje działalności gospodarczej — będzie o ty m m owa w dalszej części a rty k u łu . P re zy d e n t Roosevelt uw ażał, że podobne przedsięw zięcia, jakie dokonane zostały w Dolinie Tennessee .winny być po d jęte i w innych regionach USA, a w szczególności na rzece Kolorado, K olum bii i M issouri.W rzeczyw istości jednak następne, analogiczne k o r­ poracje państw ow e, jak Tennessee V alley A u th o rity nie pow stały. Bez­ pośrednie działania p aństw a ograniczyły się do sam ych inw esty cji w od­ nych, reg u lu jący ch stosu nki wodne, zabezpieczających przed powodzia­ mi, um ożliw iających rozw ój tra n s p o rtu żeglugowego, i zapew n iający ch ochronę cpystości wód. In w esty cje w obszarze W ielkich Jezio r po d jęte zo­ sta ły w spólnie z K anadą. R eg ulacja stosunków w odnych rozw iązuje k ilka p roblem ów rów nocześnie, ale są to jednocześnie przedsięw zięcia w y m a­ gające w ysokich nakładów , a poniew aż w większości przypadków m ają

one znaczenie ogólnokrajow e dlatego podejm uje je państw o. U tw orzenie Tennessee V alley A u th o rity i jej działalność pozwoliły na przejęcie p a ń ­ stw ow ej kontroli nad produkcją energii, co ma znaczenie nie tylko eko­ nom iczne i społeczne, lecz może przede w szystkim strategiczne. John G u n th e r n apisał o ty m następująco: ,,(...) bom ba atom ow a nigdy nie zo­ stałab y w yprodukow ana, jeśli nie byłoby stw orzonych źródeł energii elektrycznej, a dostaw ę ogrom nych ilości energii zapełniła Tennessee V alley A u th o rity .” 7

5. W łasną działalność produkcyjną i usługow ą w w iększym lub m n iej­ szym zakresie prow adzą stan y i m iasta. Przede w szystkim rozw ijają u słu­ gi kom unalne: zaopatrzenie w gaz i wodę, tran sp o rt m iejski, szczególnie m etra, oraz w szelką in fra stru k trę tran sp o rtu , jak autostrady, lotniska, p o rty itp .8 Ponad 30 stanów posiada własne lokalne urządzenia d o star­ czające ludności gaz, stw arzając konkurencję p ry w atn y m dostaw com gazu zrzeszonym w A m erican Gas Association. W najw iększym jednak stopniu państw ow a działalność różnych szczebli obejm uje zaopatrzenie w wodę. Jeszcze do końca XIX w ieku dostaw cam i wody były firm y p ry ­ w atne. Od początku X X w. udział państw a w tych usługach dynam icz­ nie w zrastał. Spow odow ały to głównie dwa czynniki. Po pierw sze w zrost zużycia wody w ym agał kom pleksow ej gospodarki zasobam i w odnym i i ochrony naturaln eg o środow iska. Po drugie realizacja takiego p ro g ra ­ mu i sięganie do coraz bardziej odległych źródeł wody czyniły inw esty ­ cje wodne inw estycjam i drogim i. P ro g ram y kom pleksowego zagospoda­ row ania zasobów w odnych osłabiały zainteresow anie tą dziedziną firm pryw atnych.

Poza przedstaw ionym i rodzajam i działalności państw o USA posiada wyłączność w zakresie świadczenia usług pocztowych, a państw ow y kon­ cern w ydaw niczy (G overnm ent P rin tin g Office) jest najw ięk szy na św ie- cie. Ponadto państw o inicjuje i finansuje badania naukowe, w szczegól­ ności te o znaczeniu strategicznym , jak. badania kosmiczne.

W okresach w ojen u rucham iane były państw ow e stocznie okrętow e, a po stabilizacji sy tu acji m iędzynarodow ej odsprzedaw ane były na b a r­ dzo korzystnych w aru n k ach firm om p ryw atnym . Przem ysł stoczniowy jest w USA deficytow y, ale nadal pozostaje pry w atn y dzięki polityce subw encji państw ow ych.

Przedstaw ione zostały najw ażniejsze o b s z a r / bezpośredniej działal­ ności państw ow ej, z czego w ynika, że państw o zajm uje się przede w szyst­

7 J. G u n t h e r : Roosevelt in Retrospect. A Profile in History. Harper Bro­ thers Publishers, New York 1950, s. 285.

8 Budowa autostrad w USA objęta jest programem rządowym, sterowanym przez Federalny Zarząd Dróg (Federal Highway Administration) i przy w spół­ udziale finansowym budżetu federalnego.

kim rozw ojem in fra s tru k tu ry zarów no ekonom icznej jak i społecznej. Nie było m ow y o ochronie zdrow ia, poniew aż federalne, stanow e i lo­ k aln e szpitale o d gry w ają jeszcze niew ielką rolę w całej in fra stru k tu rz e ochrony zdrow ia.

Na początku podkreślano, że jakkolw iek państw ow ych firm jest około 20 tys, to zaledw ie kilka z nich posiada znaczenie ogólnokrajow e, a są nimi:

1. U nited S ta te s P ost Office (Poczta USA),

2. P o rt of N ew Y ork A u th o rity (Tow arzystw o Portow e Nowego Jorku),

3. Tennessee V alley A u th o rity (Tow arzystw o ds. Zagospodarow ania Doliny Tennessee),

4. W estern H ydro electric E n terp rises (Zachodnie Przedsiębiorstw a H ydroelektryczne),

5. St. L aw rence Seaw ay (P rzedsiębiorstw a D rogi M orskiej Św. W a­ w rzyńca).

1. UNITED STA TES PO ST O FFIC E (Poczta USA) je st n ajstarszą firm ą państw ow ą USA, starszą od sam ego rządu federalnego. Po uzyska­ niu niepodległości uznano, że usługi pocztow e pow inny pozostać tra d y ­ cyjną funkcją p ań stw a. W szystkie nowsze form y kom unikacji p rzejęte zostały przez firm y p ry w atn e, a n a jsta rsz y sposób przekazu inform acji jest ciągle w gestii p aństw a. O becnie zakres usług Poczty USA jest ta k duży, że określa się ją jako najw iększą firm ę św iata. W r. 1789 Poczta USA zrzeszała 75 urzędów pocztow ych.9 O becnie liczy ona około 45 tys. różnego ro d zaju placów ek pocztow ych, zatru d n iając ponad 0,5 m in pracow ników . Rozwój usług pocztow ych w dużym stopniu .stym ulow any był n iskim i opłatam i za przesyłki. Z drugiej jed nak strony ta k a polityka często spotyka się z k ry ty k ą , poniew aż w y d atk i firm y znacznie p rze k ra ­ czają dochody. S tra ty roczne sięgają setek m ilionów dolarów . Częściowo koszty usług obniżyło w prow adzenie autom atycznych urządzeń, lecz w dalszym ciągu k o rp o racja w ym aga w ysokich dotacji.

2. PO RT OF NEW YORK AU THO RITY (Tow arzystw o P orto w e No­ wego Jo rk u ) utw orzone zostało w r. 1921, a korpo racja jest pod zarzą­ dem stan u Now y Jo rk i N ew Je rse y . Zasadniczy cel pow ołania tej p ań­ stw ow ej agendy to tw orzenie w szelkich u rządzeń transpo rto w ych , dosko­ nalących system tra n sp o rto w y oraz zw iększających atrak cyjn ość portu now ojorskiego. R ealizując swój cel ko rp oracja z ajm u je się budow ą t u ­ neli, m ostów, lotnisk itp. U tw orzenie T ow arzystw a Portow ego przyczyni­ ło się ponadto do rozw iązania długoletnich konfliktów m iędzy stanam i Now y J o rk i N ew J e rs e y o podział korzyści płynących z usługow ych

9 E. E. S m e a d : G overmential Promotion and Regulation of Business. Mere­ dith Corporation, N ew York 1969, s. 468.

fu n k cji p o rtu Nowy Jo rk . Istn ien ie tych konfliktów osłabiało m ożliw o­ ści rozw ojow e p o rtu jak i efektyw ność usług. U tw orzenie państw ow ej k o rp o racji sty m u lu jącej rozw ój p o rtu Nowy Jo rk spotkało się z a p ro ­ batą D epartam en tu O brony, poniew aż strategiczne jego funkcje oceniane są w yjątkow o wysoko.

W odróżnieniu od Poczty USA Tow arzystw o Portow e pro sp eru je do­ brze. K ap itał swój powiększa sprzedając obligacje. Pozycja rynkow a obli­ gacji T ow arzystw a Portow ego jest zawsze dobra — sprzedaż odbyw a się bez trudności, a najlepszą ich g w arancją są dobre dochody firm y. W pew nym stopniu dochody te uzyskiw ane są dzięki preferencjom po­ datkow ym , jak ie Tow arzystw o Portow e uzyskuje od w ładz federalnych i lokalnych. U przyw ilejow ana sytuacja wobec praw a podatkow ego w y ­ w ołuje niezadow olenie ze strony konkurentów pryw atnych, któ rzy płacą w ysokie podatki i uw ażają, że rząd prow adzi z nim i konkurencję, k tó rą określają nie fair.

N ie w szystkie przedsięw zięcia Tow arzystw a Portow ego zyskują ap ro ­ batę społeczną, p rzykładem może być konflikt z ludnością h rab stw a M or­ ris w stanie N ew Je rse y spowodow any lokalizacją czw artego lotniska dla Nowego Jo rk u .

N iem niej jednak znaczenie korp oracji w tw orzeniu in fra stru k tu ry i podejm ow aniu inw estycji dynam izujących business jest w USA znane. Św iadectw em siły finansow ej Tow arzystw a jest jego najsłynniejsza in­ w estycja W orld T rade C entre (Światow e C entrum Handlowe) — 110 kondygnacyjny gm ach zbudow any do pełnienia funkcji reklam ow ych i rozw oju eksportu oraz im po rtu przez port Nowy Jork.

3. TENNESSEE VALLEY AUTHORITY (Towarzystwo ds. Zagospo­ darow ania Doliny Tennessee) jest jednym z najw iększych w świecie przedsiębiorstw państw ow ych p rodukujących energię elektryczną. K or­ poracja ta utw'orzona została w r. 1933 jako autonom iczna regionalna organizacja kontrolow ana przez K ongres. Z akres jej działalności jest b a r­ dzo szeroki i obejm uje;

1) inw estycje wodne w celu likw idacji powodzi, rozw oju żeglugi i pro du kcji energii elektrycznej,

2) pro duk cję energii elektrycznej poprzez w ykorzystanie wody, w ę­ gla i energii atom ow ej,

3) prod ukcję nawozów sztucznych,

4) szkółkarstw o i planow ą gospodarkę leśną, 5) ochronę środow iska,

6) działalność socjalną — szczególnie w zakresie ochrony zdrow ia. Rozwój różnorodnych form działalności służby realizacji celu pod sta­ wowego, jakim jest aktyw izacja gospodarcza obszarów znajdujących się

obejm uje części obszarów siedm iu stanów : Tennessee, Alabam y, Georgii, K entucky, Płn. K aroliny, M ississippi i Virginii. W okresie utw orzenia TVA, tzn. na początku lat trzydziestych, obszar ob jęty jej działalnością zam ieszkiw ało około 5 m in ludności.10 N iektórzy am ery kań scy ekonomi­ ści uw ażają, że utw orzenie Tennessee V alley A u th o rity jest jednym z najw iększych osiągnięć po lityki Nowego Ładu (New Deal) n . K orpo­ racja ta pow stała w regionie rolniczym , z dużym deficytem energii elek­ tryczn ej 12 oraz o najniższych dochodach ludności. P rezy d en t Roosevelt był w ielkim en tu zjastą tw orzenia państw ow ych ko rp oracji regionalnych i w specjalnym piśm ie do K ongresu w r. 1937 przekonyw ał o potrzebie utw orzenia kolejnych 6 organizacji o podobnym c h arak terze jak TVA, k tóre o bjęłyby sw oją działalnością większość obszaru k ra ju . Do utw o­ rzenia n aw et jednej z kolejnych planow anych przez p rezyden ta korpo­ racji nigdy nie doszło. W ybuch II w ojny św iatow ej absorbow ał wrładze i samego p rezy d enta sp raw am i rozgryw ający m i się na różnych frontach św iata i p olityka w ew nętrzna była w pew nym sensie odsunięta na plan dalszy. Po zakończeniu w ojny p rezy d en t E isenhow er realizow ał przez wiele la t zupełnie odm ienną politykę od polityki okresu lat trzydziestych. Był p rzeciw nikiem w łasności państw ow ej i nie k ry ł niechętnego stosun­ ku do Tennessee V alley A u th o rity . W USA bardzo często wTłasność p ań ­ stw ow ą k o jarzy się z socjalizm em i w w ielu przypadkach z takich po­ glądów w ynika neg aty w n y stosunek do tej form y własności i w ogóle do działalności państw ow ej.

Spośród szerokiej działalności Tennessee V alley A u th o rity n ajw ię­ ksze znaczenie m a pro d u k cja energii i na ten cel przeznacza się ponad połowę środków . W latach czterdziestych zrealizow ano rów nież bardzo ważną inw estycję tran sp orto w ą, jaką było zbudow anie 650 milowego k a­ nału w odnego dla żeglugi. Tania energia i stw orzenie w arunków tra n s­ portow ych zaczęły korzystnie w pływ ać na poziom inw estycji p ryw atnych. W zdłuż k an ału żeglugow ego rozw inęło się 6 ośrodków przem ysłow ych:13

1) C alv ert C ity — K en tu ck y — p rzem ysł chemiczny,

2) N ew Johnsonville — Tennessee — przem ysł m etalurgiczny i che­ miczny,

3) M uscle Shoals — A labam a — przem ysł chem iczny i m etalurgiczny,

10 Tennessee Valley Region: Highlights of Growth and Change, TVA Regional Studies S taff, K noxville May 1968, s. 3.

11 American Economic History, op. cit., s. 377.

12 W r. 1933 tylko 10% domów farm erskich posiadało ośw ietlenie elektryczne, a na początku lat czterdziestych tylko 10%> jeszcze tałciego oświetlenia nie miało.

(American Economic History, op. cit. s. 377).

13 Navigation and Economic Growth, Tennessee River Experience, Tennessee Valley Authority, K noxville 1966, s. 13.

4) D ecatur — A labam a *— przem ysł chemiczny i inne, 5) G untersville — A labam a — przem ysł drobiarski,

6) C harleston — Calhoun — Tennessee — jeden z najw iększych k ra ­ jow ych ośrodków przem ysłu celulozow o-papierniczego i poligraficznego. Działalność Tennessee V alley A u th o rity przyczynia się do przem ian w regionie, przem ian stru k tu ra ln y ch i popraw y stopy życiowej ludno­ ści. Jeśli w latach trzydziestych dochody ludności tego regionu były 0 ponad połowę niższe niż przeciętne krajow e, to obecnie różnica ta w y­ nosi m niej niż 25°/o.u

Działalność TVA nie spotyka się z powszechną sym patią. K rytyka, a n aw et procesy sądowe tow arzyszą jej stale. N ajbardziej niezadowoleni są p ry w atn i producenci energii, ponieważ nie są w stanie konkurow ać z tanią energią sprzedaw aną przez TVA. Nie ulega wątpliwości, że zna­ czenie tej korporacji państw ow ej jako form y interw encjonizm u państw o­ wego jest istotne. TVA m a znaczenie nie tylko jako organizacja regional­ na, lecz również, a może przede w szystkim jako państw ow a agenda kon­ tro lu jąca produkcję energii i ograniczająca w określonym stopniu swo­ bodę p ryw atnego businessu.

4. W ESTERN HYDROELECTRIC EN TERPRISES (Zachodnie P rz ed ­ siębiorstw a H ydroelektryczne) utw orzone zostały do realizacji p ro g ra ­ mów zagospodarow ania zasobów wodnych rzek: Kolorado, K olum bii 1 M issouri, k tó re zagrażały pow tarzającym i się powodziami. W Zachod­ nich rejonach USA w ystępow ał b rak wody w rolnictw ie i gospodarstw ach domowych. Regiony nie m ogły również w pełni w ykorzystać potencjal­ nych m ożliwości rozw ojow ych z powodu brak u energii. Deficyt wody i energii wzm ogły aktyw ność państw a, k tóre podejm owało szereg prób rozw iązania ty ch problem ów .

Rzeka K olorado wzbudziła zainteresow anie władz federalnych n a j­ wcześniej, bo już w połowie w. X IX. K onkretne działania rozpoczęte zo­ sta ły dopiero na początku w. XX, kiedy w r. 1902 w ybudow any został kanał doprow adzający wodę z rzeki K olorado do Doliny Im perial w Płd. K aliforni. Realizacja inw estycji wodnych na rzece K olorado w ym agała zgody 7 stanów : Arizony, Kolorado, Kaliforni, Nevady, Nowego M eksy­ ku, U tah i W yoming, co w p rak ty ce okazało się bardzo trudne. P rze­ ciw nikiem realizacji p ro je k tu budow y zapór na K olorado i produkcji energii była Południow okalifornijska Edison Com pany — główny pro d u ­ cent i dostaw ca energii w regionie. Pod koniec lat dw udziestych podsta­ wowe k onflikty zostały rozw iązane i przystąpiono do realizacji program u. Jego efektem jest m iędzy innym i najbard zej znana zapora Hoovera, k tó ­

14. N avigation and Economic Growth, op. cit. s. 19 oraz Highlights of Growth and Change, op. cit., s. 13 oraz 1976 TVA Annual Report, Knoxville, September 1976, s. 85.

rej zbudow anie isto tn ie zm ieniło sy tu ację w regionie. P rzede w szystkim dzięki system ow i naw ad n iającem u ziem ia zaczęła daw ać dochody, pod­ czas gdy wcześniej nie nad aw ała się do upraw y. W zrost prod uk cji energii zachęcał do lokalizacji inw esty cji przem ysłow ych, w śród k tó ry ch znaczą­ ce m iejsce zajął przem ysł zbrojeniow y.

W północno-zachodniej części Stanów Zjednoczonych zainteresow anie w zbudzała rzeka K olum bia, głównie jako p otencjalny czynnik rozw oju tra n sp o rtu . D yskusje n ad zagospodarow aniem tej rzek i rozpoczęły się na przełom ie w. X IX i XX. K o n k retn e działania, jak większość w ty m za­ kresie p o d jęte zostały w okresie Nowego Ładu. Z system u wodnych elek tro w n i państw ow ych zbudow anych na rzece K olum bii najw cześniej uruchom iona została Bonneville, a dru gą dużą zaporą wodną jest G rand Coulee. K olum bia jest obecnie rzeką żeglow ną i odgryw a istotną rolę w tran sp o rcie północno-zachodnich obszarów USA, a elektrow nie w odne w dużym stopniu przyczyniają się do zaspokojenia potrzeb energetycz­ nych.

Zachodni p ro g ram zagospodarow ania zasobów w odnych obejm ow ał rów nież rzekę M issouri. W przy p ad k u tej rzek i ostateczne zatw ierdzenie p ro je k tu i p rzy stąp ien ie do jego realizacji było w yjątkow o tru d n e ze w zględu na różnice interesów m ieszkańców górnej i dolnej M issouri. M ieszkańcy obszarów znajd ujących się w górnym biegu rzeki zaintereso­ w an i by li przede w szystkim inw estycjam i irygacyjnym i i produkcją energii. W dolnym odcinku M issouri zapotrzebow anie na irygacje i e n e r­ gię było m niejsze, n ato m iast zachodziła potrzeb a kon tro li poziom u wód celem zapobiegania groźnym i system atycznym powodziom oraz w yko­ rzy stan ia rzeki dla p o trzeb taniego tra n sp o rtu .

P ierw sze p race rozpoczęte b y ły w r. 1912 przez K orpus Inżynierów A rm ii USA nad budow ą 6 kanałów o łącznej długości 760 mil, które przede w szystkim m iały zapobiegać powodziom i następnie pełnić fun kcje tran sp orto w e. K om pleksow y p ro g ram zagospodarow ania rzeki zatw ier­ dzony został dopiero w r. 1935.15 N ajw iększą inw estycją lat trzydziestych była budow a zapory w odnej w F o rt Peck w stanie M ontana. P race in ­ w esty cy jn e na M issouri zostały przyspieszone od r. 1943, poniew aż po­ wódź w ty m w łaśnie ro k u była w yjątkow o groźna i spowodow ała duże s tra ty w rolnictw ie i w m iastach, łącznie z zatonięciam i ludzi. Powódź ta była rów nież ew id entn y m dowTodem na to, jak niew iele zrobiły w ła­ dze, by zapanow ać nad żyw iołem rzeki. P rob lem zagospodarow ania M issouri interesow ał szereg in sty tu cji federalnych, jak F ederalną K om isję ds. Energii, D ep artam en t Rolnictw a, D epartam en t S p raw W e w n ę trz n y ch W tej sy tuacji u tw o rzo n y został specjalny, niezależny kom itet —

M issouri Basin Inter-A gency Com m ittee, k tó ry jednak pozostał tylk o o r­ ganem doradczym . Podejm ow ane były również próby zorganizow ania k o rp oracji na wzór Tennessee V alley A u th o rity ' — M issouri V alley A utho rity , lecz mimo w ielu zwolenników tej koncepcji opozycja okazała się silniejsza.

Obecnie coraz częściej inw estycje realizow ane w dolinach rzek M issouri, K olum bii i K olorado stanow ią w spólne działania władz fede­ ralnych, stanow ych, lokalnych i k ap itału pryw atnego. Zw iększają się w ten sposób możliwości finansowe i szybciej osiąga się porozum ienie m iędzy stronam i zainteresow anym i określonym i przedsięw zięciam i.

5. ST. LAW RENCE SEAWAY (K orporacje Drogi M orskiej Sw. W a­ w rzyńca). P rezen tując najw ażniejsze publiczne korporacje należy rów ­ nież wspom nieć o am erykańsko-kanadyjskich przedsiębiorstw ach u tw o ­ rzonych w celu rozw oju tra n sp o rtu i produkcji energii poprzez zagospo­ darow anie W ielkich Jezior. P ro g ram w spółpracy realizują 3 przedsię­ biorstw a: jedno transpo rto w e i .dwa produkujące energię. Połączenie W ielkich Jezio r z O ceanem A tlantyckim stw orzyło większe możliwości w rozw oju ko n tak tó w z p o rtam i Europy, Morza Śródziem nego i K a ra ib ­ skiego. Elektrow nie wodne zbudow ane na W ielkich Jeziorach połączone są z elektrow niam i rzeki Św. W aw rzyńca i tw orzą jeden w ielki system . Równocześnie inw estycje te przyczyniły sio do stw orzenia lepszych w a­ ru nk ów do sportów wodnych, tu ry sty k i i re k re ta c ji i łącznie z w alo ra­ mi środow iska naturalnego przyczyniają się do w zrostu turystycznego znaczenia regionu.

Z przedstaw ionych pięciu publicznych korporacji trzy pow stały w celu zagospodarow ania zasobów wTodnych rzeki jezior. Tennessee V alley A u th o rity poza inw estycjam i ■ w odnym i rozw inęła szerszą działalność. Zdecydow anie poza inw estycje wodne w ykracza działalność Tow arzystw a Portow ego Nowego Jo rk u . Niem niej jednuk bezpośrednia ańał&lność p ań ­ stw a przede w szystkim rozw ija się w dziedzinie zagospodarow ania za­ sobów w odnych oraz generalnie w sferze in fra stru k tu ry . Tw orzenie in fra stru k tu ry w ym aga dużych nakładów , lecz równocześnie jej b rak sta ­ now i b arierę dla działalności produkcyjnej. W pierw szej kolejności p a ń ­ stw o USA inw estuje w in fra stru k tu rę ekonomiczną bezpośrednio sty m u ­ lując rozwój działalności gospodarczej.

B yły prof. U niw ersytetu im. H arv ard a w Bostonie J. K. G alb raith uważa, że w USA są sfery, w k tó rych istnieją możliwości przejęcia bez­ pośredniej i całkow itej działalności przez państw o, przede w szystkim w prod uk cji energii, lecz państw o w dalszym ciągu zadaw ala się częścio­ w ą party cy p acją i pełnieniem głównie funkcji kontrolnych.16

16 J. K. G a l b r a i t h a n d N. S a l i n g e r : Almost Everyone’s Guide to Economics. Houghton M ifflin Company Boston 1978, s. 64.

Subsydiow anie dziedzin nierentow nych, czy m niej rentow nych sp ra­ wia, że środki państw ow e służą pom nażaniu zysków pryw atnych, które rów nież w sferze p ry w atn ej są w ykorzystyw ane.

Р Е З Ю М Е Значение государственного сектора в экономике США демонстрируется на материале анализа важнейш их сфер деятельности государства и крупней­ ш их государственных корпораций. Кроме того, представлены цифровые дан­ ные, касающиеся роста занятости во всем публичном секторе на фоне глобаль­ ной занятости в годы 1929—1975. Анализ данных, иллюстрирующих размеры занятости во всей стране, в отдельных ш татах и в местном масштабе, позво­ ляет сформулировать следующ ие выводы: 1. Доля государственного сектора в общей занятости обнаруживает возра­ стающую тенденцию — от 9,8% в 1929 году до 19% в 1975 году; 2. Реш ающее значение имеет занятость в штатовом и местном масштабе; 3. Занятость на федеральном уровне характеризуется в значительной сте­ пени признаками занятости в военном секторе и подвергается постоянным ко­ лебаниям; 4. Занятость в государственном секторе не падает в периоды спада конъ­ юнктуры, а наоборот, имеет стабилизируюхцее воздействие на рынок. Главную роль играет в США государственное регулирование опосредство­ ванного характера, а важнейшими сферами деятельности государства явля­ ются: 1. Производительная и обслуживающая деятельность Департамента Обо­ роны США; 2. Управление банковой системой; 3. Государственная школьная система; 4. Производство электроэнергии и его контроль; 5. Производственная и обслуживающая деятельность отдельных штатов и городов, главным образом в следующ их областях: снабжение газом и питье­ вой водой, строительство автострад, аэродромов, водохранилищ, портов, раз­ витие городского транспорта. Роль непосредственной государственной деятельности в США значительно скромнее, чем в других капиталистических странах. В статье представлена деятельность пяти крупнейших публичных корпораций общегосударственного значения. S U M M A R Y

The importance o f the state sector in the economy of USA has been presented on the basis of an analysis of most im portant spheres of state activity and the range of activity of state corporations. Moreover, num erical data characterizing increase of em ploym ent in the whole public sector on the background of global em ploym ent in the years 1929—1975 have been presented. The analysis of the data

illustrating the. range of federal, sitate and local employment provided bases to. form ulate the follow ing conclusions:

1. The share of the state sector in all employment shows a rising tendency from 9,8% in 1929 to 19% in 1975, 2. a decisive role is played by state and local em ploym ent, 3. em ploym ent on the federal level has to a significant extent, fea­ tures of m ilitary em ploym ent and undergoes constant fluctuations, 4. employment in the state sector does not drop in periods of worse economic situation, on the contrary, it has a stabilizing influence on the market.

The fundam ental role in USA is played by indirect interventionism , and the most important spheres of state activity are as follows:

1. production and service activity oif the Department of Defense; 2. directing the bank system;

3. state education;

4. production and control of the production of energy;

5. production and service activity of states and cities mainly as regards supply of gais and water, building highways, airports, water reservoirs, ports, and develop­ ment o f local transportation.

The role of direct state activities in USA is significantly sm aller than in other capitalist countries. The article presents the activity of five greatest public cor­ porations of general importance.