n a r z e d z i e
0O p E N S O U R c E
DO
o b s ł u g i
b i b l i o t e k i
n a u k o w e j
k o h a
.
n a r z e d z i e
io p e n
s o u r c e
d o
o b s ł u g i
b i b l i o t e k i
n a u k o w e j
r e d a k c j a n a u k o w ad o r o t a
b u z d y g a n
a n e t a
j a n u s z k o
-
s z a k i e l
Kraków 2016
Recenzja:
dr hab. Rem igiusz Sapa
Oktadka:
Aleksandra Fajfer, Karolina Imiołek
Adiustaja: Kam il Jurew icz
Redaktor prowadzący: Halina B aszak Jaroń
ISBN 978-83-65208-59-0
Copyright© by Krakow ska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Kraków 2016
Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani magazynowana w sposób um ożliwiający ponowne wykorzystanie, ani też rozpowszechniana w jakiejkolw iek formie za pomocą środków elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody w łaściciela praw autorskich.
Oficyna Wydawnicza AFM Kraków 2016
DTP:
D orota Buzdygan, A n e ta Januszko -Szakiel
Słowo wstępne ...7
C zęść i
OPROGRAMOWANiE SPOŁECZNOśCiOWE - IDEE, BADANIA, OPINIE
A n n a O sie w a lsk a
Wolne i otwarte oprogramowanie w bibliotekach i innych typach organizacji... 15
M a łg o rza ta Ja n ia k
Oprogramowanie FLOSS w kształceniu akademickim bibliotekarzy... 29
J a n u s z K a c z m a re k
Jak działa Koha - fundamenty wolnego oprogramowania, zasady organizacji projektu oraz doświadczenia z migracji i wdrożeń...41
c z ę ś ć ii
KOHA W KRAKOWSKiEJ AKADEMii iM . ANDRZEJA FRYCZA MODRZEWSKiEGO ORAZ POLiTECHNiCE KRAKOWSKiEJ - WYMAGANiA, FUNKCJONALNOśCi, iNSTRUKCJE
J a c e k A b lew icz, R afał Kopaczka
System Koha - podstawowe zagadnienia informatyczne...63
A g n ie szk a Ł a b ę d zk a , Ilona Szczudło
Wdrożenie i przystosowanie otwartego systemu bibliotecznego Koha
w Bibliotece Politechniki Krakowskiej... 79
Luiza S tach u ra
Koha po polsku - prace tłumaczeniowe... 91
O lg a Rosek, K a tarzyn a Stachn ik
Wykorzystanie modułu Gromadzenie systemu Koha w procesie gromadzenia zbiorów w Bibliotece Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego...103
A n eta Rybak
Funkcjonowanie modułu Katalogowanie w Koha na przykładzie
Biblioteki Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego...119
Bo żen a G o rczy c a , Paulina Kot
Proces gromadzenia i zarządzania zbiorami
w Bibliotece Politechniki Krakowskiej w nowym systemie bibliotecznym Koha...131
A n n a K rau s, R enata W ilcze k
Od TINLIB do Koha - dostosowanie zasad opracowania zbiorów zwartych
w Bibliotece Politechniki Krakowskiej do wymogów nowego systemu bibliotecznego... 147
A g n ie szk a Bylica, J o la n ta D ybała
Moduł Czasopisma systemu Koha
- nowe możliwości... 181
J a c e k A b lew icz, R afał Kopaczka
Statystyki i raportowanie w systemie Koha... 197
CZęść iii
ZiNTEGROWANY SYSTEM BiBLiOTECZNY KOHA - PRZYKŁADY WDROŻEŃ
Serhij Dubyk, G a ly n a O nysko, O leg Shkodzinsky
Koha jako podstawa tworzenia wirtualnej przestrzeni bibliotecznej
Tarnopolskiego Narodowego Uniwersytetu Technicznego im. Iwana Puluja...209
U rszu la G an a k o w sk a , J a r o s ła w Poziem ski, W o jcie ch Zatorski
Koha - zintegrowany system biblioteczny.
Wdrożenie w Bibliotece Głównej Uniwersytetu Szczecińskiego...221
M ic h a ł Dudzik
Koha - czy warto? Krótka historia implementacji
w Bibliotece Politechniki Koszalińskiej... 229
Iw ona W iśn ie w ska
Współpraca systemu Koha z katalogiem centralnym NUKAT...241
W 2 0 1 3 r. bibliotekarze Krakowskiej Akadem ii im. A n drzeja Frycza M odrzew skiego oraz Politechniki Krakowskiej podjęli w spółpracę w celu przystosowania i w drożenia otw artego oprogram ow ania bibliotecznego Koha. W szelkie w ypraco w an e w projekcie efekty postanowiono, zgodnie z filozofią o pen so u rce , udoku m entow ać i udostępnić społeczności Koha.
Prezentowana książka Koha. N a rzę d zie open so u rce do o bsłu g i b ib lioteki na
ukow ej stanowi św iadectw o zrozum ienia i poszanow ania przyjętych w społecz
ności Koha zasad dotyczących „d ostaw ania i dzielenia się". Zgrom adzony i ujęty w trzech częściach m ateriał to prezentacja poszczególnych modułów i funkcjonal ności społecznościowego oprogram ow ania bibliotecznego Koha oraz przekaz w ie dzy i doświadczeń pochodzących z prac bibliotekarzy i inform atyków nad projek tow aniem , przystosow aniem , w d rażaniem i testowaniem poprawności działania system u.
Książkę otw iera rozdział W olne i o tw arte o p ro gra m o w a n ie w b ibliotekach i in
nych typach organizacji, przygotowany przez A nnę O sie w alską . Autorka odnosi
się do prac badaw czych dotyczących poziomu św iadom ości istnienia i znajom o ści otw artego opro gram o w ania, a także do tem atu jego użytkowania w polskich o rg an izacjach . Głównym celem tekstu je s t identyfikacja przyczyn niewielkiej liczby wdrożeń system u Koha w polskich instytucjach bibliotecznych.
W ą te k n astaw ienia pracowników polskich instytucji bibliotecznych do syste mów open so u rce oraz poziomu ich popularności znajduje kontynuację w kolejnym rozdziale, zatytułowanym O pro gra m o w a n ie FLO SS w kształceniu akadem ickim bi
bliotekarzy. M ałgo rzata Ja n ia k definiuje term in FLOSS (Free Libre/O pen Source
Softw are) o raz w ypow iada się na tem at otw artego oprogram ow ania w procesie kształcenia bibliotekarzy. Szczególna w arto ść tego opraco w ania tkwi w prezento w anym m ateriale badaw czym , pozw alającym lepiej zrozum ieć postaw y biblioteka rzy wobec im plem entacji i pracy z narzędziam i o tw artym i.
Pierw szą część książki zam yka opracow anie Ja n u sza K aczm arka J a k działa
Koha - fu n d a m en ty w olnego o program ow an ia, z a sa d y o rg a n izacji projektu oraz d ośw ia d czen ia z m igra cji i w drożeń, traktu jące o m iędzynarodowej społeczno
z w ybranych procesów wdrożeń Koha. Rozdział za w ie ra również w nikliw ą defini cję oprogram ow ania open so u rce , skoncentrow aną na uchwyceniu znaczenia słów „wolny", „otw arty" i „darm ow y" w kontekście system u Koha.
D ruga część prezentowanej m onografii za w ie ra opisy w ym agań infrastruktu ralnych oraz funkcjonalności system u Koha na przykładach wdrożeń w bibliote kach Krakowskiej Akadem ii im. A n drzeja Frycza M odrzewskiego oraz Politechni ki Krakow skiej. Autorzy poszczególnych rozdziałów s ta ra ją się p rzekazać nie tylko w iedzę i dośw iadczenia z im plem entacji system u, ale także przedstaw ić, poprzez instruktażow y c h a ra kter wypowiedzi, poszczególne funkcjonalności i sposób dzia łan ia narzędzia Koha.
W opracow aniu Ja ck a A blew icza i R afała Kopaczki System Koha - p o d sta w o
we za g a d n ien ia in form atyczn e przybliżone zostały te m aty architektury systemu
i interfejsu użytkownika, a także wym ienione w ym ag an ia sprzętowe i program o we dotyczące instalacji i posadow ienia opro gram o w ania. Autorzy - inform atycy w d ra ża ją c y system Koha - pokazują jego możliwości i o b szary problem atyczne, konstruując przy tym w łasne opinie i wskazówki pomocne przy kolejnych w droże niach.
Agnieszka Łabędzka i Ilona Szczudło w rozdziale W drożen ie i p rzysto so w a n ie
o tw a rteg o system u b ib lioteczn eg o Koha w B ib liotece Politechniki Krakow skiej rela
cjonują prace przygotowawcze i proces w drożenia system u Koha w dużej bibliote ce akadem ickiej. Autorki opisują moduły A d m in istracja oraz N arzęd zia, niezbęd ne w pracy bibliotekarza system owego. Rysują plany rozwoju system u i biblioteki w celu rozszerzania i doskonalenia o ferty kierowanej do użytkowników.
Rozdział Koha p o polsku - p ra c e tłum aczeniow e autorstw a Luizy Stachury to om ówienie kolejnych etapów prac nad tłum aczeniem zintegrow anego system u bi bliotecznego Koha. Autorka uwzględnienia specyfikę (m ożliwości, korzyści oraz trudności) Koha Translation Project jako przykładu narzędzia do tłum aczenia on line. W tekście zaw arto także odniesienie do wyjątkowo czaso- i pracochłonnego przekładu instrukcji użytkownika Koha na język polski.
O rg a n izacja prac zw iązanych z grom adzeniem zbiorów stanowi przedm iot roz działu Olgi Rosek i Katarzyn y Stachnik. W opracow aniu W ykorzystanie m odułu
G ro m a d zen ie system u Koha w p ro c e sie g rom a d zen ia zb io ró w w Bib liotece Kra kow skiej A k a d e m ii im. A n d rze ja Frycza M o d rze w skieg o autorki prezentują funk
cjonalności system u p o zw alające kompleksowo za rz ą d z a ć procesem tw orzenia bibliotecznej kolekcji różnych typów dokumentów oraz nadzorować budżety prze w idziane na grom adzenie zbiorów.
A n eta Rybak w rozdziale Funkcjonow anie m odułu K atalogow an ie w Koha na
przykład zie B iblioteki K rakow skiej A k a d e m ii im. A n d rze ja Frycza M o d rzew skieg o
ce tworzeniu i m odyfikacji opisów zasobów bibliotecznych. Skupiając uwagę na w spółpracy z C entrum N UKAT, szczególnie na pobieraniu opisów przez protokół Z 3 9 .5 0 , autorka naw iązuje do kwestii katalogow ania różnych typów m ateriałów bibliotecznych w KAAFM .
O tym , ja k procesy grom adzenia i opraco w ania zbiorów zorganizow ane sq w Bibliotece Politechniki Krakowskiej, traktu ją dwa kolejne rozdziały. Bożena G or czyca i Paulina Kot w tekście P roces g rom a d zen ia i za rzą d za n ia zb io ra m i w Biblio
tece Politechniki K rakow skiej w nowym system ie bibliotecznym Koha oraz Anna
K raus i Renata W ilczek w pracy O d TIN LIB do Koha - d o sto so w a n ie za sa d o p ra co
wania zb io ró w zw a rtych w B ib liotece Politechniki K rakow skiej do w ym ogów now e g o system u b ib lioteczn eg o odnoszą się do w ybranych zagadnień procesu grom a
dzenia i za rzą d za n ia zbioram i w BPK w system ie Koha. P rzedstaw iają możliwości system u w zakresie planow ania i kontroli budżetu, propozycji zakupów, zam ów ień, rejestracji i inw entaryzacji zbiorów. Szczególną uwagę autorki zw ra c a ją na tem at konwersji danych z system u TIN LIB (który nie stosuje form atu M A R C 21) do sys temu Koha.
N astępny rozdział dotyczy za rzą d za n ia czasopism am i. W spółautorska w ypo w iedź Agnieszki Bylicy i Jo la n ty D ybały M o d u ł C za so p ism a system u Koha w Bi
b liotece Krakow skiej A k a d e m ii im. A n d rze ja Frycza M o d rze w skieg o je st opisem
poszczególnych funkcji Koha służących kompleksowemu za rząd zan iu biblioteczny mi zbioram i ciągłym i. Autorki opisują proces katalogow ania czasopism w fo rm a cie M A R C 21, uw zględniając w spółpracę z Centrum N U KA T. O dno szą się do z a dań tw orzenia i o dn aw iania prenum eraty, rezerw ow ania i za m aw ia n ia czasopism w O PA C .
O m ożliw ościach system u Koha w zakresie obsługi użytkownika i udostępnia nia zbiorów bibliotecznych w yp o w iad ają się Agnieszka Bogusz, M ałgo rzata Fyda, U rszula M atoga i Ju styn a M ucha. O p raco w an ie M o d u ł U d o stęp n ia n ie częścią
zin teg row a n eg o system u Koha - now e m ożliw ości ma na celu charakterystykę
O PA C oraz funkcjonalności system u dotyczących realizacji zam ów ień, w ypoży czeń, prolongat i zwrotów egzem plarzy bibliotecznych, a także rejestrow ania i ob sługi użytkowników. Autorki w ym ien iają możliwości dopasow ania system u do po trzeb konkretnej biblioteki oraz podkreślają różnorodność funkcji dostępnych dla użytkowników i bibliotekarzy.
Uzupełnieniem drugiej części książki je st rozdział S ta tystyki i ra portow a n ie
w sy stem ie Koha. Ja c e k A b lew icz i R afał Kopaczka o m aw ia ją możliwości systemu
w zakresie generow ania statystyk i raportów odnoszących się do funkcjonow ania bibliotek Krakowskiej Akadem ii i Politechniki Krakowskiej. P rzedstaw iają narzędzia d ające bibliotekarzom m ożliwość sam odzielnego generow ania szeregu raportów
oraz funkcje po zw alające na generow anie statystyk przez inform atyków, z wyko rzystaniem bezpośredniego dostępu do bazy danych poprzez język zapytań SQL.
Trzecia część książki obejm uje teksty o pozakrakowskich w drożeniach systemu Koha oraz istotny, z punktu w idzenia bibliotek akadem ickich, rozdział o możliwo ściach system u w zakresie w spółp racy z katalogiem centralnym N UKAT.
O tw iera ją om ówienie oryginalnego rozw iązania z udziałem system u Koha ja ko części składowej szerszej inform acyjnej infrastru ktu ry uniwersytetu w Tarno polu. Koha ja k o p o d sta w a tw orzenia w irtu a ln ej p rze strz e n i b ib lioteczn ej Tarno
p olskiego N a ro d o w eg o U n iw ersytetu Technicznego im. Iw ana Puluja to rozdział,
którego autorzy - Serhij Dubyk, G a lyn a Onysko i O leg Shkodzinsky - opisują do św iadczenia i efekty procesu przystosow ania i im plem entacji system u Koha w ro dzimej uczelni. P rzedstaw iają funkcje Koha i jego integrację z innymi otw artym i na rzędziam i służącym i do auto m atyzacji procesów za rzą d za n ia zasobam i nauki.
Urszula Ganakowska, Jarosław Poziemski i Wojciech Zatorski w tekście Koha -
zin teg ro w a n y system b ib lioteczn y W drożen ie w Bib liotece G łó w n ej U niw ersytetu S zczeciń skieg o opisują Koha jako narzędzie wnoszące nową jakość w zarządzaniu bi
blioteką i obiegiem informacji na uczelni wyższej. Od wdrożeń w innych akademickich ośrodkach, przykład Uniwersytetu Szczecińskiego różni się podejściem informatyków do Koha jako narzędzia o otwartym dostępie do kodu programistycznego i może być zachętą do jego doskonalenia i modelowania nie tylko zgodnie z panującymi w biblio tekarstwie trendam i i zm ianami w oryginalnej społecznościowej wersji systemu, ale również w zakresie dyktowanym przez specyficzne potrzeby i wym agania tej instytu cji.
Kolejną udaną próbę im plem entacji system u Koha w bibliotece akadem ickiej relacjonuje M ichał Dudzik, autor rozdziału Koha - czy w a rto? Krótka historia im
p le m e n ta cji w Bibliotece Politechniki K oszalińskiej. Tekst za w ie ra gruntowny opis
procesu inform atyzacji Biblioteki Politechniki Koszalińskiej z zastosow aniem zinte growanego system u bibliotecznego Koha, od decyzji o wyborze system u, poprzez prace tłum aczeniow e, przystosow aw cze, w drożeniowe, aż po w yznaczenie kierun ków rozwoju i stałego podnoszenia jakości pracy w Koha.
Prezentowany tom zam yka rozdział Iwony W iśniew skiej W sp ółp raca system u
Koha z katalogiem centralnym N U K A T, który stanowi oficjalne odniesienie się do
technicznych w łaściw ości i za let system u Koha z perspektyw y Narodowego Uni w ersalnego Katalogu C entraln ego N U KAT. Na podstawie kilku przypadków współ pracy instytucji bibliotecznych pracujących w system ie Koha z katalogiem N U KA T autorka rekomenduje Koha jako narzędzie sp ełn iające rygory i procedury współ działania z ce n traln ą bazą N UKAT.
Zgrom adzony m ate riał nie w yczerpuje tem atu prezentacji i oceny system u Koha jako aplikacji m ogącej zn aleźć zastosow anie w obsłudze procesów biblio
tecznych. Udało się jed n a k dać asum pt do dalszych, bardzo potrzebnych badań i an aliz oraz poszukiwań nowych rozw iązań w zakresie system ów komputerowych w drażanych w polskich bibliotekach akadem ickich.
M am y nadzieję, że prezentow ana książka pomoże wypełnić lukę w polskim pi śm iennictw ie na tem at system ów bibliotecznych - w szczególności niekom ercyj nych - oraz okaże się w sparciem dla środow iska bibliotekarskiego w procesach de cyzyjnych dotyczących wyboru optym alnego narzędzia.
Dorota Buzdygan A neta Januszko-Szakiel
OPROGRAMOWANIE
SPOŁECZNOŚCIOWE -
IDEE,
BADANIA,
OPINIE
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie anna.osiewalska@uek.krakow.pl
W O L N E i O T W A R T E O P R O G R A M O W A N i E
W B i B L i O T E K A C H i iN N YC H T Y P A C H
O R G A N i Z A C J I
Słowa kluczowe: biblioteki, W iO O , wolne i otw arte oprogram ow anie, zintegrow ane system y biblio
teczne, ZSB
Streszczenie: W rozdziale przedstawiono stan w ykorzystania otwartego oprogram ow ania (dokład
niej wolnego i otwartego oprogram ow ania - W iO O ) w polskich bibliotekach. N iewielka liczba wdro żeń otw artych zintegrowanych system ów bibliotecznych w Polsce skłania do porównań z innymi or g an izacjam i d ziałającym i w kraju. Relacjonując wyniki badań ankietowych na tem at skali i postaw wobec w ykorzystania otwartego oprogram ow ania w Polsce, odniesiono się do danych z badań prze prowadzonych w:
• o rg anizacjach publicznych i prywatnych [Strzała, Plata-Przechlewski, 2 0 0 5 a ], • ad m in istracji rządowej szczebla centralnego i wojewódzkiego [PEN TO R, 2010], • bibliotekach akadem ickich Łodzi [M ajew ska, N iezabitow ska, 2010],
• podmiotach gospodarczych działających na terenie województw: m azowieckiego i święto krzyskiego [Instytut B adań , 2010],
• przedsiębiorstw ach województwa pomorskiego - badanie z roku 2011 [U rząd Statystycz ny w G dańsku, 2 0 1 1 ].
W yniki badań w skazują na wysoki poziom św iadom ości istnienia i znajom ości otwartego oprogra mowania oraz stosunkowo niski poziom jego w ykorzystania. W zakresie postaw badania ujawniły, że główną przeszkodą w wykorzystaniu W iO O jest rutyna i przyzw yczajenie pracowników, zaś główną zaletą korzystania z W iO O są niższe koszty eksploatacji. W ostatniej części rozdziału dokonano prze glądu literatury w zakresie zarówno współtw orzenia (crow dsourcingu) sam ego oprog ram ow ania, ja k i produktu danej organizacji.
1. Wdrożenia otwartych Zintegrowanych Systemów Bibliotecznych
(ZSB) na tle wdrożeń systemów własnościowych
Przegląd badań nad w ykorzystaniem wolnego o program ow ania w sp ie rające go działalność bibliotek rozpoczynam od inform acji na tem at w ykorzystania otwar tych zintegrow anych system ów bibliotecznych (ZSB). O dpowiednikiem tych syste
mów w innych o rg an izacjach są o tw arte technologie inform acyjno-kom unikacyjne, które G U S specyfikuje łącznie jako ERP (planow anie zasobów ) lub C R M (zarząd za nie relacjam i z klientam i) [Wolne i O tw a rte, 2 0 1 1 , s. 24, 35 ]. Przykładem badania z tą specyfikacją je st ankieta z 2011 r. [W ykorzystanie technologii, 2 0 1 2 ], gdzie w tabeli „W ykorzystanie bezpłatnego oprogram ow ania open so u rce w przedsię biorstw ach w 2011 r." widnieje zapis, iż otw arte system y ERP lub C R M użytkuje 7,2% przedsiębiorstw w Polsce.
Coroczne an alizy dotyczące zintegrowanych system ów bibliotecznych publikuje od 10 lat stały o b serw ato r tego rynku, M arshall Breeding. Je st on także autorem istniejącego ju ż 15 lat serw isu „L ib ra ry Technology G uides". N iezw ykle cennym komponentem serw isu są bazy danych, które zb ie ra ją inform acje o dostaw cach system ów oraz, osobno, o bibliotekach (baza lib-web-cats).
A n alizy rynku p rzed staw iają zestaw ienie firm i organizacji oferujących pro dukty i usługi dla bibliotek, w ra z z podsum owaniem ich działalności i wpływów w danym roku oraz liczbą in stalacji. R apo rty sp o rządzan e są na podstawie da nych dostarczanych przez sprzedaw ców system ów w łasnościow ych, ale także firm usługowych, które obsługują w drożenia i utrzym anie system ów o tw artych. W ąte k otw artych ZSB przenika do an aliz rynkowych M. Breedinga z raportów firm , które obsługują ich w drożenie, utrzym anie i hosting. W roku 2 0 1 4 raport odnotowuje np. duży udział firm y ByW ater Solutions obsługującej w drożenia lub obsługę sys temu Koha. Bad ania w skazują, że przeciętne roczne koszty takich usług są o wiele m niejsze od kosztów system ów własnościow ych [Riewe, 2 0 0 8 ].
A n aliza w ykorzystania o p rogram ow ania o pen so u rce je st dużo trudniejsza, gdyż może być ono swobodnie kopiowane, preinstalow ane, w reszcie w d rażane bez żadnej rejestracji. U chw ycenie trendów instalacyjnych w tym typie oprogra m owania je s t je d n a k możliwe dzięki prowadzonej od 20 lat przez M. Breedinga bazie lib-web-cats (zapytanie do pola C u rre n tA u to m a tio n System , dalej w ybór sys temu z rozw ijającej się listy system ów). Rekord wynikowy zaw ie ra opis, skład ający się z następujących elem entów : link do rekordu biblioteki w bazie lib-web-cats, do jej strony domowej, katalogu, nazwę ZSB oraz nazwę firm y, która prowadzi obsłu gę system u, jeśli biblioteka zdecydow ała się na takie w sp arcie. W skazan e źródło danych je s t mocno eksplorow ane przez wielu badaczy. Św iadczy o tym apel o uzu pełnienie bazy lib-web-cats przez biblioteki, które decydują się na instalację syste mu Koha: "It would also be great if you listed yo u r lib ra ry on lib-web-cats since m a ny statistical reports on the ILS are perform ed using this d a ta b a se "1, zam ieszczony na stronie internetowej społeczności Koha.
1 Byłoby wspaniale, gdyby Państwo wpisali swoją bibliotekę do bazy lib-w eb-cats, gdyż wiele raportów sta tystycznych na temat ZSB powstaje z wykorzystaniem tej właśnie bazy [Koha Users Worldwide, https://wiki. koha-community.org/wiki/Koha_Users_Worldwide].
Ze św iado m o ścią różnic w danych (własnościowe ZSB: dane kompletne za rok 2 0 1 3 ; o tw arte ZSB: dane niekom pletne, pozyskane z bazy lib -w e b -c a ts w dniu 1 1 .1 1 .2 0 1 4 ) sporządzone zostało zestaw ienie p rzedstaw iające liczbę wdrożeń z a równo system ów w łasnościow ych, ja k i otw artych . D ane o w szystkich ZSB, których liczba wdrożeń przekracza 1 0 00, przedstaw ione są w tabeli 1.
Tabela 1. ZSB, których liczba wdrożeń w roku 2013 (dla systemów własnościowych) oraz w roku 2014 (dla systemów otwartych) przekraczała 1000
W ła ś c ic ie l produ ktu N a z w a system u L. in s ta la c ji Ź ró dło d an ych
Polaris Library Systems Polaris ILS 2811 Library System Report 2014
open so u rce Koha 2 7 2 5 lib-web-cats
SirsiDynix Symphony 2496 Library System Report
2014
Ex Libris Aleph 2367 Library System Report
2014
VTLS Inc. Virtua 1840 Library System Report
2014
open so u rce O PALS 1457 lib-web-cats
open so u rce E verg reen 1422 lib-web-cats
Innovativelnterfaces,
Inc. Millenium 1304
Library System Report 2014
Ex Libris Voyager 1261 Library System Report
2014
SirsiDynix EOS.Web 1132 Library System Report
2014
SirsiDynix Horizon 1099 Library System Report
2014
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: M. Breeding, (2014a) oraz baza lib-web-cats, http://librarytechnology.org.
Z tabeli w ynika, że na św iecie je s t obecnie sporo bibliotek, które działają na system ach typu open so u rce . Porównując udział tych system ów w raportach z lat w cześniejszych, autor raportów potwierdza rosnący udział otw artych ZSB. Syste mem w iodącym w tym rankingu je st Koha. Liczba wdrożeń tego system u będzie nadal rosła z uwagi na fakt, że np. biblioteki publiczne w Turcji (1 1 1 2 bibliotek z ogólną kolekcją 8 mln rekordów bibliograficznych) - decyzją m inisterstw a, któ remu podlegają - będą autom atyzow ane z w ykorzystaniem system u Koha [Bre eding, 2 0 1 4 c].
N a potrzeby niniejszego opraco w ania dokonano uważnego przeglądu wdrożeń system u Koha w bibliotekach akadem ickich. Kw erenda przeprow adzona dla syste mu Koha ze w skazaniem typu biblioteki (akadem icka) i z uwzględnieniem wielkości
jej zbiorów (powyżej 3 0 0 tys. wol.) obejm uje 18 bibliotek. Kw erenda w zastosow a niu do tego sam ego rozm iaru kolekcji, ale bez ograniczenia dotyczącego typu bi blioteki (wszystkie biblioteki, łącznie z bibliotekami akadem ickim i) przedstaw ia 46 odpowiedzi. Na liście znajdują się dwie biblioteki narodowe: N ational Lib rary of the Philippines (zasób: 1 6 7 8 9 5 0 wol.) oraz N ational Lib rary of Venezuela (zasób: 7 131 6 6 0 w ol.). System Koha radzi sobie w ięc z obsługą bardzo dużych zbiorów.
R apo rty M. Breedinga p rzed staw iają także plany bibliotek dotyczące m igra cji do innych ZSB oraz stopień ich zadow olenia z system ów obecnie użytkowa nych. Także w tym ujęciu system y typu open so u rce znajd u ją się na wysokich po zycjach.
O bok raportów rynkowych M. Breeding publikuje od 7 lat b ad an ia satysfakcji użytkowników ZSB, „Perceptions Surveys", w podziale na trzy typy bibliotek: biblio teki publiczne, akadem ickie i szkolne. W pierwszej dziesiątce najwyżej ocenianych system ów bibliotekarze bibliotek publicznych w skazali w roku 2 0 1 3 na dwa sys tem y o tw arte: Koha i Evergreen. System y otw arte są lideram i rankingu zarówno wśród bibliotek akadem ickich (Koha), ja k i szkolnych (OPALS) [Breeding, 20 14b ].
Skoro biblioteki, które wdrożyły system y o pen so u rce , m ają niższe przeciętne roczne opłaty zw iązane z ich funkcjonow aniem [Riewe, 2 0 0 8 , s. 90], a biblioteka rze są z tych system ów zadowoleni [Breeding, 2 0 1 3 ], to zasad n e staje się pytanie, dlaczego ich w prow adzenie w polskich bibliotekach je st tak powolne, by nie rzec - oporne? D ane u zasad n iające tę opinię oraz przed staw iające odpowiedź na pyta nie, ja k ie ZSB są w d rażan e w Polsce, przedstaw ia tabela 2.
N a ogólną liczbę 4 9 3 7 bibliotek używ ających ZSB odnotowano 6 w ykorzystują cych o tw arte ZSB, co stanowi zaledw ie 1,21 prom ila. Je śli tych 6 bibliotek odnieść do w szystkich bibliotek w Polsce, to udział ten je st jeszcze niższy.
W kontekście tego wyniku w arto zastan o w ić się, czy w drożenie system ów open
s o u rc e może być oceniane jed ynie w aspekcie kosztów biblioteki i poziomu sa
tysfakcji bibliotekarzy. Je st to pytanie, które podejmuje dyskusję z następującym stw ierdzeniem : "I see open source as one of the viable alternatives availab le to li braries today, but one th at m ust stand on its m erits of functional cap ab ilities and econom ic value and not on philosophical preferences"2. W yd a je się, że odpowiedzi na zad an e pytanie nie m ożna poszukiw ać tylko w bibliotekach. Ja k zatem w Pol sce reagują na podobne w yzw an ia org anizacje sektora biznesu i adm inistracji pu blicznej?
2 „Postrzegam open source jako realną alternatywę dla bibliotek dzisiaj, ale taką, która musi bronić się własnymi możliwościami funkcjonalnymi i wartością ekonomiczną, nie zaś preferencjami światopoglądowymi" [Breeding, 2014c, s. 2].
Tabela 2. ZSB w polskich bibliotekach
b a za lib-w eb-cats: b ib lio teki z P o lski, o k re ś la ją c e Z SB z in te g ro w a n y system b ib lio teczn y K . W in o g ro d z k a , R a p o r t o s ta n ie k o m p u te ry z a c ji b ib lio te k p u b lic z n y c h w ro k u 2 0 1 2 s u m a ry c z n a licz b a b ib lio tek
u żytk u jących system (A+B) A w tym biblioteki nieujęte w raporcie bibliotek publicznych wszystkie biblioteki B biblioteki publiczne 2 2 Absys.Net 2 47 49 ALEPH 500 313 360 1 1 APIS-ZB 1 4 4 CDS/ISIS 4 57 57 Horizon 43 100 6 6 K o ha - Ind ep en d en t 6 9 10 Libra 2000 429 438 17 19 M AK (wszystkie wersje) 1662 1679 1 6 Mateusz 364 365 1 1 Millennium 1 8 10 PATRON 169 177 20 20 PROLIB 223 243 18 18 SOWA 1326 1344 9 9 Symphony 9 3 3 TINLIB 3 70 70 VIRTUA 4 74 6 6 inne 125 131 291 4658 4937
Źródło: opracowanie własne na podstawie wymienionych w tabeli źródeł danych.
2. Stan wykorzystania i postawy wobec W iO O w Polsce: przegląd
badań
N iniejszy przegląd składa się z dwóch części:
• opisowej, której zadaniem je s t przedstaw ienie w ykorzystania W iO O jako tem atu często podejm owanego i w ażnego z punktu w idzenia konkurencyj
ności firm i rozwoju społeczeństw a inform acyjnego oraz
• tab elarycznej, ze staw iające j wyniki badań w za kre sa ch : stanu w ykorzysta nia W iO O (tabela 3), opinii badanych na tem at korzyści z tego oprogram o w an ia (tabela 4) i b arier w jego w ykorzystyw aniu (tabela 5).
Je d n ą z pierwszych w Polsce prac badaw czych na tem at stanu w ykorzystania otw artego o program ow ania, a także korzyści z jego stosow ania i barier utrudnia jących jego akceptację, podjęli w 2 0 0 5 r. ekonomiści [Strzała, Plata-Przechlewski, 2 0 0 5 ]. A utorzy podają, że źródłem ich inspiracji, a także częściowo wzorem , było badanie w ykorzystania oprogram ow ania o pen so u rce przeprow adzone w trzech krajach europejskich: W ielkiej Brytanii, Szwecji i N iem czech, w roku 2 0 0 2 (Berle-
con R e se a rch , 2 0 0 2 ). W pierwszym rodzimym badaniu ankietą objęto pracowni
ków z losowo dobranej próby średnich i dużych org anizacji. Próbę w ygenerowano z w ykorzystaniem utrzym yw anej przez G łów ny U rząd Statystyczny Bazy Jed n o stek Statystycznych, która stanowi dla G U S operat do badań reprezentacyjnych. W 216 ankietach zwrotnych respondenci określali sposób w ykorzystania opro g ram o w ania otw artego, w trzech kategoriach: stale w istotnych zastosow aniach, sporadycznie, planują zastosow anie, w podziale na system y: serw erow e, bazoda nowe, webowe lub desktopowe. W ankiecie zapytano także o czynniki determ inu ją c e w ykorzystanie oprogram ow ania otw artego: ocenę korzyści z jego stosow ania, a także ocenę barier zw iązanych z jego w drożeniem . W yniki tego b ad an ia, zbior czo w porównaniu z w ynikam i z innych badań, p rzed staw iają tabele 3 - 5 .
W roku 2 0 0 5 autorzy przeprow adzili badanie uzupełniające, które jako niere prezentatyw ne, nie zostało przedstaw ione do porównań w niniejszej pracy. Pomi mo niedoskonałości metodologicznych, autorzy u w ażają to badanie za bardzo cen ne ze względu na duży udział w próbie przedsiębiorstw z branż w ykorzystujących wysokie technologie [Strzała, Plata-Przechlewski, 2 0 05b ].
Po kilku latach przerwy, w roku 2 0 1 0 , pojawiły się kolejne publikacje z w yni kami badań na tem at W iO O . W m arcu 2 0 1 0 r. ukazał się raport z badań, któ re Fundacja W iO O przeprow adziła przy w spółpracy agencji badaw czej Pentor RI w urzędach centralnych oraz urzędach szczebla wojewódzkiego w lutym 2 0 1 0 r. O dpowiedzi 101 pracowników działów IT tych instytucji za w ie ra ły dane na tem at w ykorzystyw anego oprogram ow ania oraz opinie na tem at wolnego oprogram o w an ia oraz jego potencjału jako narzędzia pracy adm inistracji publicznej. Pytania w ankiecie ujęto, podając następujące kategorie opro gram o w ania: system opera cyjny - stanow iska komputerowe, system operacyjny - serw ery, pakiety biurowe - stanow iska komputerowe, przeglądarki internetowe. W części dotyczącej opinii na tem at W iO O ankieta za w ie ra ła szerszą skalę odpowiedzi. Jej wyniki także przed sta w ia ją tabele 3 - 5 .
Kolejne opracow anie o m aw ianego przedmiotu stanowi publikacja „Wolne i O tw a rte O pro gram o w anie w polskich przedsiębiorstw ach" z 2011 r., w ydana
jako efekt realizacji projektu badaw czego pt. „W pływ w ykorzystania W olnego i O tw arteg o O p ro gram o w ania na konkurencyjność polskich przedsiębiorstw ", zre alizow anego w Zakład zie Konkurencyjności Przedsiębiorstw Instytutu Badań Ryn ku, Konsumpcji i Koniunktur w W a rszaw ie w latach 2 0 1 0 - 2 0 1 1. N a potrzeby tej pracy w ykorzystano wyniki badań z IV kw artału 2 0 1 0 r., opisane w jednym z roz działów części II (em pirycznej) opraco w ania [Konat, 2 0 1 1 a ]. B ad ania na próbie w ylosowanych przez G U S podmiotów gospodarczych województw : m azow ieckie go i św iętokrzyskiego, prezentowane są w porównaniu z wynikam i z innych badań w tabelach 3 - 5 (tabela 5 - patrz: aneks.)
W niniejszym przeglądzie prac badawczych nad W iO O w arto zwrócić uwagę na wyniki badania przeprowadzonego na losowo dobranej próbie spośród pracow ników łódzkich bibliotek akadem ickich w 2 0 1 0 r. [M ajewska, Niezabitowska, 2010]. W bibliotekach tych ankietowano bibliotekarzy pod względem ich własnych stacji ro boczych, pytając jedynie o powody korzystania z W iO O . W yłoniona podczas badań kwestia bariery w jego stosowaniu dotyczyła nie tyle oceny przez ankietowanych je go ograniczeń czy wad, ile niepewności w zakresie zezwolenia osób zarządzających oprogram owaniem w tych placówkach na jego stosowanie. Kwestię tę podjęto w do datkowej ankiecie skierowanej do przedstawicieli bibliotek, w yjaśniającej, że „darm o we oprogram owanie (jeśli jest potrzebne do celów zawodowych) może być bez więk szych przeszkód instalowane i użytkowane przez pracowników". W yniki tej ankiety przedstawiono w tabelach 3 - 4 (tabela 4 - patrz aneks).
Zaproponow any przegląd zam yka w ątek dotyczący bad ania ankietowego na tem at w ykorzystania W iO O w 5 9 5 3 przedsiębiorstw ach województw a pomor skiego z roku 2 0 1 1 . Ankietow anie przeprowadzono bez bad ania opinii na tem at W iO O , dlatego wyniki tej ankiety przedstaw iono tylko w tabeli 3. O rg a n izato r ba dania, U rząd Statystyczny w G dańsku, w yspecyfikow ał n atom iast zap ytanie o w y korzystaniu otw artych system ów zintegrow anych typu ERP lub C R M i dodatkowo odniósł wyniki ze swojego regionu do danych dla kraju. Do tego w łaśnie krajowe go wyniku odnoszę się we w prow adzeniu do niniejszego o praco w ania, za sta n a w ia ją c się, na ile w yliczan y w pierwszej części pracy udział wdrożeń otwartych zintegrowanych system ów bibliotecznych (ZSB) w Polsce będzie odpow iadać prze ciętnem u poziomowi wdrożeń otw artych zintegrow anych system ów w innych pol skich org an izacjach .
Poziom w ykorzystania W iO O w badanych org anizacjach autorzy badań ocenia ją jako wysoki. Jeszcze raz zw racam uwagę na dane dotyczące wdrożeń w zakre sie system ów ERP lub C R M . Są to system y należące do klasy system ów zintegrow a nych. U m o żliw iają one objęcie całości problem ów decyzyjnych w poszczególnych zasobach czy też procesach. System y ERP są przeznaczone do za rzą d za n ia zaso bam i rzeczowym i, za ś system y C R M do za rzą d za n ia relacjam i z klientam i [Wolne i O tw arte, 2 0 1 1 , s. 24].
Tabela 3. Zestawienie wyników badań nad wykorzystaniem W iO O w różnych organi zacjach w Polsce Data badania 2005 2010.02 2 0 1 0 .0 9 - 2 0 1 0 .1 0 2010 IV kwartał 2011 Grupa docelowa przedsiębiorstwa i jednostki budżetowe rządowa administracja publiczna biblioteki a k a d e m ic k ie Łodzi podmioty woj. mazo wieckiego i świętokrzy skiego przedsiębior stwa woj. pomorskiego dane dla Polski Liczba ankiet wysłanych 994 500 179 3000 - -Liczba ankiet otrzymanych 503 ankiety
z 216 organizacji 101 9 5 z 7 b ib lio tek 434
5953 przed siębiorstwa -Publikacja z wynikami badań Strzała, Plata--Przechlewski, 2005a Wykorzystanie wolnego i otwartego oprogramo wania w rządowej administra cji publicz-nej. Raoort, 2010 M a je w sk a , N ie za b ito w sk a , 2 0 1 0 Konat, 2011a Wykorzystanie tech nologii informacyj- no-telekomunikacyj- nych w przedsiębior stwach w wojewódz twie pomorskim w 2011 r. W yn ik i w % O gółem we w sz y stk ich z a s to s o w a n iach 6 0 ,8 - --- 5 6 ,5 7 9 ,3 78 z a s to s o w a n ia ser--werowe 4 5 14 (w sp ółuży- w a n ie sy s tem ó w w ła sn o ścio w ych i o tw a rtyc h je s t na pozio mie 61% ) -b a zo d an o w e 3 6 ,7 - -- w tym s y s te m y zin te g ro w a n e typu ERP lub C R M - — 7 ,5 7,2 w ebow e 3 8 ,2 3 6 99 6 8 ,7 6 6 ,6 d eskto p o w e 3 2 ,2 19 86 5 9 ,8 5 9 ,8
W instytucjach innych niż biblioteki główną korzyścią z W iO O są niższe kosz ty. Jakko lw iek to zagad nienie zostało sform ułow ane w ankietach, zbierało najwię cej pozytywnych odpowiedzi. Z a u w ażam , że idee otw artości zn ajd u ją się nie tylko w polu w idzenia bibliotekarzy, ale także pracowników rządowej adm inistracji pu blicznej.
Jednom yślna je st odpowiedź ankietowanych z innych instytucji, w których te pytania były form ułow ane: „główną przeszkodą w stosowaniu W iO O są przyzwy czajenie i rutyna pracowników". A n alizu ją c wysokie notowania system ów w łasno ściowych w zakresie bezpieczeństw a i jakości, zw racam z kolei uwagę na liczne po zytyw ne opinie w tym aspekcie dla W iO O w idoczne w tabeli 4 (patrz aneks). W tej sam ej próbie badaw czej pracowników podmiotów woj. m azowieckiego i święto krzyskiego, W iO O za system y bezpieczne uznało 12% respondentów, zaś za syste my o w ystarczająco dobrej jakości - 15,2% .
Ankieta przeprow adzona w bibliotekach, co w yjaśn iałam w części opisowej, nie za w ie ra ła pytania o b arie ry w stosowaniu W iO O , dlatego nie ma jej w tab e li 5 (patrz aneks).
3. Postawy wobec W iO O ujawnione w bibliotekach akademickich
Łodzi
Bibliotekarze w bibliotekach akadem ickich Łodzi podw ażają n arasta ją ce w m ia rę zap o znaw ania się z w ynikam i w cześniej omówionych badań przekonanie, że główną przeszkodą w przejściu do oprogram ow ania otw artego je st rutyna i przy zw yczajenie pracowników. W ykazu ją dużą znajom ość o program ow ania otwartego i łatw ość korzystania z niego. 87 % badanych osób nie ma problem ów z obsługą tego typu aplikacji. Z tonu artykułu opisującego wyniki badań należy raczej wnio skować, że bibliotekarze nie w id zą w ad tego o program ow ania [M ajew ska, N ieza bitowska, 2 0 1 0 ]. W y m ie n ia jąc przyczyny w ykorzystyw ania darm owego oprogra m owania w pracy zawodowej, ankietow ani w skazali łatw ość dostępu do tego typu o program ow ania - 6 7 % , i jako ść aplikacji darm owych (n ieodbiegającą od jakości program ów płatnych) - 5 6 % . Sugestie n atu ry ekonom icznej oraz przesłanki ide ologiczne (m .in. przychylność i sp rzyjanie ideom otw artości) w skazało jako swoją m otyw ację odpowiednio 23% i 22% osób.
Pytanie o ekonomię w bibliotekach i sprzyjanie ideom otw artości je s t dodatko w ą w arto ścią tego sondażu. Autorki bad ania odwołują się do znajom ości misji i re aliów funkcjonow ania bibliotek. O g ran icze n ia budżetowe bibliotek o zn acza ją ko nieczność wyborów. Biblioteki akadem ickie za tru d n iające własnych inform atyków m ogą rozw ażać n astępujący w ybór: roczne opłaty licencyjne za program y w ła snościowe i utrzym anie system u albo rozszerzona oferta zakupu baz danych dla
naukowców. Mogq w reszcie sta n ą ć tw a rzą w tw arz z następującym problem em : gdzie szukać oszczędności, po stronie kosztów rzeczowych czy osobowych? Finanse są w ażnym aspektem funkcjonow ania bibliotek i w arto , by św iadom ych tego faktu było w ięcej niż 23% bibliotekarzy.
Istotnym motywem podjęcia badań przez cytow ane autorki była kwestia pro mocji o tw artości. Skoro w bibliotekach toczy się ta k w iele dyskusji wokół otw ar tości, w arto ustalić, czy bibliotekarze są z nią praktycznie obeznani. C zy biblio tekarze bibliotek akadem ickich, tak bardzo zaan g ażo w an i w ruch open a cce ss, za k ła d a ją c y o tw arte repozytoria, biblioteki cyfrowe, digitalizujący dzieła przecho dzące do dom eny publicznej, św iadom i korzyści, ja k ie przynosi nauce zniesienie barier dostępu do prac naukowych, w łaściw ie rozum ieją znaczenie otw artego ko du program ów komputerowych? C zy m ożliwość rozwoju produktów (głównie kata logów) przez społeczność program istów nie je s t raczej mylona z m ożliw ością naru szenia zasobów elektronicznych biblioteki? Ja k ie możliwości stw arza dla biblioteki o tw arty kod?
4. O tw arty kod i crowdsourcing
System y licencjonow ane ch arakteryzu ją się tym , że użytkownikom nie wolno w nosić do nich zm ian. Kluczowe wolności program ów otw artych to: „W olność do an alizo w an ia działania program u oraz w p ro w adzan ia poprawek, dostosowywania go do w łasnych potrzeb", „wolność do ulepszania program u, a następnie dystry buow ania w łasnych ulepszeń, tak aby mogła z nich skorzystać cała społeczność" [Fundacja W olnego i O tw arteg o O pro gram o w ania].
Co takiego mogą w nieść do otw artych produktów program iści? M ogą pomóc w doraźnych problem ach, ale to nie wszystko. O b szarem ciekaw ych o bserw a cji są przedsiębiorstw a. O kazuje się, że firm y poszukują dobrych pomysłów i roz w iązań poza o rg an izacją. „Przełom owe innowacje coraz częściej rodzą się przy w spółudziale pasjonatów, niezw iązanych z przedsiębiorstw am i, skupionych wokół internetowych społeczności bądź tw orzących w irtu aln e w spólnoty praktyków. In nowacje pow stają dzięki łączeniu rozwiązań z różnych dziedzin, wykorzystaniu róż norodnych pomysłów i idei. C o ra z więcej firm , poszukując kreatywnych rozwiązań, otw iera się na w spółpracę z osobam i i podm iotam i z zew nątrz, w chodząc w ten sposób na ścieżkę otw artych innowacji (open innovation) czy też crow d sourcin g u" [Radziszew ska, 2 0 1 3 ]. Spośród 12 przykładów stosow ania crow d so u rcin g u w ym ie nionych na blogu Crow dsourcing.org.pl, na rysunku 1 pokazuję ten, który w iąże się z udostępnieniem program u. Szerzej o tym projekcie pisze Ju styn a Szumniak- Sam olej [Szumniak-Samolej, 2 0 1 2 ].
Rysunek 1. Crowdsourcing w praktyce
Crowdsourcing w praktyce
* P o w ró t12 p rzy k ła d ó w w y k o rz y s ta n ia c row d so urcingu
Poniżej prezentujem y d w a n a ście różnych przykładów dużych firm korzystających z cro w d sou rcin g u dla rozwoju in no w a cji.
1. L eg o D e s ig n B y M e -L e g o o ddało w ręce tłu m u projekty w ie lu sw o ich kolekcji klo ckó w Poprzez um o żliw ie n ie użytkownikom pob ra nia z strony Lego pro gra m u do p ro jekto w a nia klo c k ó w który działa na ich ko m puterach, m a ją o ni m o żliw ość tw orzenia sw o ich w ła sn ych kolekcji le go o nline i n a stę p n ie u d o s tę p n ia n ia ich koncepcji szerszej pub liczn o ści. Poprzez m o żliw o ść za an ga żo w a nia s ię ich klie n tó w w rozwój klo c k ó w o d p o w ia d a ją na ich potrzeby tw orząc produkt, który oczekują. D o datkow o m o g ą śle d zić trendy oraz zw iększać pote ncja ł rynku dla każdego z produktów. Lego ponadto poin form o w a ło, że dzięki s w o im d zia ła n io m m o g li zre d uko w a ć koszty p ro du kcji do m a ksym a ln ie n is k ie g o poziom u a w tym sa m y m czasie p o d n ie ś ć za do w o le nie k o n su le n tó w p ra w ie do 100%
1
Źródło: Crowdsourcing wpraktyce. http://www.crowdsourcing.org.pl/12-przykladow-wykorzystania- crowdsourcingu.html_[odczyt: 18.10.2014].
Kod źródłowy systemu Koha jest dostępny, jednak wielu użytkowników bibliotek może nie tyle chcieć w nim działać (a przecież są wśród nich także znakomici progra miści), co ma pomysły, ja k ulepszyć obserwowany produkt finalny - czyli katalog. Je den z ewenementów w świecie katalogów bibliotecznych to zaproszenie do zgłaszania pomysłów i życzeń dotyczących doskonalenia katalogu. Zaproszenie do współpracy w tym zakresie umieszczono na oficjalnej stronie Koha. Prezentuję je na rysunku 2.
Rysunek 2. Strona domowa systemu Koha, zakładka: zaangażuj się
Źródło: Koha Community: Koha Users Worldwide. http://koha-community.org/get-involved/for- library-users/_[odczyt: 18 .10 .2 014].
5. Wnioski dla bibliotek
Tw arde ograniczenia budżetowe bibliotek o zn aczają nieuchronność zm ian . Roz w a ża ć je m uszą biblioteki, ale także dostaw cy system ów w łasnościow ych. O stat nie przejęcia na tym rynku zd ają się św iadczyć, że dostaw cy ad ap tu ją się do tych ograniczeń i do zm ieniającego się rynku. Pojawienie się otw artych ZSB staw ia bi blioteki w lepszej sytuacji. Pozycja bibliotek staje się jeszcze m ocniejsza, w m iarę ja k rośnie udział wdrożeń tych system ów (tworzą się w irtu alne społeczności prakty ków). W tym sensie system y o tw arte stano w ią dobro w spólne. Dyskusję W iO O ja ko dobra publicznego przedstaw ia G rzeg o rz Konat [Konat, 2 0 1 1 b , s. 55].
ZSB jako system y o wysokiej złożoności stw a rza ją ryzyko uzależnienia od do tychczasow ego wykonawcy, przed którym ostrzega U rząd Zam ów ień Publicznych w swoich rekom endacjach [U dzielanie zam ów ień, 2 0 0 9 , s. 26]. U zależnienie ta kie może prow adzić do akceptacji w ym uszonego przejścia na nowsze, niekoniecz nie lepsze w ersje program ów, za nowsze, wyższe ceny. W sytuacji tw ardego o gra niczenia finansow ego biblioteka może za n ie ch a ć używ ania w łasnościow ego ZSB i nie pogrąży jej to w „w iekach średnich". To dostateczne powody, dla których do staw cy dotychczasowych system ów powinni o baw iać się nowych czasów bardziej niż bibliotekarze.
Bibliotekarzom je d n a k również to w arzyszą obawy. K o nserw atyw ne środowi sko raczej niechętnie odnosi się do zm ian. Poza w szystkim , we w dzięcznej pam ię ci pozostaje pierwsze 20 lat kom puteryzacji bibliotek w Polsce, kiedy to udało się odejść od kart katalogowych na rzecz system ów zintegrow anych, przy rzeczyw i stym w sparciu ich dostawców. To razem z nimi unowocześnione zostały biblioteki - choć tak bardzo obaw iano się przejścia o znaczająceg o zam ianę sprawdzonego przez w iele dziesiątków lat nośnika papierowego na nośnik elektroniczny.
W nowych czasach trzeba je d n a k w yciszać em ocje i zm ieniać przyzw yczajenia. O stateczn ie trzeba będzie podpisać się pod trzeźw ym stanow iskiem M. Breedin- ga, który w open so u rce widzi realną alternatyw ę dostępną dziś dla bibliotek, oce niających przede wszystkim relację funkcjonalności do kosztu.
Bibliografia
Berlecon Research: Free/libre and open source softw are: Survey and stud y (2002).
http://flossproject.org/report/ [odczyt: 19 .02 .2 015].
Breeding M arshall (2014a). Library System s Report 2 0 1 4 : Competition and Strate
gic Cooperation. "American Libraries", May, s. 2 1 -3 3 .
Breeding M arshall (2014b). Perceptions 2 0 1 3 : An International Survey o f Li
b rary Autom ation. http://www.librarytechnology.org/perceptions2013.pl [odczyt:
19 .02 .2 015].
Breeding Marshall (2014c). The Evolution o f the Koha Open Source ILS. „Sm art Li braries", vol. 34, nr 4, s. 1-7.
Crowdsourcing w praktyce. http://www.crowdsourcing.org.pl/12- przykladowwykorzystania-crowdsourcingu.html_[odczyt: 19 .02 .2 015].
Fundacja Wolnego i Otwartego Oprogram owania. https://fwioo.pl/article/33/rm s -w-krakowie-okiem-fundacji/_[odczyt: 19 .02 .2 015].
Koha Com munity: Koha Users Worldwide. http://wiki.koha-community.org/wiki/ Koha_U sers_W orldw ide [odczyt: 19 .02 .2 015].
Konat Grzegorz (2011a). Determ inanty i bariery wykorzystania Wolnego i O twar tego Oprogram owania [w:] Wolne i O tw arte Oprogram owanie w polskich przedsię
biorstw ach. Red. nauk. Grzegorz Konat, Tadeusz Smuga. IBRKK Instytut Badań Rynku,
Konsumpcji i Koniunktur. W arszaw a: Dom W ydawniczy Elipsa, s. 1 7 0 -1 9 3 .
Konat Grzegorz (2011b). Ekonomiczna analiza Wolnego i Otwartego Oprogramo wania [w:] Wolne i O tw arte O program owanie w polskich przedsiębiorstw ach. Red. na uk. Grzegorz Konat, Tadeusz Smuga. IBRKK Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Ko niunktur. W arszaw a: Dom W ydawniczy Elipsa, s. 5 1 -6 4 .
Majewska Paulina; Niezabitowska Sylwia (2010). W ykorzystanie darm owego opro
gram owania do celów zawodowych przez pracowników łódzkich bibliotek uczelnia nych. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum", 16, s. 2 0 3 -2 2 1 . dspace.uni.lodz.
p l:8080/xm lui/h an dle/11089/2074 [odczyt: 19 .02 .2 015].
Radziszewska Aleksandra (2013). Crowdsourcing ja k o forma wykorzystania inno
wacyjności wirtualnych społeczności. „Współczesne Zarządzanie", nr 2, s. 1 8 0 -1 8 9 .
jm l2012.indexcopernicus.com /fulltxt.php?ICID=1072806 [odczyt: 19.02.2015]. Riewe Linda M. (2008). Survey o f Open Source Integrated Library System s. Maste r's Theses and Graduate Research of San Jose State University. http://scholarworks. sjsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=4477&context=etd_theses [odczyt: 19 .02 .2 015].
Strzała Krystyna, Plata-Przechlewski Tomasz (2 005a). O program owanie otwar
te w polskich organizacjach: ocena stopnia wykorzystania, korzyści i kosztów. Raport
z badań: projekt nr 1 H 02B 001 26 MEiN, Kwidzyn. http://www.wsz.kwidzyn.edu.pl/ badania/raport05/os-w raport05.pdf_[odczyt: 19 .02 .2 015].
Strzała Krystyna, Plata-Przechlewski Tomasz (2005b). Korzyści i bariery zw iąza
ne z wdrażaniem oprogram owania Open Source w polskich organizacjach. http://
pinkaccordions.homelinux.org/staff/tp/Proj/osss/raport05/os-wraport05.pdf [odczyt: 19 .02 .2 015].
Szumniak-Samolej Justyna (2012). W spółpraca z tłumem. Nowe m odele współpra
cy m iędzy przedsiębiorstw am i i interesariuszam i. „Studia i Prace Kolegium Zarządza
nia i Finansów". (Zeszyt Naukowy 118), s. 3 0 -4 6 . http://kolegia.sgh.waw.pl/pl/KZiF/ publikacje/Zeszyty% 20N aukowe% 20KZiF/Docum ents/118.pdf [odczyt: 19 .02 .2 015].
Udzielanie zamówień publicznych na systemy informatyczne: rekomendacje (2009). www.uzp.gov.pl/cm sws/page/GetFile1.aspx?attid=2428[odczyt: 19 .02 .2 015].
Winogrodzka Katarzyna, Raport o stanie kom puteryzacji bibliotek publicznych
w roku 2 0 1 2 . http://pliki.sbp.pl/prezentacje/autom atyzacja2012/kwinogrodzka.ppsx
[odczyt: 19 .02 .2 015].
Wolne i O tw arte Oprogram owanie w polskich przedsiębiorstw ach (2011). Red. na
uk. Grzegorz Konat, Tadeusz Smuga. IBRKK Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Ko niunktur. W arszaw a: Dom W ydawniczy Elipsa.
Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiębior stwach w województwie pomorskim w 2011 r. Urząd Statystyczny w Gdańsku. O pra cowania Sygnalne, grudzień 2012.
Wykorzystanie wolnego i otwartego oprogramowania w rządowej administracji publicznej. Kompendium.
http://pppit.org.pl/publikacje/W ykorzystanie_w olnego_oprogram ow ania_w % 20 a d m in istra cji_p u b liczn e j_W a_w a _30.09 .2 010.p d f [odczyt: 19 .02 .2 015].
Wykorzystanie wolnego i otwartego oprogramowania w rządowej administracji publicznej. Raport z badania ilościowego dla Fundacji Wolnego i Otwartego Oprogra mowania. Poznań: Fundacja Wolnego i Otwartego Oprogram owania, marzec 2010. http://pppit.org.pl/publikacje/badanie_pentor.pdf4odczyt: 19 .02 .2 015].
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytet Jagielloński
malgorzata.janiak@uj.edu.pl
O P R O G R A M O W A N i E F L O S S W K S Z T A Ł C E N i U
A K A D E M i C K i M B i B L i O T E K A R Z Y
Słowa kluczowe: op rogram ow anie free libre, open source, kształcenie bibliotekarzy
Streszczenie: W tym przeglądowym rozdziale zaprezentow ano zarówno op rogram ow anie free libre
/ open source w ykorzystyw ane w kształceniu akadem ickim bibliotekarzy, ja k i opinię studentów, przy szłych pracowników bibliotek o tym typie oprogram ow ania. A n a lizy przeprowadzono w Instytucie In form acji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego.
1. Wprowadzenie
Zaprezentow any m ateriał bad aw czy zgrom adzono w toku w yw iadów ze studen tam i, realizowanych przez kilkanaście lat w trakcie zajęć dotyczących system ów in- form acyjno-w yszukiw aw czych. Podczas prezentow ania kolejnych program ów bi bliotecznych o raz system ów zintegrowanych rozm aw iano o w adach i zaletach różnorodnych aplikacji, o ich m ożliw ościach im plem entacyjnych, funkcjonalności, perspektyw ach rozwoju oraz o trudnościach zw iązanych ze zm ian am i o rg an iza cyjnymi i strukturalnym i jednostek, które decydują się na konkretne oprogram o w an ie. W sondzie udział wzięli studenci studiów stacjonarnych i niestacjonarnych, pierwszego i drugiego stopnia, oraz jednolitych m agisterskich, a także słuchacze studiów podyplom owych. Różnorodność rozmówców spowodow ana była czasem trw a n ia kwerendy oraz zm ian am i dokonywanymi w program ach studiów. Podkre ślić w tym miejscu je d n a k należy, iż taki w ybór dyskutantów był elem entem pozy tywnym , gdyż studenci studiów niestacjonarnych o raz podyplomowych, pracujący także w bibliotekach, w nieśli do rozmów w łasne doświadczenie zawodow e i prze m yślenia zw iązane z p racą z konkretnym oprogram ow aniem .
2. Oprogramowanie FLOSS
Termin FLOSS (Free Lib re /O p en S ou rce S o ftw a re ) łączy w sobie dwa inne: Free
S o ftw a re (wolne oprogram ow anie) oraz O pen S ou rce (otw arte oprogram ow anie).
Zgodnie z definicją Free Softw are Foundation, Free S o ftw a re to ruch propa gujący wolne oprogram ow anie oraz wszelkiego rodzaju aplikacje, które mogą być u rucham iane, kopiowane, rozpowszechniane, analizow ane, zm ieniane i po praw iane przez użytkowników [Free Softw are Foundation]. N ajw ażniejsze cechy takiego opro gram o w ania, które św iad czą o jego „wolności" (zgodnie z definicją z 19 89 r.), to „wolność kopiowania program u i dzielenia się nim ze swoim i przyja ciółmi i w spółpracow nikam i; po drugie, wolność m odyfikowania program u wedle w łasnego uznania, dzięki pełnemu dostępowi do kodu źródłowego" [D efinicja wol nego o program ow ania]. O becnie przedstaw ia się cztery stopnie „wolności", wedle których klasyfikuje się softw are:
1. wolność u ru cham iania program u, w ykorzystyw ania go w dowolnym celu (wolność 0),
2. wolność an alizo w an ia program u oraz dostosow ywania go do swoich po trzeb (wolność 1),
3. wolność rozpowszechniania kopii program u (wolność 2),
4. wolność udoskonalania program u i publicznego rozpow szechniania no wych w ersji, dzięki czemu może z nich skorzystać cała społeczność Inter netu (wolność 3).
W olności 1 i 3 m ogą być spełnione tylko wtedy, gdy dostępny je s t kod źródłowy opro gram o w ania. A by oprogram ow anie mogło być nazw ane oprogram ow aniem wolnym , musi spełnić w szystkie cztery wolności (0 - 3 ). Je śli nie spełnia choć jednej z nich, je st oprogram ow aniem zam kniętym .
O pen S ou rce (otw arte oprogram ow anie) to odłam ruchu Free S o ftw a re , które
go celem je st istnienie swobodnego dostępu do oprogram ow ania dla wszystkich jego uczestników. O ficja ln a definicja otw artego oprogram ow ania została opraco w an a w 1997 r. przez organizację O pen Source Initiative [Open Source Initiati ve]. O tw a rte oprogram ow anie nie musi być bezpłatne. Poza sp rzed ażą producen ci m ogą o siąg ać zyski np. przez prowadzenie szkoleń, w sparcie klienta w trakcie im plem entacji czy też przez stw orzenie dodatkowych modułów na prośbę konkret nej jednostki itp. M ogą także proponować bezpłatną w ersję open so u rce , aby za chęcić klientów do kupna bardziej rozbudowanej w ersji kom ercyjnej, lub darm owo dostarczyć sam kod źródłowy, a pobierać opłaty za biblioteki program u lub np. je go spolszczenie.
D la celów pragm atycznych przedstaw iciele obu nurtów w ystępują często w spólnie. Z tego też względu omówiono w ytw o ry obydwu prądów razem , stosu
ją c głównie term in „oprogram ow anie FLOSS". N ajw ażn iejsze w łaściw ości progra mów w ytw arzanych przez przedstaw icieli tych trendów są bowiem w większości przypadków zbieżne. Dla celów an aliz aplikacji w ykorzystyw anych w trakcie kształ cenia akadem ickiego bibliotekarzy w ybrano najw ażniejsze ich cechy (p rzedstaw ia ne także w wielu definicjach oprogram ow ania FLOSS): 1) niezawodność, zw iąza ną z faktem upublicznienia kodu źródłowego, sp raw dzanego i popraw ianego na bieżąco przez internautów, 2) nieskrępow any i w artki rozwój opro gram o w ania, po w ią za n y z liczbą osób dbających o jego ciągły progres, 3) zm niejszenie kosztów system u przez brak opłat licencyjnych (co nie niweluje kosztów w drożenia, szkole nia personelu oraz rozbudowy system u), 4) niezależność od jednego usługodaw cy/firm y. Te w łaściw ości były także w yszczególniane przez studentów inform acji naukowej i bibliotekoznawstw a UJ jako podstawowe dla w olnego/otw artego opro g ram o w ania. N ato m iast fenom en w spółpracy wielu internautów dbających o dal sze istnienie „ulubionego" so ftw are'u był cechą często przez nich w ym ien ian ą, u znaw aną za pozytywną w łaściw o ść aplikacji, które przez to m ogą się rozwijać bardziej dynam icznie. Każdy nowy tw órca może bowiem, przynajm niej potencjal nie, w nieść nowe pomysły, ulepszyć interfejs, dodać nowe usługi, za d b ać o większe bezpieczeństwo danych itp.
3. Oprogramowanie FLOSS w ocenie studentów
W trakcie prow adzenia za jęć o różnorodnych system ach inform acyjnych au torka przeprow adzała w yw iad y ze studentam i, które m iały na celu zebranie opi nii o prezentowanym oprogram ow aniu, m .in. o oprogram ow aniu FLOSS. Sondaż opierał się na pytaniach zadaw an ych w trakcie zajęć. Dotyczyły one funkcjonalno ści system ów, ich użyteczności, w ad i zalet w ykorzystyw ania konkretnych aplika cji oraz reakcji studentów, jako użytkowników, na staw ian e im w trakcie ćwiczeń za d an ia do w ykonania. Z a d an ia te dotyczyły podstawowych funkcji: w yszukiw a nia inform acji, w pro w adzan ia i m odyfikowania danych, tw orzenia raportów, opcji w ypożyczania dokumentów o raz zm ian adm inistracyjnych: dostosowywaniu w y glądu interfejsu, u staw iania zasadniczych kryteriów (grup użytkowników, przedsta wianych baz, u staw iania zasad dostępu do danych, drukowania spraw ozdań itp.), przygotow yw ania specyficznych raportów itp.
N a podstawie odpowiedzi studentów przygotowano poniższe zestaw ienie naj w ażniejszych cech aplikacji, które były oceniane zarów no pozytywnie, ja k i nega tyw nie. C e ch y te pogrupowano w kategorie: ekonom iczne, czasow e (w znaczeniu: dotyczące czasu) i funkcjonalne, chociaż nie je st to podział rozłączny. C zę ść w łaści wości system ów mogła zn aleźć się we w szystkich kategoriach (np. opracow ane no we funkcjonalności, na których przygotowanie trzeba m ieć czas i pieniądze), lecz
dla spójności rozdziału omówione zostały tylko raz. N a zakończenie an alizy prze stawiono też w ad y i za lety im plem entacji dla jednej instytucji oraz dla konsorcjum. Jako pierwsze przedstaw ione zostaną kategorie poszczególnych cech.
3 .1 . Kategorie
3 .1 .1 . K a te g o rie e k o n o m iczn e
W a żn ą cechą, zaw sze podkreślaną przy analizie o program ow ania FLOSS jest jego „taniość". O czyw iście ten brak kosztów odnosi się w yłącznie do braku opłat licencyjnych, a nie do braku opłat w ogóle. Studenci zau w ażali m echanizm y po bierania opłat np. za dodatkowe biblioteki oprogram ow ania wolnego, tworzenie struktu r baz, dostosowywanie interfejsów itp. Stw ierdzali także, iż instytucja, któ ra chciałab y zaim plem ento w ać takie aplikacje, musi przeprow adzać w iele zm ian, także kosztownych. Po pierwsze musi zatrudn ić lub doszkolić inform atyków, którzy będą pracow ać przy wdrożeniu i rozbudowie o program ow ania (np. stw orzeniu no wych modułów, spolszczeniu itp.). Może się też okazać, iż trzeba zatrudn ić nowych bibliotekarzy, którzy będą służyć pom ocą m erytoryczną oraz będą w prow adzać do system u ogólne i szczegółowe dane (słowniki, pojedyncze inform acje o zbio rach, użytkownikach itp.). Biblioteka na pewno powinna też w szystkich pracowni ków przeszkolić, co oznacza kolejne w ydatki.
Do tych uwag studenci dodaw ali kolejne. C zę ść bibliotek już skom puteryzowa nych wykorzystuje oprogram ow anie w yłącznie do tw orzenia opisów bibliograficz nych o strukturze nierelacyjnej, część tw orzy relacje np. w związku z w ykorzysty w aniem rekordów KH W . N iektóre jednostki o pracow ują bardzo różnorodne typy dokumentów, nie tylko książki i czasopism a, co oznacza w ielorakie struktu ry da nych. Do tego dochodzą instytucje posiadające zautom atyzo w an ą w ypożyczalnię, a w ięc dysponujące bazam i z rekordam i użytkowników. Trudno w ięc a p rio ri zało żyć w szystkie możliwe procedury, które należy przygotować dla tak wielu różnorod nych obiektów. M ożna założyć ogólny model, który za każdym razem w ym ag a do praco w ania i sperso nalizow an ia. A to oznacza dalsze koszty.
W nioskiem z tych uwag je st stw ierdzenie, iż aplikacje FLOSS, ja k każde inne, w ym ag a ją dostosow ania do potrzeb konkretnej instytucji. W sytuacji gdy biblio teka otrzym uje kod źródłowy, jej zadaniem staje się przygotowanie adekwatnego dla niej i jej użytkowników interfejsu (przede wszystkim zad b an ie o funkcjonalność i estetykę, np. przez dostosowanie go do ogólnie przyjętej identyfikacji jednostki). Przy wielu program ach konieczne je st ich spolszczenie. Do tego dochodzą kolej ne koszty zain stalo w an ia system u, np. an aliza istniejących struktur, ich rozbudo w a lub stw orzenie od nowa, spolszczenie nazw pól, o pracow anie relacji itp. W a ż ne je s t przygotowanie słowników, które obow iązyw ać będą w konkretnym system ie
(haseł wzorcowych, słów kluczowych itp.). Istotną kwestią są również możliwości aplikacji w zględem im portów i eksportów danych z w łasnych oraz ogólnie dostęp nych system ów. W pewnych przypadkach trzeba cały taki moduł stw orzyć od no w a, aby dobrze pobierać rekordy np. z baz centralnych. Je st to zarów no problem aplikacyjny, ja k i m erytoryczny: dostosow ania danych m iędzy sobą. Trzeba więc przede wszystkim dobrze „zm apow ać" pola. Do tego dochodzi cena przygotowa nia plików pomocowych dla użytkowników, aby mogli oni sam i w ykorzystyw ać no we aplikacje. Może się też okazać (i często ta k się okazuje), iż trzeba zakupić no w y sprzęt albo go zm odernizow ać. Pam iętać też należy o niezbędnych nakładach na sta łą eksploatację bazy (utrzym anie se rw era, inform atyka, opłaty za prąd itp.) oraz o je j zabezpieczeniu, zw łaszcza jeśli instytucja przechowuje dane użytkowni ków (firew all itp.).
Studenci, zw łaszcza studiów niestacjonarnych i podyplom owych, podkreślali, iż małych instytucji nie stać na takie w ydatki. Nie zaw sze też łatwo takim instytucjom sta ra ć się o grant. Stąd w iele małych bibliotek, jeśli w chodzą w ja k ą ś sieć, w ybiera aplikacje proponowane przez jednostki nadrzędne lub próbuje tw orzyć w łasne sto w arzyszen ia, aby spróbow ać otrzym ać dofinansow anie dla całej grupy.
Podsum owanie najw ażniejszych za let i problem ów zw iązanych z kryteriam i ekonom icznym i m ożna przedstaw ić w następującej tabeli:
Tabela 1. Kryteria ekonomiczne
Z a le ty zak u p u o p ro g ra m o w a n ia K o szty im p le m e n ta cji
cena oprogramowania zatrudnienie informatyków, bibliotekarzy; koszty szkoleń pracowników
koszt dostosowania programu do wymagań biblioteki (w tym spolszczenia, importów itp.),
zainstalowania, utrzymywania, rozbudowy niezbędne nakłady na stałą eksploatację bazy oraz
jej zabezpieczanie
zakup nowego sprzętu lub jego modernizacja
Źródło: opracowanie własne.
3 .1 .2 . C z a s p o trz e b n y na w d ro ż e n ie sy ste m u
Kolejnym elem entem , który należy brać pod uwagę przy analizie oprogram o w an ia , je s t czas potrzebny na: dostosowanie program u do w ym agań bibliotek, je go zainstalo w an ie, przyuczenie personelu i czytelników oraz w prow adzenie da nych.
Koszty czasow e są - poza finansow ym i - często w skazyw ane przez studentów. C zę ść studentów studiów niestacjonarnych i podyplomowych w skazyw ała w ręcz na niem ożliwe do spełnienia życzenia w ładz jednostek: natychm iastow e urucho
