Medycyna Wet. 2007, 63 (6) 717
Praca oryginalna Original paper
Obiekty komunalne stanowiæ mog¹ potencjalne ród³o mikrobiologicznych zanieczyszczeñ powietrza atmosferycznego. Zw³aszcza oczyszczalnie cieków, kompostownie oraz wysypiska gromadz¹ce odpady sta³e s¹ ród³em bioaerozoli, bêd¹cych potencjalnym zagro¿eniem dla zdrowia ludzi i zwierz¹t (11, 13, 23). Zasiêg i stopieñ oddzia³ywania oczyszczalni zale¿y od jej wielkoci, zastosowanych rozwi¹zañ technologicz-nych procesów oczyszczania cieków, przeróbki osa-dów, starannoci eksploatacji i wielu innych (1, 2). Aerozole i mikroorganizmy g³ównie emitowane s¹ podczas napowietrzania i mieszania cieków, a tak¿e podczas ich rozprowadzania na urz¹dzeniach biolo-gicznych (14, 23). Wród bakterii wykrywanych w bioareozolach dominuj¹ bakterie Gram-dodatnie, g³ównie gronkowce i paciorkowce (12).
Bakterie z rodzaju Staphylococcus traktowane s¹ jako sanitarne wskaniki zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego i wskazuj¹ na mo¿liwoæ wystêpo-wania w nim drobnoustrojów chorobotwórczych (17). Mimo ¿e gronkowce nie wytwarzaj¹ form przetrwal-nikowych, wykazuj¹ zdolnoæ d³ugotrwa³ego bytowa-nia w powietrzu. Jest to o tyle istotne, ¿e nie wyklucza siê rozprzestrzeniania zaka¿eñ drog¹ aerogenn¹ (16, 18, 24). Szczególn¹ rolê odgrywaj¹ szczepy antybio-tykooporne zarówno koagulazododatnie, jak i koagu-lazoujemne, które powstaj¹ w nastêpstwie nieracjo-nalnej terapii antybiotykowej oraz przy zewnêtrznym stosowaniu leków sterydowych (6, 18, 19, 22).
Anty-biotykoopornoæ szczepów izolowanych z powietrza atmosferycznego jest dotychczas ma³o znana.
Dane dotycz¹ce wystêpowania bioareozoli w ro-dowisku s¹ wci¹¿ niepe³ne, dlatego istnieje potrzeba wykonywania badañ monitoringowych mikrobiolo-gicznego zanieczyszczenia powietrza wokó³ obiektów komunalnych o zwiêkszonej uci¹¿liwoci dla rodo-wiska.
Celem pracy by³o okrelenie liczebnoci bakterii z rodzaju Staphylococcus w powietrzu atmosferycz-nym i stopnia jego ska¿enia na terenie Miejskiej Oczyszczalni cieków w Toruniu oraz na terenie przy-leg³ym. Ponadto sprawdzono wra¿liwoæ wyizolowa-nych szczepów gronkowców na wybrane antybiotyki, co pozwoli³o okreliæ stopieñ ich antybiotykoopornoci.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na terenie Miejskiej Oczysz-czalni cieków w Toruniu. Stanowiska do badañ wybrano w trzech punktach pomiarowych uwa¿anych za potencjal-ne emitory zanieczyszczeñ mikrobiologicznych, tj.: przy piaskowniku (pkt 1), komorach napowietrzania (pkt 2) oraz wokó³ pryzm kompostowych (pkt 3). Czwarte stanowisko znajdowa³o siê w odleg³oci 100 m poza terenem oczysz-czalni (pkt 4).
W celu okrelenia wystêpowania gronkowców próbki powietrza atmosferycznego pobierano raz w miesi¹cu w okresie od maja do padziernika 2004 roku. Wszystkie pomiary wykonywano w czterech powtórzeniach, metod¹ zderzeniow¹ za pomoc¹ mikrobiologicznego próbnika
Wystêpowanie gronkowców antybiotykoopornych
w powietrzu atmosferycznym
na terenie oczyszczalni cieków
BARBARA BREZA-BORUTA, ZBIGNIEW PALUSZAK
Katedra Mikrobiologii Wydzia³u Rolniczego ATR Bydgoszcz, ul. Bernardyñska 6/8, 85-029 Bydgoszcz
Breza-Boruta B., Zbigniew Paluszak Z.
Occurrence of antibiotic resistant staphylococci in the atmospheric air at a sewage treatment plant
Summary
Microbiological research on bioaerosols was carried out at the Municipal Sewage Treatment Plant in Toruñ. The number of staphylococci in the atmospheric air was determined at grit chambers, aeration tanks, and in the vicinity of maturing compost piles. On the basis of Polish Standards, a medium air pollution with staphylococci was reported at the object, the majority of them occurring in the air around the compost piles in summer. The antibiotic-resistance of the 42 tested strains of Staphylococcus spp. showed the greatest sensi-tivity to metacycline (59.6%) and then to erythromycin and vancomycine (40.5%). Novobiocine, to which 66.7% resistant strains were found, appeared to be the least effective antibiotic.
Medycyna Wet. 2007, 63 (6) 718
powietrza typu MAS 100 Eco TM firmy Merck. Przez
g³owicê aparatu na znajduj¹c¹ siê p³ytkê Petriego z pod-³o¿em agarowym zasysano cile okrelon¹ objêtoæ powietrza, dostosowan¹ do pory roku i panuj¹cych wa-runków atmosferycznych.
Do izolacji bakterii z rodzaju Staphylococcus wy-korzystano pod³o¿e Chapmana. Hodowle inkubowano w temp. 37°C przez 24 godziny. Po okresie inkubacji dokonano identyfikacji kolonii z wyodrêbnieniem gron-kowców mannitolododatnich (z wyran¹ ¿ó³t¹ stref¹ wskazuj¹c¹ na rozk³ad manitolu) i mannitoloujemnych (brak przebarwienia) (9, 17). Nastêpnie wykonano pre-paraty barwione metod¹ Grama. U wszystkich wyizo-lowanych szczepów gronkowców przeprowadzono reakcjê na wytwarzanie koagulazy, stosuj¹c zliofilizo-wan¹ plazmê królicz¹.
Wyniki przedstawiono w postaci rednich jtk. Do opracowania wyników wykorzystano tablicê konwer-sji liczby pozytywnych otworów dla systemu monito-rowania powietrza MAS-100, a uzyskan¹ liczbê kolo-nii przeliczono na 1 m3 powietrza atmosferycznego.
Do badañ nad antybiotykoopornoci¹ wykorzystano 42 szczepy Staphylococcus spp., wyizolowane z powiet-rza atmosferycznego z poszczególnych stanowisk na terenie MO. Wra¿liwoæ gronkowców na wybrane antybiotyki okrelano metod¹ dyfuzyjno-kr¹¿kow¹ na pod³o¿u Muellera-Hintona, w stosunku do: erytromy-cyny (15 µg), gentamyerytromy-cyny (10 µg), streptomyerytromy-cyny (25 µg), linkomycyny (15 µg), metycyliny (5 µg), oksa-cyliny (1 µg), tetracykliny (30 µg), wankomycyny (30 µg) oraz novobiocyny (5 µg). Do testów u¿ywano kr¹¿ków bibu³owych wyprodukowanych przez firmê OXOID.
Interpretacjê wyników oraz kryterium podzia³u gron-kowców na grupy: oporny, rednio wra¿liwy i wra¿li-wy wra¿li-wykonano zgodnie z rekomendacjami Krajowego Orodka Referencyjnego ds. Lekowra¿liwoci Drobnoustro-jów (8).
Wyniki i omówienie
Jak wynika z przeprowadzonych badañ (tab. 1 i 2), liczba gronkowców w powietrzu atmosferycznym na terenie i wokó³ Miejskiej Oczyszczalni cieków w Toruniu by³a zró¿nicowana i zale¿a³a zarówno od miejsca poboru próbek, jak i terminu wykonywania analiz. Najwiêksze zanieczyszczenie bakteriami Sta-phylococcus spp. wystêpowa³o w pobli¿u piaskowni-ka oraz pryzm kompostowych utworzonych z osadów pociekowych. Przy piaskowniku izolowano najwiêcej gronkowców mannitolododatnich w czerwcu i sierp-niu odpowiednio 31,7 i 29,4 jtk · m3, natomiast
gron-kowców mannitoloujemnych w maju i sierpniu, tj. 60 i 63 jtk · m3. Na podstawie Polskich Norm (17)
nale-¿y przyj¹æ, ¿e powietrze w tym okresie by³o silnie za-nieczyszczone gronkowcami. W pozosta³ych termi-nach badañ w pobli¿u piaskownika i komór napowie-trzania izolowano niewiele gronkowców i powietrze sklasyfikowano jako rednio- lub niezanieczyszczo-ne. Doæ silnymi emitorami bioaerozoli okaza³y siê
pryzmy kompostowe, w których le¿akowa³ osad cie-kowy zmieszany z materia³em strukturotwórczym. Podwy¿szon¹ zawartoæ zw³aszcza gronkowców man-nitolododatnich obserwowano w miesi¹cu sierpniu (108 jtk · m3) i wrzeniu (32 jtk · m3). W pozosta³ych
terminach powietrze wokó³ pryzm by³o rednio zanie-czyszczone, bowiem liczba gronkowców mannitolo-dodatnich waha³a siê od 6,0 do 21,7 jtk · m3, a
manni-toloujemnych od 3,3 do 16,7 jtk · m3.
Nale¿y podkreliæ, ¿e pomiary dokonane w odleg-³oci 100 m poza terenem oczyszczalni wykaza³y nie-znaczn¹ liczbê gronkowców mannitolododatnich w czerwcu i padzierniku, odpowiednio 3,3 i 2,0 jtk · m3, a mannitoloujemnych we wrzeniu oraz
padzier-niku (7,0 i 2,0 jtk · m3). W pozosta³ych okresach poza
terenem oczyszczalni gronkowców w powietrzu nie izolowano.
W tabeli 3 zestawiono warunki meteorologiczne panuj¹ce podczas pobierania próbek powietrza. red-nia temperatura dobowa osi¹gnê³a najwy¿sz¹ wartoæ w miesi¹cach sierpniu i wrzeniu (18,9-25,2°C). W tym czasie stwierdzono najwiêksze mikrobiologicz-ne zanieczyszczenie powietrza zarówno gronkowca-mi mannitolododatnigronkowca-mi, jak i mannitoloujemnygronkowca-mi.
y t k n u P e w o r a i m o p zi l a n a n i m r e T j a m czerwiec ilpiec sierpieñ wrzesieñ p adizernik 1 22,0* 31,7 13,3 129,4 15,0 13,0 2 0 15,0 12,0 117,3 10,0 24,0 3 12,0* 21,7 19,3 108,0 32,0 16,0 4 0 13,3 0 0 0 12,0
Tab. 1. Wystêpowanie gronkowców mannitolododatnich i stopieñ zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego w okresie od maja do padziernika 2004 r. na badanych stanowiskach (jtk · m3)
Objanienia: * ocena mikrobiologicznego stopnia ska¿enia powie-trza przez gronkowce wg skali PN-89 Z-04111/02; kolor niebieski brak komórek w 1 m3 powietrze nie zanieczyszczone; kolor czarny 25 i poni¿ej komórek w 1 m3 powietrze rednio zanieczyszczone; kolor czerwony powy¿ej 25 komórek w 1 m3 powietrze silnie za-nieczyszczone
Tab. 2. Wystêpowanie gronkowców mannitoloujemnych i stopieñ zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego w okresie od maja do padziernika 2004 r. na badanych stanowiskach (jtk · m3)
Objanienia: * ocena mikrobiologicznego stopnia ska¿enia powie-trza przez gronkowce wg skali PN-89 Z-04111/02; kolor niebieski brak komórek w 1 m3 powietrze nie zanieczyszczone; kolor czarny 50 i poni¿ej komórek w 1 m3 powietrze rednio zanieczyszczone; kolor czerwony powy¿ej 50 komórek w 1 m3 powietrze silnie za-nieczyszczone y t k n u P e w o r a i m o p zi l a n a n i m r e T j a m czerwiec ilpiec sierpieñ wrzesieñ p adizernik 1 60,0* 0 3,3 63,00 31,00 3,0 2 4,0 5,0 0 3,3 2,0 8,0 3 16 8,7 3,3 16,70 6,0 4,0 4 0 0 0 0 7,0 2,0
Medycyna Wet. 2007, 63 (6) 719
Nale¿y dodaæ, ¿e wszystkie szczepy oznaczone jako mannitolododanie wykazywa³y cechê koagulazododat-noci.
Wyniki oceny wra¿liwoci gronkowców wyizolo-wanych z powietrza na wybrane antybiotyki przedsta-wiono w tab. 4. Antybiotykiem najbardziej skutecz-nym w stosunku do badanych szczepów okaza³a siê metycylina 59,6% szczepów wra¿liwych i 33,3% rednio wra¿liwych. Wysok¹ zdolnoci¹ hamowania wzrostu gronkowców charakteryzowa³a siê równie¿ erytromycyna i wankomycyna po 40,5% szczepów wra¿liwych. Z kolei na streptomycynê i gentamycynê wiêkszoæ szczepów wykazywa³a redni¹ wra¿liwoæ odpowiednio 64,3% i 66,7%. Równie¿ w odniesie-niu do dzia³ania tetracykliny i oksacyliny stwierdzono najwiêcej szczepów o redniej wra¿liwoci (59,5% i 42,8%). W warunkach in vitro najs³abiej na testowa-ne gronkowce oddzia³ywa³a nowobiocyna. Sporód u¿ytych szczepów by³o 66,7% opornych na ten anty-biotyk i tylko 11,9% wra¿liwych. Ma³o skuteczna by³a tak¿e linkomycyna, na któr¹ opornoæ wykazywa³o ponad 38% szczepów.
Przeprowadzone badania dowodz¹, ¿e na terenie oczyszczalni cieków wystêpowa³o umiarkowane za-gro¿enie emisj¹ gronkowców. Najwiêksz¹ liczbê
bak-terii stwierdzono przy piaskowniku i pryzmach kom-postu, które uwa¿ane za g³ówne emitory zanieczysz-czeñ mikrobiologicznych. Potwierdzaj¹ to wyniki uzyskane przez innych autorów (14, 15, 23). Wed³ug Fernando (4), liczba bakterii w powietrzu emitowa-nych z komór napowietrzania i pozosta³ych stanowisk maleje w miarê oddalania siê od ród³a emisji. Jest ona wypierana przez mikroflorê autochtoniczn¹, bak-terie pigmentowe i grzyby pleniowe. Równie¿ Bauer (1) i Brandi (2) wskazuj¹, ¿e liczba bakterii dostaj¹-cych siê do powietrza ulega znacznemu zmniejszeniu w miarê oddalania siê od ród³a emisji. W badaniach w³asnych tak¿e zaobserwowano zmniejszanie siê ilo-ci gronkowców wraz ze zwiêkszaj¹c¹ siê odleg³oilo-ci¹ od stanowisk pomiarowych. Wystêpowanie gronkow-ców poza terenem oczyszczalni stwierdzono tylko w dwóch terminach i kszta³towa³o siê ono na bardzo niskim poziomie. Zatem MO w Toruniu nie wp³ywa negatywnie na jakoæ mikrobiologiczn¹ powietrza wokó³ obiektu. Zastosowana technologia oczyszcza-nia cieków przy odpowiednim obci¹¿eniu oczyszczal-ni oczyszczal-nie przyczyoczyszczal-nia siê do rozprzestrzeoczyszczal-niaoczyszczal-nia gronkow-ców w powietrzu.
Najwiêcej badanych szczepów Staphylococcus cha-rakteryzowa³o siê redni¹ wra¿liwoci¹ w stosunku testowanych antybiotyków. Zaskakuj¹cym wynikiem jest tylko 40,5% szczepów wra¿liwych na wankomy-cynê. Z danych pimiennictwa wynika, ¿e do tej pory wykryto i opisano nieliczne przypadki wieloopornych gronkowców na wankomycynê (5, 20). Natomiast wie-lu autorów wskazuje na gwa³townie zmniejszaj¹c¹ siê wra¿liwoæ szczepów Staphylococcus spp. na mety-cylinê (3, 6, 22, 25). Opornoæ na ten antybiotyk w praktyce oznacza opornoæ na wszystkie antybio-tyki b-laktamowe. Wyniki w³asne potwierdzaj¹ dla wszystkich szczepów opornych na metycylinê brak wra¿liwoci na nale¿¹c¹ do b-laktamów oksacylinê. U badanych szczepów zauwa¿ono wiêksz¹ opornoæ w stosunku do oksacyliny ni¿ metycyliny. Szczepy MRSA, wed³ug Hryniewicz (7), s¹ zazwyczaj wra¿li-we na gentamycynê i wykazuj¹ opornoæ rzêdu 10--15% na makrolidy i linkozamidy oraz 20-30% na te-tracykliny. Testowane szczepy oporne na metycylinê charakteryzowa³y siê na ogó³ redni¹ wra¿liwoci¹ zarówno na gentamycynê, jak i na tetracyklinê. Nato-miast wszystkie szczepy oporne na metycylinê okaza-³y siê wra¿liwe na erytromycynê. Badania przeprowa-dzone nad gronkowcami przez Dzier¿anowsk¹ (3) oraz Khana (10) wykazuj¹, ¿e wiêkszoæ klinicznych izo-latów S. aureus wra¿liwych na metycylinê wykazuje te¿ wra¿liwoæ na erytromycynê, a metycylinooporne szczepy S. aureus (MRSA) s¹ zwykle oporne na ery-tromycynê.
Wiêkszoæ danych pimiennictwa dotyczy szczepów szpitalnych, które czêsto s¹ niewra¿liwe na antybioty-ki: tetracykliny, aminoglikozydy, makrolidy, linkosa-midy, chloramfenikol i inne (3, 7, 8). Natomiast szcze-py izolowane z innych róde³ s¹ wra¿liwe na wiêk-a t a D u r o b o p k e b ó r p e i n e i n i C ) a P h ( a i n d e r a r u t a r e p m e t (° )C æ o n t o g li W ) % ( Kwieiraunrtuek æ o k d ê r P u rt a i w ) s / m ( 4 0 0 2 . 5 0 . 4 1 1008,7 10,4 53,3 NW 2 4 0 0 2 . 6 0 . 4 1 1011,2 17,8 57,7 W 1 4 0 0 2 . 7 0 . 3 1 1996,7 15,9 69,5 NW 0,2 4 0 0 2 . 8 0 . 1 1 1008,1 24,3 55,2 E 4 4 0 0 2 . 9 0 . 7 0 1017,4 19,3 67,6 W 0,5 4 0 0 2 . 0 1 . 7 0 1006,9 14,9 75,8 SW 2 Tab. 3. Warunki meteorologiczne panuj¹ce podczas pobiera-nia próbek w okresie od maja do padziernika 2004 r. na te-renie Miejskiej Oczyszczalni cieków w Toruniu
Tab. 4. Wra¿liwoæ na wybrane antybiotyki szczepów Sta-phylococcus spp. wyizolowanych z powietrza atmosferycznego
k y t o i b y t n A ) % ( w ó p e z c z s a b z c i L e w il ¿ a r w wrrae¿dnilwioe oporne a n il y c y t e M 25(59,6%) 14(33,3%) 3(7,1%) a n il y c a s k O 13(31,0%) 18(42,8%) 11(26,2%) a n y c y m o k n i L 7(16,7%) 19(45,2%) 16(38,1%) a n y c y m o rt y r E 17(40,5%) 17(40,5%) 8(19,0%) a n y c y m o k n a W 17(40,5%) 22(52,4%) 3(7,1%) a n il k y c a rt e T 13(31,0%) 25(59,5%) 4(9,5%) a n y c o i b o w o N 5(11,9%) 9(21,4%) 28(66,7%) a n y c y m o t p e rt S 4(9,5%) 27(64,3%) 11(26,2%) a n y c y m a t n e G 8(19,1%) 28(66,7%) 6(14,2%)
Medycyna Wet. 2007, 63 (6) 720
szoæ antybiotyków, a oporne jedynie na metycylinê i tetracykliny (7). W zaprezentowanych badaniach wy-kazano obecnoæ w powietrzu atmosferycznym oczysz-czalni cieków wystêpowanie gronkowców opornych na wiele antybiotyków.
Na podstawie przeprowadzonych testów nale¿y stwierdziæ, ¿e poza szczepami szpitalnymi i pocho-dz¹cymi od chorych zwierz¹t, równie¿ wielooporne gronkowce rozpowszechnione s¹ w rodowisku natu-ralnym. Zjawisko to szczególnie niebezpieczne mo¿e byæ dla pracowników o obni¿onej odpornoci, np. w oczyszczalni cieków.
Nale¿y podkreliæ, ¿e du¿a zmiennoæ gronkowców, wyra¿ona, miêdzy innymi, opornoci¹ na antybiotyki, zró¿nicowaniem gatunków, produkowaniem metabo-litów, chorobotwórczoci¹, rozprzestrzenianiem siê i du¿¹ wytrzyma³oci¹ na czynniki zewnêtrzne, czyni tê grupê bakterii potencjalnie niebezpieczn¹ przy za-ka¿eniu ludzi lub zwierz¹t (19, 21, 22).
Na koniecznoæ monitorowania i aktywnego zwal-czania lekoopornoci wskazuj¹ wiatowa Organiza-cja Zdrowia i Komisja Europejska. Istniej¹ bowiem przes³anki wskazuj¹ce na to, ¿e proces powstawania mikroorganizmów opornych na antybiotyki mo¿na zahamowaæ przez rozwa¿ne stosowanie tych leków oraz ci¹g³e monitorowanie opornoci w wybranym regionie czy te¿ ca³ym kraju (3, 7).
Pimiennictwo
1.Bauer H., Fuerhacker M., Zibuschka F., Schmid H., Puxbaum H.: Bacteria and fungi in aerosols generated by two different types of wastewater treat-ment. Water Res. 2002 36, 3965-3970.
2.Brandi G., Sisti M., Amagliani G.: Evaluation of the anvironmental impact of microbial aerosols generated by wastewater treatment plants utilizing dif-ferent aeration systems. J. Appl. Microbiol. 2000, 88, 845-852.
3.Dzier¿anowska D., Pawiñska A., Kamiñska A., Patzer J.: Lekooporne drob-noustroje w zaka¿eniach szpitalnych. Post. Mikrobiol. 2004, 43, 81-105. 4.Fernando N. L., Fedorak P. M.: Changes at an activated sludge sewage
treat-ment plant alter the numbers of airborne aerobic microorganisms. Water Res. 2005, 39, 4597-4608.
5.Harimatsu K.: The emergence of Staphylococcus aureus with reduced susceptibility to vancomycin in Japan. Am. J. Med. 1998, 29, 7-10. 6.Hedberg C. W., Mac Donald K. L., Osterholm M. T.: Changing epidemiology
of food-borne diseases. A Minnesota Prospective. Clin. Infect. Dis. 1994, 18, 671-683.
7.Hryniewicz W., Sulikowska A., Szczypa K., Gniadkowski M., Skoczyñska A.: Rekomendacje doboru testów do oznaczania wra¿liwoci bakterii na anty-biotyki i chemioterapeutyki. Post. Mikrobiol. 2005, 44, 175-192.
8.Hryniewicz W., Sulikowska A., Szczypa K., Krzysztoñ-Russjan J., Gniadkow-ski M.: Rekomendacje doboru testów do oznaczania wra¿liwoci bakterii na antybiotyki i chemioterapeutyki. Mikrobiol. Medycyna 2002, 3, 12-39. 9.Kêdzia W., Koniar H.: Diagnostyka mikrobiologiczna. Pañstwowy Zak³ad
Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1980, 21-27.
10.Khan S. A., Nawaz M. S., Khan A. A., Cerniglia C. E.: Transfer of erythro-mycin resistance from poultry to human clinical strains of Staphylococcus aureus. J. Clin. Microb. 2000, 38, 1832-1838.
11.Lighthart B.: The ecology of bacteria in the alfresco atmosphere. FEMS Microbiol Ecology 1997, 23, 263-274.
12.£ebkowska M.: Zanieczyszczenia mikrobiologiczne w powietrzu obiektów komunalnych i przemys³owych. In¿ynieria i ochrona rodowiska 2001, 4, 3-4. 13.Pascual L., Pérez-Luz S., Yáñex M. A.,Santamaria A., Gibert K., Salgit M., Apraiz D., Catalán V.: Bioaerosol emission from wastewater treatment plants. Aerobiologia 2003, 19, 261-270.
14.Petrycka H., Godlewska-Zab³ocka E., Kolasa M.: Mikroflora powietrza at-mosferycznego na obszarze oczyszczalni cieków w Tychach-Urbanowicach. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 1995, 8, 272-274.
15.Piekarska K., Traczewska T. M.: Wp³yw oczyszczalni cieków na jakoæ mikrobiologiczn¹ powietrza. Ochrona powietrza i Problemy Odpadów 2002, 36, 19-25.
16.Pillai S, Ricke S. C.: Bioaerosols from municipal and animal wastes: back-ground and contemporary. Can J. Microbiol. 2002, 48, 681-696.
17.PN-89 Z-04111/02. Ochrona czystoci powietrza. Badania mikrobiologicz-ne. Oznaczanie liczby bakterii w powietrzu atmosferycznym przy pobieraniu próbek metod¹ aspiracyjn¹ i sedymentacyjn¹.
18.Rywotycki R.: Patogennoæ gronkowców koagulazoujemnych dla zarodków indyczych. Medycyna Wet. 2002, 58, 356-360.
19.Sachanowicz J., Jakubczak A., Piechota M.: W³aciwoci fenotypowe i ge-notypowe szczepów Staphylococcus aureus wyizolowanych z mleka krów chorych na mastitis. Medycyna Wet. 2005, 61, 1370-1373.
20.Srinivasan A., Dick J. D., Perl T. M.: Vancomycin resistance in staphylococci. Clin. Microbiol. Rev. 2002, 15, 430-438.
21.Szewczyk E. M.: Diagnostyka bakteriologiczna. PWN, Warszawa 2005, 19-27. 22.Szymañska K., Buczek J.: Charakterystyka mechanizmów
chorobotwórczo-ci gronkowców. Medycyna Wet. 1999, 55, 590-594.
23.Taha M. P. M., Drew G. H., Longhurst P. J., Smith R., Pollard S. J. T.: Bio-aerosol releases from compost facilities: Evaluating passive and active source terms at a green waste facility for improved risk assassments. Atmospheric Environment 2006, 40, 1159-1169.
24.Wawron W., Szczubia³ M., Piech T., Krzy¿anowski J., Wrona Z., Krakow-ski L.: Ocena wra¿liwoci na antybiotyki bakterii wyizolowanych z przypad-ków mastitis u krów. Medycyna Wet. 2000, 56, 675-679.
25.Werner G., Cuny C., Schmitz F. J., Witte W.: Methicillin-resistant, quinupri-stin-dalfopristin-resistant Staphylococcus aureus with reduced sensitivity to gycopeptides. J. Clin. Microbiol. 2001, 39, 3586-3590.
Adres autora: dr in¿. Barbara Breza-Boruta, ul. Bernardyñska 6, 85-029 Bydgoszcz; e-mail: mikro@atr.bydgoszcz.pl
