No w a P raca S ocjalna
24
24
Praca z dziećmi,
młodzieżą
i rodzinami
Graham Brotherton,
Helen Davies, Gill McGillivray
Pr
aca z dziećmi, młodzieżą
i r odzinami Graham Br other ton, Helen Da vies , Gill M cGillivra y
Warszawa 2014
Redakcja:
Graham Brotherton
Helen Davies
Gill McGillivray
Praca z dziećmi,
młodzieżą
i rodzinami
English language edition published by SAGE Publications of London, Thousand Oaks,
New Delhi and Singapore,
Chapters 1 & 3 © Graham Brotherton 2010
Chapters 2 & 12 © Graham Brotherton and Gill McGillivray 2010
Chapter 4 © Hilary Dunphy and Terry Potter 2010
Chapter 5 © Graham Brotherton and Terry Potter 2010
Chapter 6 © John Ryan and Stephen Griffin 2010
Chapter 7 © Mark Cronin and Claire Smith 2010
Chapter 8 © Stan Tucker and Dave Trotman 2010
Chapter 9 © Roger Willoughby 2010
Chapter 10 © Claire Smith 2010
Chapter 11 © Gill McGillivray and Helen Davies 2010.
Redakcja wydania polskiego:
dr Janusz Stanek
Wydawca:
Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich
Aleje Jerozolimskie 65/79, 00–697 Warszawa
Tel.: 22 237 00 00, fax: 22 237 00 99
e-mail: sekretariat@crzl.gov.pl
www.crzl.gov.pl
Opracowanie merytoryczne, druk i dystrybucja serii publikacji na zlecenie CRZL:
WYG International Sp. z o.o.
ISBN 978–83–7951–301–7 (seria)
978–83–7951–325–3 (24)
Skład:
AgrafKa Sp. z o.o.
Publikacja bezpłatna
Nakład: 3000 egzemplarzy
Oddajemy do rąk Czytelników serię publikacji będących efektem pracy ekspertów i specjalistów z zakresu polityki społecznej, w szczególności pomocy społecznej. Celem niniejszej serii było przybliżenie najważniejszego dorobku teoretycznego i praktycznego państw Europy Zachodniej i USA w zakresie nowatorskich koncepcji i metod prowadzenia pracy socjalnej. Chodziło o przy-bliżenie nie tylko rozwiązań i teorii zupełnie nowych także w tamtych krajach, ale także i takich, które już zdążyły „okrzepnąć” i były poddawane wielostronnym ocenom, choć w naszym kraju wiele z nich wciąż pozostaje nieznanymi lub niedocenianymi. Część publikacji dotyczy nowych rozwiązań, co prawda już funkcjonujących w naszych realiach, jednak często realizowanych jedy-nie w ramach pojedynczych projektów, wartych jednak szerszego upowszechniania, adoptowa-nia i testowaadoptowa-nia w polskich warunkach. Przykładem może tu być chociażby tworzenie sieci fran-szyzy społecznej czy asystentury dostępnej w różnych sferach życia osób z niepełnosprawnością. Adresatami opracowań są przede wszystkim praktycy, działający w jednostkach pomocy spo-łecznej i realizujący jej ustawowe cele. Szczególnie ważnymi odbiorcami są pracownicy socjalni, których chcemy wyposażyć w nowe informacje oraz dostarczyć im wiedzy, która może zaowo-cować nowymi przedsięwzięciami, podejmowanymi przez nich w społecznościach lokalnych. Pracownicy socjalni w naszym kraju są bowiem grupą zawodową, której powierzono w ostatnich latach wiele zadań z zakresu pomocy społecznej, nie zawsze jednak wyposażając ich w odpo-wiednie i niezbędne do ich realizacji instrumenty. Najważniejszym zadaniem pracowników socjal-nych jest wsparcie słabszych grup społeczsocjal-nych w pokonywaniu ich problemów: w wychodzeniu z ubóstwa, izolacji społecznej i nieporadności życiowej. Od sposobu zdefiniowania problemu, z którym boryka się człowiek – adresat przedsięwzięć podejmowanych w sferze pracy socjalnej, przyjętej wobec niego postawy (paternalistycznej bądź partnerskiej), dostrzegania całego kon-tekstu sytuacyjnego, często wiele zależy. Pracownik socjalny może w swojej pracy pełnić wiele ról - być coachem, doradcą, brokerem, pośrednikiem, mediatorem, negocjatorem bądź inicjatorem aktywności lokalnej. Aby unikać zrutynizowanego działania i jednocześnie zwiększać kompeten-cje zawodowe pracowników socjalnych potrzebna jest szeroka wiedza w zakresie różnorodności metod ich pracy, obowiązujących standardów, znaczenia tworzenia sieci wsparcia koleżeńskiego, eksperckiego, superwizyjnego – zarówno nieformalnego, jak i ujętego w zasady współpracy, które można i należy wypracowywać lokalnie, także z reprezentantami innych instytucji.
W jaki sposób pracownicy instytucji pomocy społecznej mogą zatem towarzyszyć swoim klientom, beneficjentom, podopiecznym? Jak mogą wspomagać proces ich powrotu do życia w rodzinie i społeczeństwie, nauczyć dbania o istotne relacje międzyludzkie, odpowiedzialności za własny los, pokonywania lęków związanych z podejmowaniem nowych zobowiązań, wskazy-wać drogi wyjścia z sytuacji kryzysowych? Która z ról, w danym czasie, będzie najodpowiedniejsza w tym konkretnym, indywidualnym przypadku? Ufamy, że na te i wiele innych pytań, pracownicy znajdą odpowiedzi w przekazanych im publikacjach.
W polityce społecznej, w tym pomocy społecznej, coraz częściej zwraca się uwagę na efektyw-ność i racjonalefektyw-ność podejmowanych działań. Zawsze zbyt mała ilość dostępnych środków finan-sowych w stosunku do zwiększającej się wciąż skali potrzeb, wymusza szukanie i podejmowanie prób implementowania na grunt społeczny rozwiązań wcześniej kojarzonych głównie z bizne-sem, pochodzących z teorii zarządzania. Od pracownika socjalnego wymaga się umiejętności menadżerskich, jego zadaniem jest „zarządzanie przypadkiem”, „generowanie zmiany”. Wymaga się od niego znajomości instrumentów nowego zarządzania publicznego oraz rozumienia uwarunkowań decydujących o skuteczności ich stosowania, prowadzących do wpisywania się na trwałe w pejzaż lokalnych partnerstw publiczno – prywatnych.
Opublikowane opracowania mogą być wreszcie użytecznym narzędziem dla innych aktorów polityki społecznej: polityków wyznaczających jej instytucjonalne ramy, naukowców i badaczy spierających się o zasadność przyjmowania za obowiązujące takich, a nie innych paradygmatów, wyznaczających cele i sposoby ich realizacji, a także samych uczestników życia społecznego. Nie chodzi o to, aby działać „na rzecz” osób i grupy, czy „wobec” jakichś problemów, lecz „z” oso-bami i grupami, będącymi często niewykorzystanym potencjałem dla samych siebie i swoich środowisk.
Przedstawiana Państwu „Nowa Praca Socjalna” ma szansę stać się źródłem inspiracji dla przed-stawicieli wielu środowisk zaangażowanych w realizację zadań z zakresu pomocy społecznej. Zachęcam do lektury.
dr hab. Olga Kowalczyk prof. UE Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Przedstawiamy Państwu ważną serię wydawniczą, która została zatytułowana jako „Nowa Praca Socjalna” wskazując na jej innowacyjny, często nowatorski charakter. Seria składa się z trzydzie-stu publikacji – dwudzietrzydzie-stu przygotowanych przez wybitnych polskich ekspertów i praktyków, zajmujących się zagadnieniami pomocy społecznej i pracy socjalnej oraz dziesięciu, które zostały przetłumaczone z języka angielskiego i ukazują aktualny dyskurs międzynarodowy w omawianej problematyce.
Celem serii poświęconej nowym zagadnieniom lokalnej polityki społecznej, szczególnie w aspekcie systemu pomocy społecznej i pracy socjalnej, jest popularyzacja w Polsce nowych metod i instrumentów wsparcia społecznego oraz ukazanie aktualnych zagadnień instytucjo-nalno-organizacyjnych oraz prawnych, które kształtują ramy dla działań pracownika socjalnego i środowiskowego.
Treść publikacji niewątpliwie wzbogaca istniejący w Polsce dorobek intelektualny, zarówno ukowy jak i praktyczny, który musi być jednak stale uzupełniany przez nowości płynące z na-szych doświadczeń 25 lat transformacji, ale także z rozwiązań, które sprawdziły się w krajach o rozwiniętych systemach zabezpieczenia społecznego. Aby właściwie ocenić w jakim miejscu rozwoju pracy socjalnej, czy szerzej pomocy społecznej, jesteśmy w Polsce, musimy mieć punkty odniesienia w innych państwach, które funkcjonują w różnych modelach polityki społecznej. Wybór publikacji do druku miał charakter otwartego konkursu, do którego przystępowali eksperci z różnych środowisk akademickich oraz instytucji praktyki społecznej. Dziesięcioosobowa Rada Redakcyjna, składająca się z przedstawicieli nauki oraz instytucji pomocy społecznej, podczas swych posiedzeń oceniała merytoryczne uzasadnienie i cel pracy, strukturę książki oraz jej me-todologię z bibliografią. Ważnym aspektem wyboru opracowań do publikacji była ich innowa-cyjność i nowatorskie podejście, chociaż nie oznacza to, że wszystkie książki prezentują tylko i wyłącznie nowe podejście do zagadnień pracy socjalnej. Siłą wsparcia społecznego jest także istniejąca tradycja i dorobek, który także docenialiśmy łącząc to co wartościowe z przeszłości z tym co konieczne w przyszłości. Daje się to szczególnie zauważyć w niektórych publikacjach, które wskazują na istniejący współcześnie renesans sprawdzonych idei, rozwiązań i metod.
Wszystkie publikacje wydane w ramach serii były recenzowane przez trzech niezależnych eks-pertów – specjalistów z zakresu polityki społecznej, pomocy społecznej i/lub pracy socjalnej. Recenzenci byli wybrani przez Radę Redakcyjną w procedurze konkursowej – są to wybitni spe-cjaliści z obszarów: nauki i praktyki, najczęściej dobrze znani w środowisku polityków społecznych. Nierzadko recenzje były bardzo wnikliwe i krytyczne, co skutkowało koniecznością dokonywania uzupełnień i poprawek. Kilka publikacji po recenzjach Rada Redakcyjna odrzuciła.
Wydaje się, że istotną wartością całej serii jest to, że z jednej strony ukazuje ona teoretyczne i prak-tyczne wątki pracy socjalnej z konkretnym typem klienta lub społecznością lokalną; a z drugiej, że prezentuje szersze powiązania pracy socjalnej z takimi zagadnieniami jak przedsiębiorczość społeczna, nowe zarządzanie publiczne i governance czy wreszcie ukazuje swe silne związki z koncepcją empowerment. Ukazanie międzynarodowych doświadczeń w realizacji pracy socjal-nej jest dodatkowym „ładunkiem” intelektualnym, który poszerza naszą wiedzę o rozwiązaniach w innych welfare states.
Jako Rada Redakcyjna zachęcamy wszystkich pracowników systemu pomocy społecznej, w tym pracowników socjalnych, działaczy społecznych oraz decydentów do zapoznania się z treścią re-komendowanych przez nas i opublikowanych publikacji. Mamy nadzieję, że znajdziecie Państwo w części z nich inspirujące wątki teoretyczne i praktyczne, które przydadzą się Państwu w życiu zawodowym.
Życzymy miłej lektury!
dr hab. Mirosław Grewiński prof. WSP Przewodniczący Rady Redakcyjnej
dr hab. Mirosław Grewiński, prof. WSP – Przewodniczący Rady Redakcyjnej – prorektor Wyższej
Szkoły Pedagogicznej im. Janusza Korczaka w Warszawie
dr Ewa Flaszyńska – Dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Bielany m. st. Warszawy mgr Hanna Gumińska – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie
w Słupsku
dr hab. Jolanta Grotowska-Leder, prof. UŁ – Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet
Łódzki
mgr Barbara Kamińska-Skowronek – Kierownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej
w Tyszowcach
prof. zw. dr hab. Janusz Kirenko – Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej w Lublinie
mgr Danuta Koczkodaj – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie
w Słupsku
mgr Krzysztof Kratofil – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej
w Tarnowskich Górach
dr hab. Jerzy Krzyszkowski, prof. UŁ – Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki dr Anna Zasada-Chorab – Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie,
Wydział Nauk Społeczno-Pedagogicznych w Katowicach i Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Czeladzi
Zespół Projektu Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich:
dr Adam Krzyżanowski – Kierownik Projektu mgr Andrzej Bogdański – Sekretarz Projektu Dominika Szeląg – Ekspert ds. e-learningu
Zespół realizacyjny WYG International Sp. z o.o.:
mgr inż. Ewa Płodzień-Pałasz – Kierownik Projektu dr Monika Miedzik – Ekspert merytoryczny dr Jarosław Pichla – Ekspert merytoryczny
SŁOWO WSTĘPNE . . . 3
OD RADY REDAKCYJNEJ . . . 5
1. PRACA Z DZIEĆMI, MŁODZIEŻĄ I RODZINAMI – KONTEKST POLITYCZNY . . . 13
1.1. Struktura rządu w Wielkiej Brytanii . . . 14
1.2. Agencje rządowe . . . 14
1.3. Struktura rządu w Anglii . . . 14
1.4. Proces polityczny . . . 15
1.5. Decentralizacja. . . 16
1.6. Władze lokalne . . . 17
1.7. Wdrażanie polityki . . . 17
1.8. Rozwój usług świadczonych na rzecz dzieci, młodzieży i rodzin . . . 18
1.9. Reformy Nowej Prawicy . . . 20
1.10. Ustawa o Prawach Dziecka z 1989 roku . . . 22
1.11. Reformy Nowej Prawicy . . . 24
1.12. Menedżeryzm i nadzór . . . 25
1.13. Usługi dla dzieci według Laburzystów – zmieniony kierunek czy kontynuacja Nowej Prawicy? . . . .25
1.14. Co przyniesie przyszłość? . . . 26
1.15. Literatura uzupełniająca . . . 27
2. ZMIENIAJĄCE SIĘ DZIECIŃSTWO, ZMIENIAJĄCE SIĘ RODZINY . . . 29
2.1. Bardzo krótka historia dzieciństwa . . . 30
2.2. Zmiany międzypokoleniowe . . . 34
2.3. Śmierć dzieciństwa . . . .35
2.4. Status ekonomiczny dzieci i dzieciństwa . . . 36
2.5. Trzy światy kapitalizmu społecznego według Esping-Andersena (1990) . . . 36
2.6. Fox Harding i pozycje wartości . . . 37
2.7. Zmieniająca się rola płci . . . 39
2.8. Psychologiczne aspekty dzieciństwa. . . 39
2.9. Odporność i przemiany . . . 41
2.10. Relacje, uprawnienia i praktyka . . . .43
2.11. Wnioski . . . 44
2.12. Literatura uzupełniająca . . . 45
3. PRACA Z RODZICAMI . . . 47
3.1. Kształtowanie kompetentnych rodziców . . . 47
3.3. Praca z ojcami . . . 54
3.4. Praca uwzględniajaca różnice kulturowe . . . 56
3.5. Reagowanie na zaniedbanie . . . 56
3.6. Literatura uzupełniająca . . . 61
4. UBÓSTWO JAKO ZAGADNIENIE SPOŁECZNE I POLITYCZNE . . . 63
4.1. Co oznacza termin „ubóstwo”? . . . 65
4.2. Ubóstwo bezwzględne . . . 65
4.3. Ubóstwo względne . . . 66
4.4. Rozwijanie działań politycznych mających na celu zwalczanie ubóstwa i problemów ekonomicznych . . . 71
4.5. Ponowne odkrycie problemu ubóstwa i reakcja ze strony współdziałających instytucji . . . 71
4.6. Obszary ubóstwa – zwalczanie niedostatku w obrębie dzielnicy . . . 72
4.7. Władze lokalne przejmują pozycję lidera . . . 73
4.8. Jeśli ludzie są źródłem problemu, powinni być też przyczyną jego rozwiązania . . . 75
4.9. Od grupy sąsiedzkiej do wspólnoty . . . 76
4.10. Dlaczego podejście oparte na współdziałaniu okazało się nieskuteczne w walce z ubóstwem? . . . 77
4.11. Wnioski . . . 78
4.12. Literatura uzupełniająca . . . 79
5. ZDROWIE ORAZ DOBRE SAMOPOCZUCIE DZIECI I MŁODZIEŻY . . . 81
5.1. Zdrowie oraz dobre samopoczucie dzieci i młodzieży . . . 81
5.2. Raport Achesona . . . 84
5.3. Wpływ ubóstwa i nierówności na stan zdrowia . . . 86
5.4. Nierówności zdrowotne: wieloaspektowy problem . . . 86
5.5. Zdrowie i ubóstwo wśród dzieci . . . 87
5.6. Niekorzystna sytuacja w niekorzystnej sytuacji . . . 88
5.7. Zdrowie psychiczne . . . 89
5.8. Zdrowie i postrzeganie nierówności . . . 90
5.9. Poszukiwanie rozwiązań . . . 91
5.10. Dzieci, rodziny i zdrowy styl życia: gdzie się teraz znajdujemy? . . . 93
5.11. Literatura uzupełniająca . . . 94
6. WSŁUCHIWANIE SIĘ W GŁOS DZIECI W PLACÓWKACH OŚWIATOWYCH . . . 95
6.1. Historyczna konstrukcja dzieciństwa . . . 96
6.2. Konwencja Narodów Zjednoczonych o Prawach Dziecka . . . 96
6.3. Status ucznia placówek edukacyjnych . . . 97
6.4. Rady Szkół . . . 98
6.5. Wsłuchiwanie się w opinie dzieci w placówkach edukacyjnych . . . .102
6.6. Zastrzeżenia dotyczące skuteczności działania Rad Szkół . . . .103
6.7. Inne strategie w zakresie wsłuchiwania się w głos młodzieży w placówkach edukacyjnych105 6.8. Kształtowanie charakteru . . . .107
6.9. Każde Dziecko jest Ważne . . . .108
6.10. Kwestie ochrony dzieci . . . .109
6.11. Wnioski . . . .110
6.12. Literatura uzupełniająca . . . .111
7. OD ASEKURACJI DO OCHRONY . . . .115
7.1. Kontekst historyczny. . . .115
7.2. Ustawa o Prawach Dziecka z 1989 roku . . . .118
7.3. Przekierowana debata . . . .120
7.4. Victoria Climbié, Lord Laming i „Każde Dziecko jest Ważne” (Every Child Matters) . . . .123
7.5. Strategie wczesnych interwencji . . . .127
7.6. Wczesna interwencja a ochrona bezpieczeństwa dziecka . . . .131
7.7. Wnioski . . . .132
7.8. Literatura uzupełniająca . . . .133
8. INTERPRETACJA ZAGROŻEŃ: CZYNNIKI, LĘKI I OCENA SYTUACJI . . . .135
8.1. Społeczności ryzyka . . . .139
8.2. Typologia ryzyka . . . .141
8.3. Pojęcie osądu . . . .144
8.4. Osobiste wartości i przekonania . . . .145
8.5. Polityka i ustawodawstwo . . . .145
8.6. Profesjonalne podejście . . . .146
8.7. Interpretacja zebranych materiałów (dowodów) . . . .146
8.8. Konteksty regionalne i lokalne . . . .146
8.9. Przemyślenia podsumowujące . . . .147
8.10. Literatura uzupełniająca . . . .148
9. KSZTAŁTOWANIE ROZWOJU DZIECKA . . . .149
9.1. Konceptualizacja rozwoju . . . .149
9.2. Teoretyczne perspektywy . . . .152
9.3. Konteksty historyczne i kulturowe . . . .154
9.4. Obserwacja rozwoju . . . .156
9.5. Komunikacja i symbolizacja . . . .158
9.6. Teoria przywiązania . . . .159
9.7. Wnioski . . . .159
9.8. Literatura uzupełniająca . . . .160
10. BADANIA REALIZOWANE Z DZIEĆMI, MŁODZIEŻĄ I RODZINAMI . . . .163
10.1. Badania skoncentrowane na dziecku . . . .165
10.2. Etyka i dzieci . . . .166
10.3. Świadoma zgoda . . . .168
10.4. Kwestie metodologiczne . . . .170
10.6. Badania jakościowe . . . .172
10.7. Triangulacja, rzetelność i ważność . . . .173
10.8. Rola dzieci i młodzieży w analizie i upowszechnianiu badań . . . .174
10.9. Podsumowanie . . . .175
10.10. Literatura uzupełniająca . . . .177
11. ROZWIJANIE WŁASNYCH KOMPETENCJI ZAWODOWYCH . . . .179
11.1. Praktyka refleksyjna . . . .180
11.2. Indywidualne różnice i dyspozycje . . . .182
11.3. Umiejętności w miejscu pracy . . . .184
11.4. Uczenie się w miejscu pracy . . . .186
11.5. Konstruowanie tożsamości zawodowych i ich wpływ na praktykę zawodową . . . .188
11.6. Wnioski . . . .193
11.7. Literatura uzupełniająca . . . .193
12. DOKĄD ZMIERZAMY . . . .195
1. PRACA Z DZIEĆMI, MŁODZIEŻĄ
I RODZINAMI – KONTEKST POLITYCZNY
Celem niniejszego rozdziału jest:
Î Analiza pojęcia „polityka” w kontekście funkcjonowania dzieci, młodzieży i rodzin oraz
kształtowania przez rząd jego zakresu.
Î Rozważenie, jak polityka ewoluowała w ostatnich latach.
Î Zbadanie skutków działania obecnej polityki w odniesieniu do osób pracujących z dziećmi,
młodzieżą oraz rodzinami.
Żadna z osób pracujących z dziećmi, młodzieżą i rodzinami nie może uciec od polityki – każde miejsce pracy można rozpatrywać z punktu widzenia określonego kontekstu politecznego, od-noszącego się do zagadnień związanych ze zdrowiem, bezpieczeństwem, ochroną dzieci i mło-dzieży czy też równych szans edukacyjnych. Polityka w głównej mierze funkcjonuje na dwóch poziomach: lokalnym, do którego odnosi się niniejsze opracowanie, jak i krajowym, obejmują-cym szeroki wachlarz idei i kwestii politycznych dotyczących Spraw Każdego Dziecka i Każdej
Osoby Młodej1. Lokalna polityka regulująca codzienną praktykę jest odzwierciedleniem obaw
i priorytetów polityki krajowej. Polityka odnosząca się do dzieci, młodzieży i rodzin stanowi więc obszar zasad społecznych, które mogą być opisane jako badanie sposobu, w jaki rządy starają się wpływać na życie społeczne. W związku z tym, każda osoba działająca w tym obszarze może być postrzegana jako pracująca na arenie politycznej. Stąd, jednym z głównych zagadnień ni-niejszego rozdziału oraz całej książki jest zrozumienie roli osoby pracującej z dziećmi, młodzieżą i rodzinami w połączeniu z kontekstem politycznym, regulującym liczne kwestie na polu teorii i praktyki. W celu zrozumienia sposobu, w jaki tworzona jest polityka, musimy pokrótce przyjrzeć się sposobowi działania rządu w Wielkiej Brytanii, ze szczególnym odniesieniem do Anglii.
1 Ewa Krzaklewska (Uniwersytet Jagielloński): „(…) tak naprawdę mamy problem z samą definicją osoby młodej: kto jest „osobą młodą”? Analizując istniejące
polityki, osoba która się uczy, jest „młoda”, osoba pracująca – „dorosła” (chyba że wykonuje staż). Jak osoba posiada dziecko, to też jest „dorosła”. Głos w dyskusji
poświęconej RELACJOM MIĘDZYPOKOLENIOWYM, [w:] Polska w Europie. Przyszłość demograficzna. Sesja inauguracyjna, pod red. Z. Strzeleckiego, A. Potrykowskiej, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa 2012, s. 424. Definicja (o charakterze regulacyjnym) osoby młodej, zaproponowana przez ministra Kosiniaka-Kamysza (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej), „(…) obejmie wszystkich do 30. roku życia. To konieczna zmiana, bo wielu młodych uczy się coraz
dłużej i później wchodzą na rynek pracy. Dzięki temu urzędy będą mogły pomóc większej grupie osób”, Zob.: http://www.mpips.gov.pl/aktualnosci-wszystkie/
1.1. Struktura rządu w Wielkiej Brytanii
Jedną z kluczowych cech brytyjskiego rządu, szczególnie w Anglii, jest fakt, iż jest on bardzo scen-tralizowany, nawet biorąc pod uwagę niedawne działania decentralizacyjne (opisane w dalszej części tego rozdziału). Oznacza to, że rząd, a przede wszystkim premier, posiadają szerokie upraw-nienia i zdolność do wywierania znaczącego wpływu na politykę. Istnieje szereg argumentów, które za tym przemawiają. Po części wynika to ze sposobu, w jaki rząd jest wybierany. System większościowy, zakładający wybór parlamentarzystów na podstawie liczby głosów w okręgach wyborczych sprawia, że skuteczny rząd będzie prawie zawsze pochodził z jednej spośród dwóch partii: Pracy i Konserwatywnej. Daje to liderom tych partii szerokie uprawnienia, jako że w efekcie kariera polityczna jest zależna od osiągnięcia sukcesu w ramach hierarchii partyjnej. Efekt taki jest wzmacniany zwłaszcza przez fakt, że premier (mający bliskich współpracowników/doradców) posiada szerokie uprawnienia do sprawowania patronatu, czyli zdolność do powoływania osób na stanowiska zarówno w rządzie, jak i agencjach rządowych (patrz poniżej). Rządy reprezentujące wszystkie ugrupowania polityczne były i są oskarżane o powoływanie swoich ludzi do pełnienia znaczących ról w różnego rodzaju agencjach, choć w ciągu ostatnich kilku lat wprowadzono bardziej transparentny proces selekcji.
1.2. Agencje rządowe
Jest to termin używany w odniesieniu do organizacji, które są powiązane z rządem (często przez finansowanie), lecz nie są organizacyjnie częścią rządu. Być może najważniejszą z nich dla osób
pracujących z dziećmi, młodzieżą i rodzinami jest Ofsted2, która mimo oficjalnego miana urzędu
zajmującego się kontrolą instytucji oświatowych, w rzeczywistości reguluje nie tylko edukację, lecz także opiekę społeczną i powiązane z tego typu działalnością usługi dla dzieci i młodzieży. W ramach podstawowych wiadomości na temat roli Ofsted, warto zgłębić istotę działań
nasta-wionych na pracę z dziećmi i młodzieżą, jak i procedur przeprowadzania inspekcji3.
Korzystanie z pomocy agencji w celu realizacji przyjętej polityki ma również swoich przeciwni-ków, którzy podkreślają fakt, że agencje te nie są bezpośrednio odpowiedzialne za lokalnych lub krajowych wyborców, w sposób, w jaki są z nimi powiązane rządy i władze lokalne.
1.3. Struktura rządu w Anglii
Świat polityki dzieli się na trzy części: władzę wykonawczą, władzę ustawodawczą i władzę są-downiczą. Władza wykonawcza składa się z osób, które posiadają uprawnienia do podejmowania decyzji; tj. Premiera, Rady Ministrów oraz osób, które im doradzają. W znaczeniu politycznym jest to miejsce, w którym polityka jest pobudzana do życia, gdzie swoje źrodło mają nowe idee politeczne.
2 Office for Standards in Education, Children’s Services and Skills – instytucja pozarządowa nadzorująca na terenie Anglii (na obszarze całego
Zjednoczonego Królestwa działają analogiczne organizacje), na zlecenie władz, działania instytucji publicznych i niepublicznych (korzystających ze środków publicznych) na polu edukacji, opieki nad dziećmi i rozwoju uzdolnień.
Władza ustawodawcza składa się z dwóch Izb Parlamentu – Izby Gmin i Izby Lordów. Jest to miej-sce, gdzie polityka – zwłaszcza, ta wymagająca zmian w prawie – jest omawiana, a czasem zmie-niana. Wszystkie potencjalne zmiany prawa muszą przejść szereg odczytów w obu Izbach, jak również kilka etapów pracy w komisjach parlamentarnych, podczas których są szczegółowo ba-dane pod względem legislacyjnym. Mimo, że proces ten nie prowadzi do bezpośrednich zmian, ważne jest, aby pamiętać, że rząd wywiera znaczny wpływ na jego przebieg, ponieważ tworzy harmonogram odczytów i decyduje o składzie komisji, która rozpatruje zmiany legislacyjne. Władza sądownicza to wysocy rangą sędziowie, którzy są odpowiedzialni za definiowanie sposo-bu „działania” ustawodawstwa w praktyce poprzez tworzenie „prawa zwyczajowego” będącego podstawą dla późniejszych wyroków. Wytyczne Frasera (czasem nazywane Kompetencją Gillicka), o których mowa w dalszej części rozdziału, są tego przykładem.
Ważne jest, aby zauważyć, że zdolność rządu do przygotowania i wprowadzania ustaw jest w dużym stopniu zależna od większości głosów w parlamencie. Im więcej głosów, tym łatwiej utrzymać kontrolę nad procesem opisanym powyżej. W ciągu ostatnich 30 lat lub więcej, rządy często cieszyły się znaczną większością głosów i dlatego też były w stanie wprowadzać radykalne zmiany. Przejdziemy teraz do omówienia sposobu rozwijania polityki przez rządy.
1.4. Proces polityczny
„Tradycyjny” proces polityczny rozpoczyna się rządowym przedłożeniem dokumentu konsulta-cyjnego w formie Zielonej Księgi, do którego organizacje mogą się następnie odnieść. Zielone Księgi często zawierają szereg opcji, które są następnie realizowane lub porzucane na podstawie odpowiedzi zainteresowanych stron. Po Zielonych Księgach stosowane są Białe Księgi, które zawierają bardziej precyzyjne propozycje. Po konsultacji w sprawie Białych Ksiąg, rząd tworzy projekt ustawodawczy, tj. „projekt ustawy”, który następnie jest uwzględniany w procesie opi-sanym powyżej. Pod koniec tego procesu, projekt ustawy staje się nowym aktem prawnym lub ustawą. W ramach jednego z ostatnich przykładów procesu legislacyjnego, który odnosi się do zagadnień pracy z dziećmi, młodzieżą i rodzinami, jest Zielona Księga z 2003 roku, dotycząca przyszłości usług świadczonych dla dzieci w świetle sprawozdania Laming w związku ze śmiercią Victorii Climbié (omówionej szczegółowo w Rozdziale 7). Był to projekt o nazwie „Każde dziecko jest ważne” (Every Child Matters). Po zakończeniu procesu legislacyjnego, Zielona Księga stała się podstawą dla przygotowania Ustawy o Prawach Dziecka z 2004 roku.
Ćwiczenie
Aktualne dokumenty konsultacyjne znajdują się na stronach internetowych odpowiednich służb rządo-wych (Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa ds. Dzieci, Szkół i Rodzin, Rządu Szkockiego oraz Walijskiego Zgromadzenia Narodowego).
Î Prosimy o zapoznanie się z odnośnymi dokumentami konsultacyjnymi.
Î Jeżeli istnieją dokumenty, które szczególnie Cię interesują, pomyśl jak możesz się do nich odnieść,
Ważne jest, aby podkreślić, że nie wszystkie nowe akty prawne powstają w ten sam sposób, gdyż niektóre projekty nie wymagają wprowadzania zmian w prawie i są następstwem rządowych zaleceń lub „wskazówek” przekazywanych lokalnym władzom w postaci wytycznych. Zmiana sposobu udzielania finansowania może być również wykorzystywana do zmiany kierunku po-lityki. Na stronie internetowej http://www.parliament.uk/works/works.cfm znajduje się ilustra-cja do procesu wprowadzania zmian w prawie, jak również informacje dotyczące wielu innych aspektów odnoszących się do stanowienia prawa.
Mimo, że rola władz lokalnych w bezpośrednim świadczeniu usług maleje, pozostają one nadal ważnymi zleceniodawcami zadań z zakresu opieki nad dziećmi. Tego rodzaju dywersyfikacja odpowiedzilaności, będąca podstawą kreowania polityki oraz wykorzystywania agencji poza-rządowych, jako kluczowego elementu realizacji zadań z zakresu polityki, został opisany, jako przejście od uogólnionych działań rządu do szerszego pojęcia zarządzania.
Mieszana gospodarka dobrobytu
Jedna z kluczowych zdobyczy w sposobie świadczenia usług dla dzieci, młodzieży i rodzin ulegała zmianom w ciągu ostatnich 20 lat i przybrała formę niezależną od państwa
(realizowa-ną przez NHS4 lub władze lokalne). Obecnie głównymi dostawcami usług są firmy prywatne
lub organizacje non-profit (charytatywne, społeczne, wyznaniowe, itp.). Są one sybwencjo-nowane i nadzorowane przez państwo w ramach świadczenia zakontraktowanych usług dla końcowego odbiorcy.
1.5. Decentralizacja
Jedną z kluczowych zmian w ostatnich kilku latach było wprowadzenie decentralizacji, co do-prowadziło do powstania Parlamentu Szkockiego i Walijskiego Zgromadzenia Narodowego oraz do przeniesienia uprawnień do tego nowego szczebla władzy. W przypadku Parlamentu Szkockiego obejmuje to pełną odpowiedzialność za kwestie świadczenia usług dla dzieci. W od-niesieniu do Walijskiego Zgromadzenia Narodowego pojawia się duża zbieżność z Parlamentem Wielkiej Brytanii, lecz polityka walijska wyraźnie różni się w pewnych obszarach. Z politycznego punktu widzenia, jedną z najbardziej interesujących implikacji decentralizacji jest pojawienie się wielu konkurencyjnych strategii prowadzenia polityki świadczenia usług dla dzieci w różnych częściach Wielkiej Brytanii. Obecnie jest to najbardziej widoczne w obszarze polityki prowadzo-nej wobec dzieci i młodzieży, czego efektem są zróżnicowane kompetencje Rzeczników Praw Dziecka w Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii Północnej. Istnieje również szereg innych kwestii odno-szących się na przykład do badania i struktury programów nauczania, zwłaszcza w pierwszych latach kształcenia.
Ćwiczenie
Î Zapoznaj się ze stronami internetowymi czterech rzeczników praw dziecka, które można łatwo
znaleźć za pośrednictwem dowolnej wyszukiwarki.
Î Zwróć uwagę na różnice w charakterystyce ról i możliwościach działania, jakie wystęują pomiędzy
poszczególnymi rzecznikami.
Î Co może tłumaczyć te różnice? Jakie są ich możliwości działania?
1.6. Władze lokalne
W Szkocji i Walii struktura władz lokalnych jest dość prosta. Składa się ona z systemu organów „jednolitych”: pojedyncza warstwa władz lokalnych, w której wszyscy rządzący mają te same role i zobowiązania. W przypadku Anglii, system (głównie z przyczyn historycznych, ale także z powo-du działań reformatorskich) jest bardziej złożony; niektóre obszary Anglii (głównie powo-duże tereny miejskie) mają władze jednolite, podczas gdy inne obszary posiadają dwustopniowy system władz okręgowych i powiatowych. W tym przypadku odpowiedzialność za świadczenie usług na rzecz dzieci spoczywa na władzach powiatowych. Rola władz lokalnych w zakresie świadcze-nia usług dla dzieci, młodzieży i rodzin została zmodyfikowana na wiele sposobów. Po pierwsze, nastąpiło przejście do systemu niepublicznych organizacji, integrującego zarządzanie edukacją, opieką społeczną i innymi usługami socjalnymi dla dzieci i młodzieży. Po drugie, w przypadku wielu usług, na przykład tych udzielanych na wczesnych etapach kształcenia, czy w zakresie wsparcia dla rodziny lub opieki społecznej dla dzieci, nastąpiło odejście od bezpośrednich świad-czeń na rzecz zakupów rzeczowych i działalności koordynacyjnej z usługami świadczonymi przez organizacje socjalne lub prywatne, choć nadal istnieją znaczące różnice w ilości bezpośrednio gwarantowanych usług pomiędzy władzami lokalnymi. Po trzecie, w edukacji nastąpiły zmiany (zakładające realizację akademickiego stylu kształcenia), w przypadku których organizacje poza-rządowe odgrywają znacznie większą rolę w procesie edukacji państwowej.
1.7. Wdrażanie polityki
W procesie wdrażania założeń polityki, rządy mają szereg potężnych instrumentów dających gwarancję, że przyjęta polityka zadziała w zaplanowany sposób. Pierwszym z nich są finanse. Rząd centralny dostarcza większą część pieniędzy (pochodzących z podatków krajowych; po-datku dochodowego; popo-datku VAT oraz z ubezpieczenia społecznego, następnie lokalnie dystry-buowanych), która jest wykorzystywana przez władze lokalne do świadczenia usług, co często odbywa się za pośrednictwem ukierunkowanego finansowania (subwencje), które może być wykorzystywane tylko do określonych celów. Drugim ze sposobów za sprawą których rząd cen-tralny może kontrolować politykę, jest wykorzystanie zapisów prawa do tworzenia obowiąz-ków ustawowych, których wykonywanie należy do zakresu odpowiedzialności władz lokalnych – na przykład, gwarantowanie różnego rodzaju usług na rzecz szeroko pojmowanej ochrony dzieci. Trzecią opcją będącą do dyspozycji rządu centralnego jest przyznawanie władzom lokal-nym uprawnień do pełnienia określonych funkcji. Znaczna część przepisów dotyczących opieki
pozaszpitalnej działa na gruncie tego typu upoważenienia, a to daje władzom lokalnym większą swobodę w zaspokajaniu potrzeb mieszkańców w tej sferze. W wielu przypadkach wykorzysty-wanie uprawnień wynika z wytycznych i standardów, które same w sobie tworza dość jasne ramy,
zgodnie z którymi muszą funkcjonować agencje (na przykład Every Child Matters5). To z kolei jest
powiązane z głównym narzędziem będącym w gestii rządu, którym jest korzystanie z pomocy in-spektoratów, takich jak Ofsted w celu kontroli usług, co zostało szerzej omówione w dalszej części.
1.8. Rozwój usług świadczonych na rzecz dzieci, młodzieży
i rodzin
XIX wiek może być postrzegany jako czas, w którym pojawił się rozpoznawalny wzór lub system usług dla dzieci, młodzieży i rodzin. Kluczowe elementy zarysowanej procedury pochodziły z działań organizacji charytatywnych, takich jak Barnardos, która rozwinęła się bardzo szybko w drugiej połowie XIX wieku, zapewniając miejsca dla dzieci w sierocińcach (choć tylko sto-sunkowo niewielki odsetek dzieci w tych ośrodkach to sieroty naturalne). Od 1906 roku nacisk ten był kładziony na zwiększoną interwencję państwa, jako że nowy liberalny rząd wprowadził szereg środków, które są nadal postrzegane jako kluczowe elementy istniejącego systemu: posiłki szkolne, ustawodawstwo przeciwko zaniedbywaniu dzieci, wprowadzenie pielęgniarek szkol-nych oraz środowiskowych, jak również reforma edukacji, wprowadzająca realizację programu powszechnego nauczania na poziomie podstawowym. Przede wszystkim została uchwalona Ustawa o Prawach Dziecka z 1908 roku, która po raz pierwszy mogła być postrzegana jako próba zdefiniowania w sensie ogólnym roli rodziców w wychowywaniu dzieci.
Podczas II Wojny Światowej rząd zlecił starszemu urzędnikowi państwowemu, Williamowi Beveridge, aby zapoznał się z pracami roboczymi nad systemem świadczeń. Raport Bevridge’a nie-co przekroczył założoną objętość i wzywał do reformy systemu opieki społecznej, argumentując, że połączony charakter problemów dotyczących na przykład ubóstwa i bezrobocia wymaga komplementarnej odpowiedzi. Raport Beveridge’a zatytułowany „Ubezpieczenie Społeczne i Usługi Pomocnicze”, opublikowany w 1942 roku, stanowił skuteczny plan działań państwa opiekuńczego i stworzył bazę programu, z którym Partia Pracy (z większościowym poparciem opozycyjnej Partii Konserwatywnej) postanowiła pójść do wyborów powszechnych pod koniec II Wojny Światowej, obiecując wdrożyć wszystkie rekomendacje Beveridge’a. Jedyny punkt z raportu Beveridge’a, który został wdrożony przed wyborami, to jego propozycje dla edukacji, które stworzyły podsta-wę do powstania Ustawy o Edukacji w 1944 roku, wraz z wprowadzeniem jednolitego systemu kształcenia dla liceów ogólnokształcących i nowoczesnych szkół średnich, który ukształtował całą późniejszą politykę edukacyjną.
Wybory powojenne doprowadziły do miażdżącego zwycięstwa Partii Party. Po raz pierwszy partia ta cieszyła się zdecydowaną większością w Parlamencie, a propozycje Beveridge’a stały się podsta-wą do daleko idącej reformy społecznej w zakresie zdrowia, świadczeń i usług społecznych, tym samym tworząc merytoryczne i organizacyjne ramy dla usług, które w dużej mierze obowiązują do dziś. Po części, Publiczna Służba Zdrowia (National Health Service – NHS) funkcjonowała już
w czasie wojny, jako Służba Zdrowia, tworząca skoordynowany system przygotowany z myślą o sprostaniu wymaganiom czasów wojny. Gdy NHS została formalnie utworzona w 1948 roku, nastąpiła decydująca zmiana, zapewniająca kobietom i dzieciom po raz pierwszy pełny dostęp do opieki zdrowotnej. Stało się to możliwe dzięki wprowadzonemu systemowi podstawowej opieki zdrowotnej, integrującemu różne dotychczasowe rozwiązania w zakresie świadczenia usług szpitalnych i profilaktycznych.
W zakresie opieki społecznej, rząd ustanowił zarówno Departament Opieki Społecznej dla Dorosłych oraz dla Dzieci (Welfare Department for Adults and the Children’s Department), dając sygnał, że państwo po raz pierwszy znacząco zaangażowało się w świadczenie opieki społecznej. W tym czasie wprowadzono wiele usług, które obecnie stanowią główny nurt wsparcia socjal-nego, takich jak pomoc mieszkaniowa i ochrona dzieci. Wdrożono Ustawę o Prawach Dziecka z 1948 roku, która – podobnie jak wiele podobnych regulacji – była bezpośrednią reakcją na tra-gedię. W tym przypadku była to śmierć 13-letniej Dennis O’Neill, która została zamordowana przez swoich rodziców zastępczych. Ustawa o Prawach Dziecka z 1948 roku doprowadziła do tego, że każdy organ lokalny miał obowiązek – w sytuacjach wymagających tego typu interwencji – powołania Kuratora dla Dzieci (Children’s Officer), a także przyczyniła się do rozwoju usług świadczonych na rzecz dzieci w każdej instytucji lokalnej. W 1970 roku, lokalne Departamenty Opieki Społecznej dla Dzieci ( Children’s and Welfare Departments) zostały połączone w Wydziały Opieki Społecznej (Social Services Departments), lecz niemalże od razu zostały skrytykowane w raporcie w sprawie śmierci Marii Colwell (szerzej omówionej w Rozdziale 7).
Kolejnym istotnym elementem propozycji Beveridge’a były jego plany restrukturyzacji systemu świadczeń, które okazały się mieć wpływ na dalszy rozwój polityki. Beveridge zaproponował składkowy system oparty na ubezpieczeniach społecznych, które pracownicy mogliby opłacać w trakcie zatrudnienia i otrzymywać zakontraktowane wsparcie podczas bezrobocia (pod warun-kiem, że płacili wystarczające składki). Kobiety mogłyby płacić składki w trakcie zatrudnienia, lecz po odejściu z pracy (w przypadku mężatek) mogłyby otrzymywać dostęp do świadczeń swojego męża. Beveridge przewidział, że po powrocie do pełnego zatrudnienia po wojnie, system stanie się w dużym stopniu samofinansujący.
Dla tych, którzy nie byli w stanie uzyskać dostępu do systemu składkowego, wprowadzony został mechanizm ubezpieczenia publicznego (National Assistance). Miał on stanowić niewielką część systemu, lecz z różnych powodów (na przykład faktu, że nie było powrotu do pełnego zatrudnie-nia oraz że było to jedyne świadczenie, o które mogły ubiegać się kobiety nie żyjące ze swoimi mężami) stał się on wkrótce bardziej znaczącym elementem systemu świadczeń. Wysiłki zmie-rzające do kontroli ubezpieczeń publicznych i pokrewnych rozwiązań, tj. Zasiłku Dodatkowego i Zasiłku Podstawowego (Supplementary Benefit and Income Support), były ważnym elemen-tem polityki społecznej, aż do powstania partii Nowych Laburzystów oraz inicjatywy świadczeń pracowniczych. Wiele lat trwała debata na temat zależności między funkcjonowaniem systemu świadczeń oraz jego wpływu na ubóstwo i wykluczenie społeczne, ze szczególnym uwzględnie-niem ubóstwa wśród dzieci. Ostatnie badania (na przykład te sfinansowane w 2008 roku przez Fundację Josepha Rowntree’a) podkreślają, że wciąż jest to sprawa o zasadniczym znaczeniu, co zostało omówione bardziej szczegółowo w rozdziale 4.
Warto również zaznaczyć, że kluczowym elementem planu Beveridge’a w latach bezpośrednio powojennych były świadczenia mieszkaniowe. W tym czasie, dwie trzecie budowanych mieszkań powstawało z inicjatywy i środków władz lokalnych, a mieszkania socjalne stanowiły znaczącą część świadczeń. Pomimo, że w ciągu kolejnych 20 lat pojawiały się nowe próby reformatorskie i reorganizacyjne, podstawa systemu Beveridge’a pozostała niezmienna do końca 1970 roku, choć po recesji w 1970 roku wydatki na budowę mieszkań gwałtowanie zmalały. Jak opisano w następnej części, od tego momentu dostępność mieszkań socjalnych znacznie spadła, będąc bezpośrednim wynikiem polityki rządowej. Tego rodzaju efekt okazał się niekorzystny z wielu powodów. Po pierwsze, istnieje niedobór dobrej jakości mieszkań socjalnych. Shelter (2006) informuje, że pod koniec 2006 roku około 1 miliona dzieci w Wielkiej Brytanii żyło w nieodpo-wiednich warunkach mieszkaniach, a około 130 000 było bezdomnych lub posiadało zakwate-rowanie tymczasowe. Po drugie, w miejscu, gdzie dostępne są mieszkania socjalne, znajduje się większa koncentracja rodzin, które doświadczając trudności, przyczyniają się do powstawania procesu czasami określanego, jako „gettoizolacja”, który oznacza koncentrację grup będących w niekorzystnej sytuacji na obszarach o niekorzystnych warunkach. Kwestia ta jest rozwinięta w dalszej części tego rozdziału.
1.9. Reformy Nowej Prawicy
W okresie po 1979 rozpoczął się proces radykalnych reform w wielu obszarach. Władze lokalne przestały budować mieszkania socjalne, rozpoczął się jednak czas inicjatyw inwestycyjnych po-zwalających na wznoszenie mieszkań na wynajem. W sferze świadczeń wprowadzono System Wsparcia Dochodów (Income Suport System) opierający się na ustalonych progach podatko-wych dla osób należących do określonych kategorii, który nadal istnieje w zmienionej formie. W odniesieniu do usług świadczonych na rzecz dzieci, nastąpiły znaczące zmiany w realizacji Ustawy o Prawach Dziecka z 1989 (the Children Act 1989) roku oraz pomniejsze zmiany w Ustawie o Publicznej Służbie Zdrowia oraz Ustawie o Opiece Pozaszpitalnej z 1990 roku (the National Health Service and Community Care Act 1990). W celu pełnego zbadania tych zmian, ważne jest umiesz-czenie ich w debacie na temat ideologicznego kontekstu usług świadczonych na rzecz dzieci.
Ideologiczny kontekst usług świadczonych na rzecz dzieci
Usługi na rzecz dzieci, tak jak inne obszary opieki społecznej, funkcjonują w określonej przestrzeni ideologicznej – są kształtowane pod wpływem poglądów politycznych rządu. Ekspansja „opieki społecznej” między 1945 i 1951 rokiem miała miejsce w ramach rządów o charakterystyce socjodemokratycznej, podczas gdy w 1980 roku i na początku 1990 roku reformy były wdrażane pod auspicjami rządu Nowej Prawicy. „Taczeryzm” („‘Thatcherite” po-wstało od nazwiska Pani premier Margaret Thatcher) miał na kwestie społeczne odmienne poglądy od poprzedników.
Podstawą sociodemokracji jest przekonanie, iż państwo musi odgrywać aktywną rolę w świad-czeniu usług socjalnych. To dlatego, że w kontekście „rynku” (patrz poniżej), świadczenia (w tym przypadku: zdrowie i edukacja, itp.) powinny być przyznawane na podstawie określonych kryte-riów, a nie konieczności zapłaty. Jest to określane przez socjaldemokratów mianem „zawodności rynku”. W ramach postulowanej opiekuńczości, państwo musi się zaangażować, aby zapewnić odpowiednie wsparcie dla wszystkich obywateli. Nosi to czasem nazwę „pozytywnej wolno-ści”: idei mówiącej o tym, że ludzie potrzebują wsparcia ze strony państwa, aby móc korzystać z dostępnych możliwości. Środki potrzebne na świadczenie tych usług rosną wraz z podatkami. Podatki są również związane z dochodami oraz możliwością płacenia, tak więc osoby lepiej zarabiające są zobowiązane do płacenia podatków według wyższej stawki. Jest to określane mianem progresywnego opodatkowania i jest związane z przekonaniem, że system powinien być redystrybucyjny, w zależności od potrzeb. W ramach tego modelu państwo opiekuńcze generuje znaczące wydatki, stanowiące sztywne obciążenie budżetu państwa.
Myślenie o Nowej Prawicy i popracie dla niej było reakcją na idee państwa opiekuńczego. Twierdzi się, że nieuniknioną konsekwencją socjodemokracji była biurokracja i nieefektyw-ność. Rozwiązaniem było ograniczenie roli państwa, zmniejszające jego zobowiązania jako dostawcy usług poprzez prywatyzację tychże usług. Wiązałoby się to również z zaistnieniem konkurencji pomiędzy dostawcami usług, prowadzącej do większego wyboru i efektywności oraz wygospodarowania środków, które mogłyby zostać wykorzystane na zmniejszenie po-datków, dając ludziom możliwość wzięcia na siebie większej odpowiedzialności. Szczególne znaczenie dla krytyki autorstwa „Nowej Prawicy” ma fakt, iż usługi publiczne są mało ela-styczne i nieodpowiednie. Myślą przewodnią było odejście od świadczenia „jednego rodzaju usług dla wszystkich”, na rzecz pojedynczych, dobrze sprofilowanych usług dostosowanych do szczególnych potrzeb dzieci, młodzieży i rodzin. Chociaż w praktyce większość rządów Nowej Prawicy zachowała jakiś element progresywnego opodatkowania, krytykują one tę za-sadę, argumentując ruch w kierunku „płaskiego” systemu podatkowego, w którym każdy płaci taką samą stawkę, niezależnie od dochodów. Najważniejszym z założeń Nowej Prawicy jest wiara w system „wolnego rynku”, która w tym kontekście jest przekonaniem zakładającym, że rynkowe prawo podaży i popytu ma zastosowanie również do świadczeń z zakresu opieki społecznej. Konsekwencją takiego założenia jest przekonanie, że gdy ktoś dostarcza dobro lub usługę w odpowiedniej cenie, wówczas będzie na nią zapotrzebowanie. Im lepsza cena i jakość, tym większy popyt. Jeżeli określone dobra lub usługi są niskiej jakości i mają zbyt wysoką cenę rynkową, wówczas popyt będzie wykazywał tendencję spadkową, a dostawca będzie zmuszony do dostosowania ceny, jakości lub obu tych wyznaczników, w celu zyska-nia niezbędnej przewagi konkurencyjnej. Prowadzi to do wprowadzazyska-nia na rynek dóbr lub produktów w najbardziej konkurencyjnych cenach, co staje się źródłem „dyscypliny rynkowej”. Ponadto przyczynia się to również do elastyczności produktowej i zwiększania możliwości wyboru przez konsumentów/użytkowników, gdyż istnieje rzeczywisty rynek dostawców konkurujących w świadczeniu odpowiednich usług. Zgodnie z tym modelem, usługi edu-kacyjne i opiekuńcze mogą i powinny być świadczone w taki sam sposób, jak inne usługi o charakterze rynkowym.
Istnieją jednak dwa kluczowe problemy w dziedzinie świadczeń. Jednym z nich jest sposób wdrażania mechanizmów rynkowych w obszarze, w którym państwo było jedynym lub naj-bardziej dominującym dostawcą usług. Drugim jest kwestia bezpłatnych usług, gdyż świad-czenie ich za darmo może doprowadzić do wzrostu popytu.
Partia Nowych Laburzystów powstała w latach 90-tych, jako próba rekacji na rzecz sprawiedli-wości społecznej, z wiarą w prawa rynku. Jej zwolennicy twierdzili, że obejmowała najważniej-sze cechy zarówno socjodemokracji, jak i Nowej Prawicy, stąd też wzięło się postrzeganie tej partii jako przejawu nowego podejścia – tj. „trzeciej drogi”. Nowi Laburzyści pozostawili bądź zmodyfikowli większość reform rynkowych z lat 80-tych i 90-tych, lecz opracowali również kilka nowych elementów, które zostały szerzej omówione w następnym rozdziale.
1.10. Ustawa o Prawach Dziecka z 1989 roku
Ustawa o Prawach Dziecka z 1989 roku pozostaje najważniejszym elementem ustawodawstwa dotyczącego dzieci, młodzieży i rodzin, gdyż obejmuje zarówno szerokie ramy ochrony dzieci (za pośrednictwem niektórych nowych struktur oraz zmienionych wytycznych, co zostało szerzej omówione w Rozdziale 7) oraz podstawy interwencji państwa w życie rodzinne w kontekście rozpadu związku i erozji więzów emocjonalnych. Jest to obszerny i skomplikowany akt prawny, którego pełny opis wykracza poza zakres książki. Pozycje warte przeczytania, dające pełniejszy obraz, zostały zamieszczone na końcu rozdziału.
Kwestia, czy Ustawa o Prawach Dziecka z 1989 roku może być określana, jako akt prawny „Nowej Prawicy”, stanowi źródło licznych kontrowersji. Rzecz jasna, ustawa ta cieszyła się poparciem wszystkich partii podczas procesu legislacyjnego i tak jak wiele innych aktów prawnych w anali-zowanym zakresie, powstała jako efekt wspólnych refleksji i prac parlamentarnych. W obecnym momencie gra partyjnych interesów nie odgrywa już takiego znaczenia. Po pierwsze ze względu na szereg traumatycznych wydarzeń związanych z profesjonalną ochroną dzieci, z których najbar-dziej głośne były zgony Jasmine Beckford w 1985 roku oraz Kimberley Carlile w 1987 roku. Po dru-gie – w wyniku bardzo silnej reakcji pracowników społecznych w kontekście sprawy „Cleveland” (która została szerzej omówiona w Rozdziale 7.). W świetle powyższych napięć, ustawodawstwo opiera się na szeregu kardynalnych zasad:
1. Interesy dziecka są najważniejsze – wszystkie decyzje powinny koncentrować się na
najle-piej pojmowanym interesie dziecka.
2. Minimalna interwencja – to znaczy, że każda interwencja w życie dziecka lub osoby młodej
powinna odbywać się na możliwie najniższym poziomie, aby zapewnić bezpieczeństwo lub dobre samopoczucie dziecka i osoby małoletniej. W sprawach sądowych, sąd musi zdecydować czy interwencja będzie prowadziła do lepszych rezultatów niż jej brak.
3. Podejmowanie szybkich decyzji – decyzje odnośnie tego czy i jak interweniować powinny
być podejmowane w możliwie najszybszym czasie, aby zagwarantować dobro dziecka. W wielu przypadkach szczególne terminy zostały przewidziane w ustawodawstwie.
4. Lista kontroli warunków bytowych – w sprawach sądowych, sąd ma głównie na uwadze
Î życzenia i odczucia pokrzywdzonego dziecka;
Î fizyczne, emocjonalne i edukacyjne potrzeby dziecka;
Î prawdopodobny wpływ każdej zmiany na dziecko;
Î wiek, płeć, pochodzenie i wszelkie istotne cechy dziecka;
Î wszelkie krzywdy doznane przez dziecko oraz rozpoznanie, czy dziecko jest narażone
na cierpienie;
Î w jakim stopniu każdy z rodziców lub inna odpowiedzialna osoba jest w stanie spełnić
potrzeby dziecka;
Î zakres władzy sądowniczej.
5. Relacje z rodzicami – w miarę możliwości dziecko powinno funkcjonować w swojej
biolo-gicznej rodzinie, w której rodzice są zaangażowani zarówno w zapewnienie dziecku odpo-wiednich warunków materialnych, jak i podejmowanie dotyczących go decyzji, gdyż jest to działanie w najlepszym interesie dziecka.
Część 8 Ustawy o Prawach Dziecka z 1989 roku
Część 8 Ustawy o Prawach Dziecka z 1989 roku jest poświęcona interwencji w życie rodzin-ne w przypadku rozpadu związku. Ważrodzin-ne jest, aby podkreślić, że część 8 odnosi się jedynie do rodzin (a w tym kontekście przede wszystkim do rodziców), które nie były w stanie osiąg-nąć porozumienia, co ma miejsce w większości przypadków. Część 8 zawiera odniesienie do czterech kwestii: decyzji o zamieszkaniu z dzieckiem, decyzji o kontakcie z dzieckiem, postanowienia dotyczącego kwestii szczegółowych i zakazu dokonywania przez rodzica okre-ślonych czynności bez zgody sądu.
Î Art. 63 (decyzja o zamieszkaniu z dzieckiem) – określa, z kim zamieszka dziecko i w jakich
okolicznościach. Okoliczności mogą być bezwarunkowe lub szczególne, np. wymóg za-mieszkania na określonym obszarze.
Î Art. 64 (decyzja o kontakcie z dzieckiem) – obejmuje postanowienia dotyczące kontaktów
pomiędzy dzieckiem/młodą osobą i wymienionymi osobami (zazwyczaj z drugim rodzi-cem, lecz może obejmować dalszą rodzinę lub inne osoby, które odegrały znaczącą rolę w życiu dziecka). Mogą one mieć charakter ogólny lub szczegółowy.
Î Art. 65 (postanowienie dotyczące kwestii szczegółowych) – pozwalają sądom na wydanie
postanowienia w sprawie określonego problemu, np. gdzie dziecko lub młoda osoba będzie się uczyć.
Î Art. 65 (zakaz dokonywania przez rodzica określonych czynności bez zgody sądu)
– pozwala sądowi na zapobieganie niekorzystnym sytuacjom, np. kontaktom z okre-śloną osobą.
W każdej sytuacji sąd musi zdecydować, która decyzja/kombinacja postanowień jest najbar-dziej odpowiednia, biorąc pod uwagę wszystkie czynniki opisane wcześniej.
Poza postanowieniami dotyczącymi rodzin i formalnymi ramami ochrony dziecka, Ustawa o Prawach Dziecka z 1989 roku zapewniła władzom lokalnym wiele znaczących uprawnień do-tyczących dostarczania informacji, porad i wsparcia rodzinom oraz wsparcia dla młodych ludzi rozstających się z placówkami opiekuńczymi. Wcześniej, ze względu na dużą swobodę interpre-tacyjną, istniały duże różnice w podejmowaniu decyzji w odniesieniu do osób opuszczających placówki opiekuńcze, dając dowód na to, że system nie zawsze był skuteczny.
1.11. Reformy Nowej Prawicy
Ustawa o dzieciach opuszczających placówkę opiekuńczą z 2000 roku
Była to pierwsza próba zmierzenia się Nowej Prawicy z kwestiami poruszonymi w poprzedniej części. Istotą było zapewnienie młodym osobom opuszczającym placówki opiekuńcze ciągłego wsparcia w zakresie zakwaterowania, pomocy finansowej i dostępu do dalszej edukacji. Ten akt prawny został zastąpiony ustawą o pomocy dzieciom i młodzieży z 2008 roku.
Każde dziecko jest ważne i Ustawa o Prawach Dziecka z 2004 roku
Powszechne jest przekonanie, że program „Każde dziecko jest ważne” dotyczy w głównej mie-rze kwestii ochrony dzieci (zawartość tego programu została szemie-rzej omówiona w Rozdziale 7). W wielu przypadkach jest to prawda, należy jednak pamiętać, że powinien on być on także postrzegany, jako konkretna odpowiedź Nowych Laburzystów, na problemy związane z zatrud-nieniem, zintegrowanymi usługami oraz naciskiem na korzystanie z systemów komputerowych wspierających praktyczne działania środowiskowe z zakresu polityki społecznej. Każdy z tych problemów został poniżej omówiony.
Istotą rozumienia Programu „Każde dziecko jest ważne” jest nacisk na podejmowanie działań na dwóch poziomach: po pierwsze – poprzez stwarzanie odpowiednich możliwości wspierają-cych rodziców, takich jak opieka nad dziećmi i rozszerzenie dostępu do kształcenia w szkołach; po drugie – poprzez działania skierowane na wczesną interwencję mającą na celu zapewnienie dzieciom sukcesu w edukacji (np. program Pewny Start – Sure Start), oraz nacisk na „persona-lizację” w ramach edukacji. Powiązany był z tym również stały nacisk na włączenie do „głównej edukacji” dzieci z dodatkowymi potrzebami. W odniesieniu do „wspólnych usług” są one najbar-dziej widoczne w kontekście ochrony dzieci, ale warto podkreślić także rolę Fundacji dla Dzieci. Według Ministerstwa ds. Dzieci, Szkół i Rodzin
Fundacje dla Dzieci są lokalnymi wspólnotami, które zrzeszają organizacje odpowiedzialne za usługi świadczone na rzecz dzieci, młodzieży i rodzin we wspólnym zaangażowaniu w celu poprawy jakości ich życia. To władze lokalne – za pośrednictwem swoich przedstawicieli ds. usług świadczonych na rzecz dzieci – prowadzą fundacje dla dzieci, lecz współpracują również ściśle z innymi lokalnymi organizacjami z obowiązku prawnego, tj. strategicznymi organami ds. zdrowia, zespołami podstawowej opieki zdrowot-nej, organami policji, lokalnymi sądami, poddawanymi resocjalizacji zespołami nieletnich i młodocianych przestępców, powiązanymi firmami, Radą ds. Szkolenia i Umiejętności w Anglii oraz radami dzielnic. Zaleca się, aby fundacje dla dzieci współpracowały również z innymi ważnymi instytucjami, takimi jak
szkoły, uczelnie i organizacje trzeciego sektora oraz innymi lokalnymi organami, takimi jak organizacje opieki społecznej dla dorosłych czy placówki opiekuńcze (Ministerstwo ds. Dzieci, Szkół i Rodzin, 2008a). Fundacje działające na rzecz dzieci stanowią kluczową inicjatywę, lecz są jeszcze stosunkowo nowe i niesprawdzone, zaś zakreślony powyżej zakres zaangażowania organizacji trudno uznać za satysfakcjonujący i silny prakseologicznie. Rodzi to kluczowy problem: w ciągu ostatnich kilku lat, Raport Laminga i późniejsze publikacje programu „Każde Dziecko jest Ważne” (Every Child Matters) przeszły okres bezprecedensowych modyfikacji w całym spectrum zagadnień związa-nych z polityką i zadaniami wobec dzieci, młodzieży i rodzin (co zostało omówione w dalszej części książki). W praktyce jest za wcześnie, aby stwierdzić czy zmiany te działają. W rzeczywistości każdy osąd jest uzależniony od przyjętych kryteriów, biorąc pod uwagę szeroki zakres zmian w polityce. Na przykład: czy możemy wypowiadać się na temat poprawy w zakresie ochrony dzieci lub zwiększenia zatrudnienia dla rodziców, czy nawet na temat zmian w ogólnej jakości rodzicielstwa? Wszystkie te kwestie nie sprowadzają się tylko do ambitnych zmian prawa, lecz odnoszą się do kompleksowych zagadnień osądu w zakresie sposobu ich oceny.
1.12. Menedżeryzm i nadzór
Jednym ze sposobów, przy użyciu którego można wytłumaczyć zmiany ostatnich dwudziestu (lub więcej) lat, jest pojawienie się metod zarządzania usługami świadczonymi na rzecz dzieci. Menedżeryzm to zbiór pomysłów, które ujrzały światło dzienne wraz z krytyką ze strony Nowej Prawicy w sprawie usług z zakresu opieki społecznej. Opiera się on na założeniu, że usługi pub-liczne muszą być zarządzane w ten sam sposób, jak organizacje gospodarcze i handlowe. Stało się to głównym problemem dla wprowadzenia konserwatywnych reform w latach 80-tych i 90-tych, a ostatnio także kluczowym zagadnieniem reformy programu „Każde Dziecko jest Ważne” (Every Child Matters). Wokół tematu menedżeryzmu unosi się napięta atmosfera, jako że podejście to zakłada konieczność podkreślania potrzeby elastyczności w świadczeniu usług oraz zapotrze-bowanie na cele pozwalające zdefiniować wydajność i sposób świadczenia usług socjalnych. Według krytyków drugie podejście okazało się być dominujące. Menedżeryzm wywołuje nie-ufność związków i korporacji zawodowych, dążących do zwiększonego monitorowania podej-mowanych działań przez różne organy kontroli, takie jak Ofsted. Jest to szczególnie widoczne w obszarze ochrony dzieci, gdzie wiele głośnych przypadków od czasu wdrożenia programu
„Każde Dziecko jest Ważne” (Every Child Matters), zwłaszcza sprawa „Baby P”6 w 2008 roku,
do-prowadziło do intensyfikacji podejścia inspektorialnego.
1.13. Usługi dla dzieci według Laburzystów – zmieniony kierunek
czy kontynuacja Nowej Prawicy?
Jednym z podstawowych problemów podczas próby odkrycia, w jaki sposób usługi świadczone na rzecz dzieci zostały rozwinięte przez Nowych Laburzystów jest to, w jakim stopniu polityka
ta jest kontynuacją reform Nowej Prawicy z lat 80-tych, a w jakim stopniu stanowi nowy etap. W pewnym sensie istnieją dowody na poparcie biegunowo przeciwległych poglądów na tę kwe-stię. Zdecydowanie wzrosło zaangażowanie sektora prywatnego w sprawy dzieci i młodzieży, czy to w kwestii dostępności szkół, świadczenia prywatnej opieki nad dziećmi w ośrodkach dla dzieci czy też ilości świadczeń wspierających rodziny (odnotować należy silne zaangażowanie rządu w rozwój wyżej wspomnianych sfer działalności). Ponadto pominąć nie można sposobu, w jaki orientacja rynkowa stał się mantrą dla zmian w całej tej branży. Rzuca ona cień na krytykę Nowej Prawicy, na przykład w kontekście wyboru szkoły przez rodziców.
Odnotować należy realny wzrost wydatków na różne ważne cele społeczne. Omówienia w po-wyższym kontekście wymagają reformy Laburzystów: po pierwsze wykorzystanie docelowych usług w celu zwalczania głęboko zakorzenionych problemów, po drugie zaś: zasadnicze zna-czenie pracy, jako kontekstu dla uruchomienia określonych świadczeń. Pod względem usług docelowych, być może najbardziej widoczny jest program Pewnego Startu, w którym obszary o szczególnie niekorzystnej sytuacji z dużym skupiskiem rodzin otrzymały dodatkowe środki na realizację odpowiednich świadczeń, na przykład: opiekę nad dziećmi lub większy nadzór pielęgniarski. Inne przykłady stanowią ukonkretnienie strategii „strefy działania”/„wyzwania” w odniesieniu do zdrowia i edukacji. Program Pewny Start (Sure Start) stanowi znamienny przykład nacisku na promowanie zatrudnienia, jako jednej z istotnych funkcji projektów, dą-żących do zapewnienia opieki nad dziećmi i organizacji szkoleń mających na celu wsparcie rodziców w znalezieniu pracy.
Wiąże się z tym inny element debaty na temat nadzoru. Niektórzy komentatorzy (patrz na przy-kład Anderson i inni, 2009) zwrócili uwagę na sposób, w jaki połączenie lepszego kontaktu z niektórymi grupami dzieci i rodziców, na przykład za pomocą programu Pewny Start (Sure Start), większego nacisku na rejestrowanie i ocenę informacji przy użyciu Powszechnego Modelu Oceny (opisanego w Rozdziale 7) oraz większej zależności od elektronicznego zapisu informa-cji, pociąga za sobą szereg konsekwencji. Po pierwsze można stwierdzić, że istnieje możliwość formalnej oceny coraz większej liczby rodziców i dzieci; po drugie informacje te będą bardziej starannie rejestrowane, a po trzecie będą udostępniane na szerszą skalę. Może to generować zarówno pozytywne skutki w zakresie racjonalnej alokacji zasobów dla tych, których potrzeby są największe, lecz również zwiększać swoiste niebezpieczeństwo dla dzieci i rodzin z regularnie występującymi i/lub złożonymi potrzebami, które będą niewłaściwie oceniane w wyniku nie-ustannego kontaktu ze służbami pomocowymi.
1.14. Co przyniesie przyszłość?
Wraz z powstawaniem niniejszego tekstu pojawił się szeroki konsensus polityczny wokół kształtu usług świadczonych na rzecz dzieci, choć nie jest pewne, jaki wpływ w ciągu najbliższych kliku lat będzie miał klimat zmieniający się w odniesieniu do większych wydatków. Niemniej jednak, model dywersyfikacyjny dla usług świadczonych w zintegrowany sposób wydaje się stanowić formę dominującego dyskursu politycznego w najbliższej przyszłości.
1.15. Literatura uzupełniająca
Jedną z głównych trudności w polityce jest to, że szybko zmieniający się kontekst oznacza, że książki zawierają nieaktualne informacje. Korzystanie z czasopism jest zatem ważne w celu zdobywania świeżych informacji. Poniższe czasopisma mogą okazać się szczególnie przydatne: Journal of Social Policy, Social Policy and Administration, Social Policy and Society
W celu zasięgnięcia informacji historycznych, zapoznaj się z: Fraser, D. (2002) The Evolution of the British Welfare State. London: Palgrave Macmillan, zawiera bardzo jasne i czytelne informa-cje, tak samo jak: Timmins, N. (2001) The Five Giants: A Biography of the Welfare State. London: Harper Collins.
W celu zasięgnięcia szczegółowych informacji na temat perspektyw ideologicznych oraz ich związków z polityką, zapoznaj się z: Lavallette, M. and Pratt, A. (2006) Social Policy: Theories, Concepts and Issues. London: Sage.
W celu jasnego przeglądu polityki na bardziej ogólnym poziomie, zapoznaj się z: Bochel, C. et al. (2005) Social Policy: Issues and Developments. London: Prentice Hall.
Hendrick, H. (2005) Social Policy and Child Welfare. Bristol: Policy Press.
Robert Gordon University prowadzi wspaniałą stronę poświęconą polityce społecznej z mnó-stwem użytecznych treści: http://www2.rgu.ac.uk/publicpolicy/introduction/contents.htm
2. ZMIENIAJĄCE SIĘ DZIECIŃSTWO,
ZMIENIAJĄCE SIĘ RODZINY
Celem niniejszego rozdziału jest:
Î Zbadanie przemian pojęć dzieciństwo i rodzina oraz zbadanie implikacji, jakie może
to nieść ze sobą w odniesieniu do osób pracujących z dziećmi, młodzieżą i rodzinami.
Î Wyjaśnienie pojęć dzieciństwo i rodzina w kontekście szerszych zmian, związanych z
roz-wojem technologii, globalną migracją, czy zmieniającymi się modelami pracy i funkcjo-nowania gospodarki.
W tym rozdziale zajmiemy się praktycznym badaniem studiów przypadków dotyczących dzieci z różnych grup wiekowych i różnego pochodzenia, kwestiami takimi, jak doświadczenia związane z przywiązaniem, zmiany wynikające z rozdzielenia z rodzinami/opiekunami, czas sprawowania opieki nad dziećmi, dzieciństwo nieharmonijne oraz liczne perturbacje o charakterze opiekuńczo--wychowawczym i socjalnym. Ponadto, zastanowimy się nad jakością kontroli sprawowanej nad dziećmi, zbadamy konsekwencje, jakie niesie to ze sobą w odniesieniu do samych dzieci oraz do osób z nimi pracujących. Przyjrzymy się także stylom oddziaływań opiekuńczych, jak również wpływowi tych doświadczeń na dzieci i rodziców.
Głównym celem niniejszego rozdziału jest zbadanie współczesnego znaczenia dzieciństwa i tego, jak wpływają na nie zmiany temporalne i spatialne. W rzeczywistości można stwierdzić, że mu-simy omówić poszczególne formy „dzieciństwa”, aby zrozumieć zakres czynników socjalnych, kulturalnych, ekonomicznych i psychologicznych, które mają wpływ na doświadczanie okresu dorastania. Termin dzieciństwo jest narażony w większym stopniu na różnice niż na podobieństwa interpretacyjne. Rozpoczynając naszą dyskusję na temat zakresu różnic, najpierw skupimy się na perspektywie historycznej.
2.1. Bardzo krótka historia dzieciństwa
W niniejszym rozdziale, możliwe jest przedstawienie jedynie bardzo krótkiego ogólnego zarysu, natomiast w celu zasięgnięcia szczegółowych informacji, prosimy o zapoznanie się ze wspania-łymi dyskusjami, które można znaleźć u Buckingham (2000), Cunningham (2006) i Wyness (2006).
Ćwiczenie
Podczas zagłębiania się w treść zawartą w tym rozdziale, pomyśl o własnym doświadczeniu z okresu dorastania.
Î Czy Twoje dzieciństwo różniło się od dzieciństwa Twoich rodziców czy dziadków? Jeśli nie jesteś
pewien, możesz skorzystać z okazji i zapytać o to swoich bliskich w najbliższej przyszłości i/lub porozmawiać ze swoimi opiekunami lub przyjaciółmi o ich doświadczeniach.
Î Jeśli masz dzieci lub bliską rodzinę/przyjaciół z dziećmi, dowiedz się, czy ich doświadczenia z okresu
dorastania różnią się od Twoich?
Dyskusja na temat tego, kiedy współczesna koncepcja dzieciństwa ujrzała światło dzienne nie daje jednoznacznej odpowiedzi. Zgodnie z wpływowym poglądem zaproponowanym przez francuskiego historyka, Phillippe’a Aries’a (1962), pojęcie dzieciństwa nie istniało w średniowiecz-nym społeczeństwie. Do ukończenia około siódmego roku życia, dzieci były traktowane i ubierane jak „miniaturowi dorośli”. Praca Ariesa była szeroko kwestionowana i w pewnym sensie zdyskre-dytowana (na przykład przez podkreślanie faktu, że wykorzystywał on portrety, aby pokazać, jak wyglądały dzieci w tamtych czasach, co w rzeczywistości może stanowić raczej bardzo uprosz-czoną formę przedstawienia zagadnienia niż obraz „życia codziennego”). Niemniej jednak Aries zwrócił uwagę na fakt, że dzieciństwo jest wytworem poszczególnych społeczeństw w danych okresach historycznych, a nie powszechnym stanem, który ma zastosowanie we wszystkich spo-łeczeństwach w określonym momencie.
Można przyjąć, że przynajmniej w zachodnim, uprzemysłowionym świecie, dzieciństwo prze-jawia się jako bezpośrednia konsekwencja procesu industrializacji. Wyrażając takie przekonanie w sposób uproszczony, w celu zilustrowania pewnych ogólnych uwarunkowań i konsekwencji społecznych, nie sposób nie dostrzec, że cywilizacja zachodznia doprowadziła do rozdziele-nia pojęć „dom” i „praca”. Tak, jak w większości społeczeństw sprzed epoki przemysłowej, praca opierała się wówczas na produkcji rolnej, która odbywała się z pobliżu domu oraz w ramach rozszerzonych sieci rodzinnych. Industrializacja spowodowała rozdzielenie domu rodzinnego od miejsca pracy, generując tym samym konieczność opiekowania się dziećmi, co zapocząt-kowało jednocześnie współczesne pojęcie tradycyjnej rodziny, w której matka była (lub jest) postrzegana przede wszystkim jako osoba odpowiedzialna za opiekę nad dziećmi, oraz realizację potrzeby oddzielnej przestrzeni przeznaczonej do opieki nad dziećmi , gdyż rodzice pracowali. Początkowo, potrzeba ta została wypełniona przez powstający w tym czasie system szkolnictwa, który służył dwóm innym kluczowym celom: po pierwsze – edukowaniu następnego pokolenia pracowników, a po drugie – dostarczaniu odpowiedniej edukacji moralnej.
