Stanisław Władysław Adamczyk
Międzyrzecz i Skwierzyna na
pograniczu dziejów
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 2, 148-157
Stanisław W ładysław Adam czyk
Skwierzyna
MIĘDZYRZECZ I SK W IER ZY N A N A
PO G RA NIC ZU DZIEJÓW
O bszar o d d ziały w an ia gospodarczego i ad m in istracy jn eg o m iast M iędzyrzecza i Skw ierzyny oraz pobliskich B ledzew a i Pszczewa, niegdyś także m iast to region, któ ry od połow y X III w ieku do roku 1753 i w czasach K sięstw a W arszaw skiego był n ajd alej n a zachód w ysuniętą rubieżą Polski. P o tem s ta ł się ziem ią n a w schodnich granicach państw a niemieckiego. Do p o czą tk u wieku XIV był p rzed m io tem zainteresow ania walczących ze sobą politycznych p artn eró w , zw łaszcza w trakcie form o w ania się ich zachodnich i w schodnich granic. W granicach Polski region dolnoobrzański p e łn ił rolę jej osłony od zachodu, w szelako był n ajsp o kojniejszym jej odcinkiem w dziejach ówczesnej Europy, toteż życie go spodarcze i społeczne stw arzało płaszczyznę ścisłej w spółpracy między ludnością polską i niem iecką po obu stro n ach granicy. W h isto rio g ra fii polskiej i niem ieckiej zainteresow anie ty m i ziem iam i nie zaowocowało licznym i dziełam i, s tą d użyte tu określenie „pogranicze dziejów.” 1
Region dolnoobrzański u sy tu o w ała n a pograniczu k rain geograficz nych sa m a n a tu ra , bo w północnej części B ruzdy Zbąszyńskiej n ad dolną O brą, obrzeżony od w schodu P ojezierzem P oznańskim , od p o łu d n ia i za chodu - Pojezierzem Łagowskim , a od północy - K o tlin ą G orzow ską P ra- doliny T oruńsko-E bersw aldzkiej. O bszar n ad d o ln ą O b rą został je d n a k wyposażony w tak ie dzieła środow iska geograficznego (w ijące się m ean dram i rzeki O b ra i W a rta , jezio ra, ta ra sy kemowe, b ag n a, łąki, pusz cze, obszary u ro d zajn y ch gleb,2) k tó re pozw oliły nie tylko n a rozwój gospodarczy, ale n a stw orzenie w okresie w czesnofeudalnym linii obron nej p aństw a polskiego n a O brze, w której gród w M iędzyrzeczu sp ełn iał rolę strażn ik a granicy zachodniej.3
M iędzyrzecz i Skw ierzyna na pograniczu dziejów
149ukształtow ane ciągi kom unikacyjne w zdłuż rzek i rynien jeziornych p o łączonych ciekam i w odnym i. W łaśnie w zdłuż nich przem ieszczały się od najdaw niejszych czasów różne grupy ludzkie. N ajw ażniejszy prow adził
i południow ej E uropy przez B ram ę M oraw ską doliną O dry, w okoli
cach Kargowej i K opanicy skręcał n a pó łn o c, dalej - n ad ry n n am i jezior obrzańskich przez Z bąszyń, Trzciel i M ęcinką do tra sy nadw arciańskiej i na zachód do przepraw y n a W arcie u ujścia do niej O bry. Tenże w oko licach R y b o jad n ad k o ry tem O bry d ocierał do M iędzyrzecza i prow adził dalej do ujścia tej rzeki. Z zachodniej E uropy szlak przem ieszczeń prow a dził przez przepraw ę u u jścia B obru do O d ry i n a północ w zdłuż rynien jeziornych oraz rzek G ryżynki i P aklicy do jej ujścia do O b ry (p ra h i storyczny M iędzyrzecz) i dalej do ujścia O b ry do W arty (p rah isto ry c zn a Skw ierzyna), n astęp n ie - przepraw ą przez W a rtę i w dół do ujścia do niej Noteci (prahistoryczny S an to k ) i n a P om orze. O d M iędzyrzecza szlak ten w iódł przez „B ram ę Pszczew ską” n a terasę n ad w arciańską i n ią do Poznania. Tenże szlak od jezio r łagow skich prow adził też n a d rzeką Poni- kwą do jezior chycińskich i jej ujścia do O b ry (G rądzkie) poprzez Bledzew i S tary Dworek do p o bliża u jścia O bry (O berski M łyn). Szlaki przem iesz czeń ludzkich zbiegały się w m iejscu najdogodniejszej przepraw y rzecz nej w Skw ierzynie. Ju ż w m rokach pradziejów (p o n ad dziesięć tysięcy lat tem u ) po jaw iły się n a d O b rą pierw sze g ro m ad y ludzkie, p o te m n a stępne, by w tysiącleciach neolitycznego przew ro tu oraz prasłow iańskich i słow iańskich k u ltu r tw orzyć zbiorow iska osadnicze. W e wczesnym śre dniowieczu, zachow ując ciągłość wcześniejszego osadnictw a, w y odrębniła się dolnoobrzańska g ru p a p lem ien n a o um ow nej nazw ie O brzanie, której państew ko, sąsiadujące o d zachodu z L u b u szan am i, w pierwszej p o ło wie X wieku zo stało w łączone do poszerzającego swe dziedziny pań stw a Polańskiego. U m acniali tu sw oje p o siad an ie pierw si P iasto w ie.4
W X III wieku w zw iązku ze s tra ta m i te ry to rialn y m i Polski dzielnico wej gród m iędzyrzecki s ta n ą ł n a pierwszej linii obronnej W ielkopolski, w charak tery sty czn y m w ybrzuszeniu nowej granicy zachodniej. W tym okresie obserw ujem y zabiegi różnych k siążąt: wielkopolskich, śląskich, pom orskich i b randenburskich o pozyskanie tej ziem i, co w yraziło się między innym i w intensyfikacji o sadnictw a, zw łaszcza w uposażeniu cy stersów, w lokow aniu wsi i m ia st oraz w licznych w ojnach.
Najwcześniej usadow ili się cystersi w P a rad y żu . W la tac h 1231-1233 książę w ielkopolski W ład y sław O donic uczynił n ad an ie z ziem położo nych m iędzy Skw ierzyną a B ledzew em , w pobliżu Zem ska („Z a m b risk ” ).5
150
Stanisław W ła d ysła w A d a m c zy k
W roku 1234 ziem ie te n a je c h a ł książę śląski H enryk I B ro d aty i n a d a n ia tego nie zatw ierdził. Jed n ak że po śm ierci obydw u przeciwników fu n d a cja O donica zo sta ła o dnow iona (1259-1260 ) z zastrzeżeniem utw orzenia w Zem sku siedziby konw entu.6 C ystersi siedzieli najpierw w pobliskim S ta ry m Dworku, a po przeniesieniu Zem ska n a praw o niem ieckie (1260) przeprow adzili się do niego, a dopiero n a p o czą tk u XV wieku - do Ble dzewa (1414). K olonizacja n a praw ie niem ieckim o b ję ła i inne m iejsco wości, n a p rzykład M urzynow o i puszczańskie Jezierce (1251 ), czy Nową W ieś (1259 ) .7 O trz y m a ły również praw a m iejskie: M iędzyrzecz (przed 1259), Pszczew (1288 ), Skw ierzyna (przed 1295) i Bledzew (1458).8
N a u k ształtow anie się i rozwój tych m iast m iały w pływ jakościow o różne elem enty: w M iędzyrzeczu n a plan pierw szy w ysuw ała się p o trz e b a obrony cen tru m ad m in istracy jn eg o (k asztelan ii),9 w Skw ierzynie - prze p raw a przez W artę i żegluga n a n ie j),10 w Pszczewie - o sad a biskupia, w Bledzewie - osad a p rz y k la sz to rn a .11 N ajwcześniej ufortyfikow ano Mię dzyrzecz, k tó ry ju ż w 1268 „ ... Bolesław Pobożny, książę Wielkopolski,
zabezpieczył (jako) swoje m iasto ( ...) blankami. Lecz zanim zostało oto czone rowami, O tto ( V Długi), syn w yżej wspomnianego O ttona (III), znienacka przybywszy, zaczął je oblegać, a nie mogąc zdobyć grodu, spa lił je. I wzbogaciwszy się wspaniale zdobyczą (zagarniętą) w m ieście, uradowany wrócił do swego kraju. ”12 B yło to ju ż w czasie, kiedy roz
gorzały n a kilkadziesiąt la t w alki polsko-brandenburskie. Z opisu kro nikarskiego wnosić m ożemy, że w M iędzyrzeczu w zniesiono fortyfikacje drew niano-ziem ne i n ajp ierw budow ano „b lanki” , a p o tem kopano fosę i m ate riałem z niej oblepiano drew niane u rząd zen ia obronne. Skw ierzyna tego ty p u um ocnienia u zy sk ała dopiero w czasach lokacji P rze m y sła II. Fortyfikacje m urow ane M iędzyrzecz, ja k się przypuszcza, o trz y m a ł do piero w XIV wieku, po w cześniejszym zbudow aniu K azim ierzow skiego z a m k u ,13 Skw ierzyna n ajp raw d o p o d o b n iej ro zbudow ała sw oje obw aro w ania dopiero po zniszczeniu, w w ielkim pożarze 1400 roku, stareg o roz planow ania m ia sta i po odnow ieniu praw m iejskich przez W ład y sław a Ja g iełłę (1406), aczkolwiek cech strzelecki is tn ia ł ju ż w cześniej.14 W prze budow ie fortyfikacji drew niano-ziem nych n a m urow ane, ja k ju ż zauw a żono, w ystąpiło około stu le tn ie opóźnienie w stosunku do zachodniej E u ropy.15 Szczególnie m ia sta polskie były w niewielkiej ilości ufortyfi k o w a n e j proc.), podczas gdy sąsiedzi n a Śląsku m ieli połow ę m iast otoczonych m u ram i, w Nowej M archii - 64 proc., w państw ie zachod niopom orskim - 68 proc. n a to m ia st u K rzyżaków 73 proc. m iast m iało obw arow ania. Sąsiedzi fortyfikacje m urow ane wznosili ju ż w drugiej po
M iędzyrzecz i S kw ierzyna na pograniczu dziejów
151łowię X III wieku i na p o c zątk u wieku X IV .16 S tą d też w Polsce m niejsza niż u sąsiadów ro la m iast ja k o stały ch punktów oporu w system ie obron nym p a ń stw a .17
M imo to, interesujący nas obszar, któ ry n a przełom ie X III i XIV wieku przechodził z rąk do rąk w rezultacie uporczyw ych walk zb ro j nych i zabiegów dyplom atycznych, ju ż od roku 1321 zrósł się z Polską, a to dzięki dyplom acji i orężowi W ład y sła w a Ł okietka i pracom fortyfi kacyjnym K azim ierza W ielkiego.18
W Skw ierzynie z racji funkcji związanych z rzeką W artą w roku 1390 W ładysław Ja g iełło ustanow ił kom orę celn ą.19 N ato m iast w pobliskim Trzebiszewie 22 stycznia 1618 roku po przeszło stuletnich sta ra n ia c h za warto polsko-brandenburski u k ła d o żegludze n a W arcie i O d rze.20
M iędzyrzecz ja k o ośrodek ad m in istracy jn y i gospodarczy najw iększy swój rozkw it przeżyw ał w wieku XVI. W roku 1513 restau ro w ał m ury miejskie, k tó re nie o p arły się je d n a k najazdow i niem ieckiem u w roku 1520. T oteż do roku 1535 rozbudow ano zam ek, a w drugiej połow ie tego wieku wzniesiono n a nim dwie potężne basteje, n a to m ia st b ractw o ku r kowe p ow stało w mieście w roku 1616.21
Od połow y X V II wieku ro la fortyfikacji obydw u m iast m aleje i p o zostaje jed y n ie ich funkcja schronieniow a przed rozbojem , a w X V III wieku m ury obronne ulegały stopniow em u niszczeniu i rozbiórce. T oteż nie o degrały ju ż żadnej roli podczas w ojny północnej, siedm ioletniej, w w ojnach napoleońskich; ro la M iędzyrzecza i Skwierzyny ja k o rubieży obronnej R zeczypospolitej skończyła się w raz z drugim rozbiorem Polski w roku 1793. W okresie porozbiorow ym ziem ie te dzieliły losy W ielkiego Księstwa Poznańskiego w państw ie p ruskim i niem ieckim .
T ragedią pow stańców wielkopolskich znad dolnej O bry i licznej jesz cze ludności polskiej był fa k t w łączenia M iędzyrzecza i Skwierzyny, Ble dzewa i Pszczew a z okolicam i do pow ojennego p ań stw a niem ieckiego, w obręb M archii G ranicznej, k tó ra s ta ła się b azą w ypadow ą niem czyzny n a Polskę.22 W latach 1932-1939 p o w stał tu najsilniej ufortyfikow any o d cinek w schodnich um ocnień nadgranicznych Niemiec, tzw. M iędzyrzecki Rejon U m ocniony. Złożony on był:
a) z pozycji p rzesłan ian ia, o p artej n a rynnach jezior i stary ch p u n k tach opo ru w głębi, m .in. n a M iędzyrzeczu i Skwierzynie;
b) z pozycji głów nej, w zdłuż O bry i Paklicy, której p o d staw ą były wielkie żelbetowe obiekty bojowe z tzw . pancerw erkam i (wieżam i
152
Sta n isła w W ła d ysła w A d a m czy k
bojow ym i), głębokie rowy przeciwczołgowe z tzw . zębam i D rakona (ośm iom a rzędam i betonow ych słupów ), obszar przystosow any do zato p ien ia dogodnych podejść przez spiętrzenie wody (np. w oko licy Bledzewa), linia kolejow a przystosow ana do m anew ru pocią gów pancernych;
c) z pozycji tyłow ej, u m acnianej w czasie wojny, zw łaszcza n a po czątku 1945 roku i nie ukończonej.
P rzy pracach inżynieryjnych tego najsilniejszego w E uropie środko wej i wschodniej rejonu um ocnionego w m aksym alnym s to p n iu w ykorzy sta n o n a tu ra ln e przeszkody, w ybudow ano odpow iednią ilość kanałów , śluz i m ostów , przygotow ano wiele um ocnień polowych, ja k transzeje, row y łącznikowe, zasieki drutow e i p o la m inow e.23
O d pierw szych dni drugiej w ojny św iatow ej interesujący nas ob szar był m iejscem obozów p racy przym usow ej, obozów karnych, m iej scem m ordów i eu ta n a z ji, obozów d la internow anych, ale także m iejscem w alki.24
W ojenny pochód A rm ii Czerw onej przyniósł tej ziemi zniszczenia, ale zm ienił jej usytuow anie; dolnoobrzański region p rzestał być po g ra niczem . Bledzew, M iędzyrzecz, Pszczew i Skw ierzyna nie są ju ż dzisiaj zachodnią rubieżą Polski. W szelako region ten, gdy sta n ie się przedm io tem większego zainteresow ania badczy, p rzestanie być tak że pograniczem dziejów.
Przypisy
1. P ro blem atykę k sz ta łto w a n ia się zachodnich granic Polski u ją ł syn tetycznie G. L a b u d a, Polska granica zachodnia. Tysiąc łat dziejów
politycznych. P oznań 1971. In teresu jącem u nas regionowi poświęcił
uwagę n a ss. 67, 82-86, 227, 264, 382; Z agadnieniom wojskowym zachodniej granicy Polski prace poświęcili: B. Miśkiewicz, Studia
nad obroną granicy zachodniej w okresie w czesnofeudalnym . Po
znań 1961; K. O lejnik, Obrona polskiej granicy zachodniej w okre
sie rozbicia dzielnicowego i m onarchii stanow ej (1138-1385). P o
znań 1970; Tenże, Obrona polskiej granicy zachodniej od X V do
schyłku X V I I I wieku. P o znań 1985. W ięcej uwagi poświęcono N o
wej M archii. Pełne om ów ienie zobacz Z. W ielgosz, Nowa M archia
M iędzyrzecz i S kw ierzyna na pograniczu dziejów
1532. P o d ział w edług J . Kondrackiego, Geografia fizyczna Polski. W ar szaw a 1980, s. 291-296; Por. Z. W ielgosz, Podział terytorialny
i przynależność geograficzno-historyczna ziem województwa go rzowskiego. „Zeszyty Gorzowskie” n r 2: 1977, s. 5-29; C h arak
tery sty k a środow iska geograficznego i rozw oju urbanistycznego m .in. J . K ra jn ia k , Położenie i rozw ój p rzestrzen n y M iędzyrzecza. [w:] „Zeszyty Międzyrzeckie” n r 1: 1977, s. 5 n.; Zob. też J . N a lepa, M iędzyrzecz, [w:] „S tu d ia n ad p o czą tk am i i rozplanow aniem m iast n a d środkow ą O drą i dolną W a rtą .” T I, Zielona G óra 1976, s. 227n. ; S. Zajchowska, Skw ierzyna, [w:] „S tu d ia nad p o c z ą t kam i...,” s. 205n.; Też, Rozw ój p rzestrzen n y m iasta Skw ierzyny, [w:] „ S tu d ia i M ateriały do Dziejów W ielkopolski i Pom orza” . T . IV z. 2; M iasta polskie w tysiącleciu. T . II, W rocław -W arszaw a- -K raków 1967: Bledzew s. 621, M iędzyrzecz s. 645-647, Pszczew s. 632, S kw ierzyna s. 653-654.
3. G ród w M iędzyrzeczu m a s ta rą m etry k ę pośw iadczoną źró d łam i pisanym i: P assio Sancti A dalberti, [w:] „M o n u m en ta Poloniae Hi- sto rica” , t. I s. 153; K ronika T h ie tm a ra lib. I, c. 27, p. 353; G all lib. II, c. 14, p. 78; K ronika W ielkopolska 157, s. 287; Jego rolę i ca łego interesującego nas obszaru om ów ił B. Miśkiewicz, Studia ..., s. 27n.; P or. K. O lejnik, Obrona ... w okresie rozbicia ..., s. 45. 4. R ezu ltaty najnow szych b a d ań w ykorzystał a u to r w przygoto
wanej do d ru k u pracy, Skw ierzynne dzieje czyli rzecz o ziem i
i ludziach okolic Skw ierzyny, Zob. S. K urnatow ski, Rozw ój M ię dzyrzecza w św ietle badań archeologiczlnych z lat 1954-1958,
[w:] S. K u rnatow ski i J. N alepa, Z p rzeszłości M iędzyrzecza. Po znań 1961, s. 76n., 93n., m . in. spalo n e gro d y w M iędzyrze czu i G rądzkiem ; J.N alep a, M iędzyrzecz do roku 1793. Szkic historyczno-urbanistyczny, [w:] Z przeszłości M iędzyrzecza ..., s. 12n.; A . W ędzki, Podziały teryto ria ln e, [w:] „ S tu d ia nad p o cząt kam i ...” , s. l i n . ; Ze starszej lite ra tu ry p o r. S. A rnold, Tery
toria p lem ien n e w ustroju a d m in istra cyjn ym Polski piastow skiej (w X II- X I I I ). Prace kom isji dla atlasu historycznego Polski, K ra
ków 1927, z. II s. 50; W cześniejszym i późniejszym dziejom Skwie rzyny o sta tn io prace poświęcili au to rz y niem ieccy: Kreis Schwe- rin W arth e. E in Heimatbuch. Hrsg. E rich K lem t, t. I i II, W itte n 1975 i 1992; Benno T hom e, Schw erin (W a rth e ) 1793-1945. Kiel 1963 ; K reis Schw erin (W arthe ) einst und heute. B ilder unserer
154
S tanisław W ła d y sła w A d a m czyk
heim at. Hrsg. G ü n te r Schm idt 1993; C ałość p ro b lem aty k i osad-
miczej omówili A, U rbańska i S. K urnatow ski, Rozw ój terenów
osadniczych w północnej części województwa zielonogórskiego od I do X I I wieku, [w:] „ S tu d ia n ad p o c z ą tk a m i...,” s. 35-111, ta m dal
sza lite ra tu ra : Podziały te ry to ń a łn e zob. Z. W ielgosz, Podział ..., s. 13-14.
5. Zbiory M uzeum Archeologicznego w P o zn an iu i muzeów w Go rzowie i M iędzyrzeczu. Zasób archiw alny dotyczący klasztoru ble- dzewskiego w w ojew ódzkim A rchiw um w P o zn an iu , Bledzew nr 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 8a, 9, 10, 12, 15, 15a, 25 i dalsze; W aż niejsze dokum enty drukow ał: L. H ertel, G eschichte des K losters
Biesen. Biesen 1922 i 1928; O statn io J . Z ysnarski, M adonna z Ro kitna ..., Gorzów 1990; Pom m ersche U rk u n d en b u rch . Ed. I, S te ttin
1868, n r 327 K odeks D yplom atyczny W ielkopolski (K D W ), Po znań 1877, n r 186 i dalsze : 375, 376, 381, 385, 386, 387, 439, 576, II 702, 827, 953, 958, 961, III 1433, 1626, 1756, 1891; Identyfikacji wsi Z am brisk-Zem sko dokonał E. R y m ar, Identyfikacja wsi „Za-
m b risk” z dokum entu H enryka Brodatego (1286). P rzyczynek do początków klasztoru cystersów w Z em sku (Bledzew ie ), [w:] „Stu dia i M ateriały . . . ”, T . X III, z. 2:1980, s. 133-138; Interesująco
o s ta tn io C . K ouschi, Rozwój osadnictwa w X I I I i X I V stuleciu
na obszarze wschodniego Nadodrza, [w:] „N adw arciański Rocznik
H istoryczno-A rchiw alny” . 1994, s. 44-59.
6. E. R ym ar, Identyfikacja ..., s. 138; J . Z ysnarski, M adonna ..., s. 5-8.
7. J . Zajchowska, Skw ierzyna ..., s. 287
8. J . N alepa, M iędzyrzecz ..., s. 237, 243, 287, 291. M iasta polskie ..., II: Bledzew s. 621, Międzyrzecz s. 645-647, Pszczew s. 632, Skwie rzy n a s. 653-654.
9. J . N alepa, M iędzyrzecz ..., s. 237.
10. S. Zajchowska, Skw ierzyna ..., s. 283n.; O znaczeniu przepraw y d la rozw oju Szczecina zob. S. B abiński, Przepraw a szczecińska.
Szczecin 11-12: 1958, s. 31-40, gdzie tak że podkreślenie poglądów
S. Zajchowskiej n a w ażną rolę przepraw y ja k o elem entu m iasto- t wór czego.
M iędzyrzecz i Skw ierzyna na pograniczu dziejów
15512. K ronika Wielkopolska 157: o spustoszeniu m ia sta M iędzyrzecza przez B randenburczyków , s. 288
13. J . N alepa, M iędzyrzecz do roku 1793 ..., s. 19, 21-22; Tenże, M ię
dzyrzecz ..., s. 238-235
14. S. Zajchow ska, Skw ierzyna ..., s. 294 przypuszcza, że m ury obronne Skw ierzyna w zniosła w XIV w ieku w okresie kiedy rozwijające się rzem iosła i bogacące się kupiecłwo po uzyskaniu dal szych przyw ilejów wymagało ochrony przed n iep rzyja cielem ”. Jed
nakże G . W róblewska, Gorzów, [w:] „ S tu d ia n ad początkam i ...” , s. 187 p. 39 stw ierdziła, iż ... Skw ierzyna jeszcze w 1409 r. była
otw artym , nie um ocnionym m iasteczkiem . . . ” ’\ dalej, że Skw ie rzyna nie dorobiła się jednak m urów obronnych, a um ocnienia je j stanow iła wyłącznie fosa (lub kilka fo s - podobnie ja k np. w R ze p in ie ”).
15. B. Miśkiewicz, R ozw ój stałych punktów oporu w Polsce aż do po
łowy X V wieku. P oznań 1964, s. 201: P rzyczyny były zatem zło
żone. W iązały się one z ogólnym i zm iani gospodarczym i, politycz nym i i ustrojow ym i Polski X III i X IV w ieku. W śró d nich za n a j w ażniejszy uw ażam y rozwój sił w ytw órczych, w skazujący n a okres ostatecznego w ykształcenia się m ia st, zainteresow anych w o słan ia niu swych zasobów m aterialnych. W tedy, kiedy m ia sta rozw inęły się ekonom icznie, m ogły rozpocząć budow ę swych obw arow ań. Nie m a łą rolę w nowoczesnym u m ac n ian iu m ia st i budow ie zamków odegrali również panujący, zainteresow ani w podnoszeniu obron ności zjednoczonego pań stw a” .
16. S. W . A dam czyk, Rola m iast w system ie obronnym państwa za
chodniopomorskiego do połowy X V I I wieku. M aszynopis w Z akła
dzie H istorii W ojskowej UAM . P o znań 1980, s. 103-104.
17. N a przykład w roku 1458 M iędzyrzecz m iał w ystaw ić n a w ojnę z K rzyżakam i 15 piechurów, Skw ierzyna - 6 (P oznań - 60, Siera ków - 6, Pniew y - 6, M iędzychód - 4 ) . Zob. K D W t. V , Poznań 1840, s. 181-183, polski p rzekład [w:] „W ielkopolska w św ietle źró deł historycznych” . Poznań 1958, s. 28-30. W państw ie zachodnio pom orskim w 1523 roku tak ie liczby żołnierzy w ystaw iały: Nowe W arpno, Szczecinek, D obrzany, Ja ro m in (S trzałów - 1000, Szcze cin - 500, S ta rg a rd - 200, P yrzyce - 80, Goleniów i Gryfice po
156
Stanisław W ła d ysła w A d a m czy k
60). Zob. M atrikeln und Verzeichnisse der P om m erschen R itte r
schaft von bis in des X I X Jahrhundert. Hrsg. von R .K lem pin und
G. K ratz, Berlin 1886, s. 160-188. O pracow anie i om ówienie tabeli S.A dam czyk, Rola m ia st ..., s. 160-162. Zob. też W . Szczygielski,
Obowiązki i pow inności wojskowe m iast i m ieszczaństw a w Polsce od X I I I do połowy X V wieku, [w:] „ S tu d ia i M ateriały do H isto
rii W ojskowości” , t. V, W arszaw a 1960, s. 425-457, gdzie dalsze ź ró d ła i lite ra tu ra .
18. P ro b lem aty k a losów pogranicza lubusko-w ielkopolskiego oraz w ielkopolsko-zachodniopom orskiego w X III-X IV wieku w ym aga dodatkow ych studiów źródłow ych ze w zględu n a sprzeczne dotych czasowe u stale n ia różnych autorów . P or. m .in. W . Korcz, Studia
z dziejów Z iem ii Lubuskiej. Zielona G ó ra 1971, s. 45-67; J . Walar
chowicz, Geneza i ustrój polityczny N ow ej M archii do początków
X V wieku. W arszaw a-Poznań 1980, s. 55, 135, 155; K. Olejnik, Obrona ...w okresie rozbicia ..., s. 143. 171-185.
19. KDW III 1901
20. K. C hojnacka, Polsko-brandenburski układ o żegludze na Warcie
i Odrze w Trzebiszewie w 1618 roku, [w:] „R oczniki H istoryczne” ,
1972, s. 1-62; O losach Bledzewa zob. S. W . A dam czyk, Jan D ekert
z Bledzewa. G orzów 1989; Tenże, Bledzew Jana D ekerta, „T rak t”
1:1991, s. 10, 15 ; P racę o Trzebiszewie przygotow uje niem iecki a u to r G ü n te r S eipelt. O m ów ienie zob. S. Jan ick a, [w:] „N adw ar ciański R ocznik ...” , 1:1994, s. 117-118.
21. J . N alepa, M iędzyrzecz ..., s. 247-248.
22. O d roku 1887 Skw ierzyna b y ła m iaste m pow iatow ym . W roku 1922 w powiecie skw ierzyńskim 4 miejscowości zam ieszkiw ało 50- -70% ludności polskiej (P olacy - 8% ludności p o w iatu ), w powiecie m iędzyrzeckim je d n a miejscowość zam ieszkana b y ła przez blisko 100% ludności polskiej, 4 miejscowości od 70 do 90% i 4 od 50 do 70% Polaków (P olacy - 11% ludności p o w iatu ). Zob. J . Wą- sicki, P row incja G renzm ark P o s e n -W estpreussrn 1918-1933. Zie lona G ó ra 1967, s. 112-113; Źródła do dziejów Polaków w M archii
G ranicznej w latach 1919-1945. Zielona G ó ra 1967.
23. M iędzyrzecki R ejon U m ocniony. M RU (F estungsfront O der- -W arthe-B ogen), zwany też lin ią W ä rty -O d ry lub C zw orokątem
M iędzyrzecz i S kw ierzyna na pograniczu dziejów
157O drzańskim . Zob. A. Toczewski, Środkowe Nadodrźe w syster-
m ie niem ieckich um ocnień. „P rzegląd L ubuski” 1:1982, s. 55-58;
Tenże, M iędzyrzecki Rejon Umocniony. M iędzyrzecz 1988; B. Do- la ta , W yzwolenie Polski 19ĄĄ-19Ą5. W arszaw a 1971, s. 174-177; K. Sobczak, W yzwolenie Z iem i Lubuskiej i Dolnego Śląska w roku
1945, [w:] „Pierw sze la ta Ziemi Lubuskiej w Polsce Ludowej” , Po
znań 1967, s. 32-34; O sta tn io J . M iniewicz i B. Perzyk, M iędzy
rzecki R ejon U m ocniony 1984-1945. W arszaw a 1993; S. W . A d am
czyk, P rzełam anie Wału Pom orskiego i M iędzyrzeckiego R ejonu
Umocnionego przez wojska 1 Frontu Białoruskiego na przełom ie styczn ia i lutego (m aszynopis). Skw ierzyna 1988; Tenże, Skw ie rzyna w czasie odzyskiwania polskich ziem zachodnich i działania adm inistracji w ojennej w roku 1945, [w:] „Skw ierzyna 1945-1990” .
R ed. S. W . A dam czyk, Gorzów 1991, s. 15n. Zbiór ten p o w stał w oparciu o obfite zbiory archiw alne zgrom adzone w W ojew ódz kim A rchiw um w Gorzowie W ielkopolskim .
24. Zob. E. Jak u b aszek , M iejsca pam ięci narodowej w województwie
zielonogórskim . Przew odnik, Zielona G ó ra 1972, s. 31-49, 73-94,
m .in.: obozy pracy przymusowej - Skw ierzyna, M urzynowo, Mię dzyrzecz, Bledzew, Lubikowo, W ysoka; obóz karny w Skwierzy nie, obóz d la internow anych w M iędzyrzeczu, obozy jeńców wo jen n y ch - G o ra j, Lubikowa, P rzy to czn a , Sokola D ąbrow a, S tary D worek, m iejsce m ordu i e u tan azji w O brzycach i także m iejsce w alki w Skwierzynie.
