A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S _________________ FOLIA OECONOMICA 10, 1 9 6 1 _____________ _
J e rz y Kortan*
ROZWÓJ ORGANIZACJI-ZARZĄDZANIA W POLSKIM PRZEMYŚLE W LATACH 1945-1977
Metody planow ania i z a rz ą d z a n ia w polskim przem yśle p rzech o -dzą wraz z rozwojem gospodarki i osiąganiem co raz wyższego s to -p n ia rozw oju s i l wytwórczych c i ą g łą ew o lu cję. Wraz z ew olucją metod z a rz ą d z a n ia zm ie n ia ją s i ę tak że formy o rg a n iz a c y jn e p rz e -m ysłu i p rz e d s ię b io r s tw .
W d z ie d z in ie form o rg an iz acy jn y c h przem ysłu o ra z zarz ą d z a n ia p rz e d s ię b io rs tw a m i przemysłowymi, podstawową, przew odnią cechą e w o lu c ji J e s t p ro ces s ta łe g o , stopniow ego, ch o ciaż nierównomiernego ( I wykazującego n ie je d n o k ro tn ie z a ła m a n ia ) podnoszenia ro -l i i ra n g i p r z e d s ię b io r s tw . P rz e d s ię b io rstw a w polskim przem yśle p r z e s z ły w o k r e s ie budownictwa so cjalizm u poważną ew olucję - od je d n o s te k c z y s to wykonawczych w p ie rw sz e j połow ie l a t p ię ć d z ie -s i ą t y c h , do co raz b a r d z ie j autonom icznych, wyposażonych w s to -sunkowo dużą sam odzielność ekonomiczną (z w ła s z c z a w p ie rw sz e j połow ie l a t s z e ś ć d z ie s ią ty c h i s ie d e m d z ie sią ty c h ) o rg a n iz a o ji g o sp o darczych . Zrozum ienie t e j ew o lu cji wymaga dokonania p rz e -glądu ko lejn y ch okresów rozwoju gospodarki s o c ja l is ty c z n e j w P o ls c e . W rozwoju tym można - oczyw iście z dużą umownością wyodrębnić pewne e ta p y , będące jed n o cześn ie^ etapam i rozwoju
me-to d z a rz ą d z a n ia przemysłem.
P r o f . d r h a b i l . , d y re k to r I n s ty tu t u O rg a n iz a c ji i Z arzą-d z a n ia Uh, kierow nik Zakładu Ekonomiki i O rg a n iz a c ji P rz e d s ię -b io rs tw UŁ.
I . Etap k s z ta łto w a n ia s o c ja lis ty c z n y c h metod gospodarow ania
(19^5,1949)
Przejmowane w m iarę w ygasania d z ia ła ń wojennych w P o lsce za-k ła d y przemysłowe były mozaiką form i metod o rg a n iz a c y jn y c h . U- porządkow anie te g o sta n u było Jednak sz c z e g ó ln ie tru d n e ze względu na brak d ośw iadczenia.
W ty ch warunkach można było s k o rz y sta ć je d y n ie z dośw iadcze-n i a Związku R ad zieck ieg o . W o p a rc iu o n ie powołano ju ż w pierw -szych m iesiąca ch ^9^5 r . s z e re g c e n tr a ln y c h zarządów jak o o rg a-nów M in is te rstw a Przem ysłu. Je d n o c z e śn ie m n iejsze i ś r e d n ie za-k ła d y połączono w t e r y t o r i a l n e i branżowe z je d n o c z e n ia , p o d le -g łe cen tralny m zarządom i stano w iące ic h organy k iero w an ia pod-le g ły m i zak ładam i. Większe zakłady n a to m ia s t p o d le g a ły b ezp o śre-d n io centrain ým zarząśre-dom. W tym samym o k r e s ie , n ie z a le ż n ie od c e n tr a ln y c h zarządów i zjednoczeń jako je d n o ste k a d m in is tr a c ji p rzem ysło w ej, powołano c e n t r a le z a o p a trz e n ia o raz c e n t r a le zby-t u , k zby-tó re p r z e j ę ły w sz y szby-tk ie fu n k c je zw iązane z obrozby-tem zby-tow aro-wym. W n ia c o późniejszym oK resie powołano do ż y c ia - w g a łę z ia c h
s i l n i e j s i ę rozbudowujących - b iu r a p ro jek tó w , i n s t y t u t y naukowe i p r z e d s ię b io r s tw a budowlano-montażowe.
W konsekw encji s tr u k tu r a o rg a n iz a c y jn a przem ysłu b y ła w tym o k r e s ie tró js z c z e b lo w a : c e n tr a ln y zarz ąd - z jed n o czen ie - zak ład (cho ć w pewnych przypadkach mo^ła być dwuszczebłowa: c e n tr a ln y
zarz ą d - w ie lk i z a k ła d przem ysłow y).
Po o g ło s z e n iu d e k re tu z d n ia 3 .1 .1 9 ^ 6 r . o upaństw ow ieniu p rz e m y słu , p rz y s tą p io n o do porządkow ania s t r u k t u r o rg a n iz a c y j-nych w p rzem y śle, niezbędnego w p r o c e s ie szybkiego uprzem
ysła-w ian ia k r a ju .
Uchwała Komitetu Ekonomicznego Rady M inistrów z. 22.10.19^*6 r. u s t a l i ł a ogólne zasady s tr u k tu r y o rg a n iz a c y jn e j państwowego przem ysłu n ad ając cen tralny m zarządom c h a r a k te r o r g a n iz a c ji go-sp o d arcze j С p rz e d s ię b io rs tw a ) , a n ie w yłącznie je d n o s tk i adm ini-s t r a c y j n e j 1 . Uchwała t a o k r e ś l i ł a n a s tę p u ją c e formy o rg a n iz a -c y jn e w prztm yśśle:
_
- z je d n o czen ie jako forma p r z e d s ię b io r s tw a wielozakładowego, s tanow iąc e zarząd k i e r u j ą c y bezpośrednio d z i a ł a l n o ś c i ą zakładów, tw orzących niesam odzielne c z ę ś c i składowe zjednoczeń,
- zjed n o czen ie Jako ad m in is tra c y jn y organ nadzorujący i ko-ordynujący d z i a ła l n o ś ć p o dle głych je d n o s te k ,
- samodzielny duży z a k ła d , d z i a ł a j ą c y jako p r z e d s ię b io r s tw o , i podporządkowany bezpośrednio centralnem u zarządowi,
- c e n t r a l n y z a rz ą d , mający d z ia ła ć Jako skomercjalizowana je d n o s t k a o rg a n iz a c y jn a ( a więc w pewnym s e n s ie o cechach p rz e d -s i ę b i o r -s t w a ) , k tórego podstawowe zadania p o le g a ły na kierow aniu, koordynowaniu, nadzorowaniu i kontrolow aniu p r z e d s ię b io r s tw da-n e j g a ł ę z i przem ysłu,
- p r z e d s ię b io r s tw a i je d n o s tk i o rg an iz acy jn e o c h a r a k te rz e specjalnym (z a z w y c z a j techniczno-usługowym, jak p r z e d s ię b io r s tw a budowlane, b iu r a p rojektów , placówki naukowo-badawcze i t p . ) ,
- c e n t r a l e z a o p a tr z e n ia i c e n t r a l e zb y tu , będące wyodrębnio-nymi p rz e d się b io rstw am i o funkcjach handlowych, d z i a ł a j ą c e na r z e c z c a ł o ś c i danej g a ł ę z i przemysłu i p o d le g ając e bezpośrednio c e n tr a ln e m u ,z a rz ą d o w i.
Należy w tym m iejscu zaznaczyć że c e n t r a l n e zarządy obejmo-wały w lic z n y c h przypadkach c a ł e g a ł ę z ie przem ysłu, zaw ie rając e
po k i l k a branż ( n p . C entralny Zarząd Przemysłu Włókienniczego, o- bejmujący w sz y stk ie branże w łókiennicze a ta k że przemysł d z i e -w i a r s k i , odzieżo-wy i ąrtykułów technicznych ).
Wymieniona uchwała s tw o rzy ła warunki d la wydania 3 .1 .1 9 ^ 7 в d e k r e t u o tw orzeniu p r z e d s ię b io r s tw państwowych. P r z e d s i ę b i o r -stw a, t e , z zasady wówczas wielozakładowe, tworzono na podstaw ie i c h pokrewności branżowej oraz t e r y t o r i a l n e g o p o ło ż e n ia , a l i c z -ba zakładów wchodzących w s k ład jednego p rz e d s ię b io rs tw a wynosi-ł a n i e r a z ‘ k il k a n a ś c i e Cnp. w ramach C entralnego Zarządu Przemy-s ł u Skórzanego m i e ś c ił o Przemy-s i ę p r z e d Przemy-s ię b io rPrzemy-s tw o grup ujące w Przemy-szyPrzemy-stkie i s t n i e j ą c e w c a ł e j P olsce zakłady produkujące a rty k u ły t e c h n i -c z n e , k a l e t n i c z e i ry m arsk ie , w l i c z b i e 1 7).
P rzedsięb iorstw em z arz ąd zał d y re k to r . naczelny przy współu-d z i a l e p o współu-d le g ły ch mu współu-dyrektorów " słu ż b * , tworzących w y s p e c ja li-zowane p io n y , s i ę g a j ą c e na ogół do w szystkich zakładów. W zakre-s i e zakre-swoich pionów dyrek to rz y c i' m ie li duże uprawnienia i samo-d z i e l n i e wysamo-dawali p o le c e n ia osamo-dpowiesamo-dnim komórkom w zakładach. S y tu a c ja t a wpłynęła, na r o z r o s t i te n d e n c ję do autom atyzacji
h ie ra rc h ic z n y c h "pionów" i u tr u d n iła j e d n o l i t ą k o o rd y n a c ję , a j e j konsekwencje odczuwane są do d z i s i a j .
Vi warunkach i s t n i e n i a p rz e d s ię b io r s tw a w ielozakładow ego, j a -ko ty p u dom inującego, podstawową je d n o s tk ą prod u k cy jn ą był za-k ła d , n ie mający sam o dzieln ości p raw n ej, an i ekonom icznej. Ta-k ie ro zw iąz an ie o rg a n iz a c y jn e zarówno w ynikało z d ą ż e n ia do za-p ew n ien ia za-podza-porządkowania d z i a ła l n o ś c i w sz y stk ich je d n o ste k cen-t r a l n e j k o n c e p c ji p la n is cen-ty c z n e j, Jak i b y ło konsekw encją o l - brzym iego powojennego braku k ad r kierow niczych i s p e c ja lis tó w . Zachodząca konieczność sz e ro k ie g o k o rz y s ta n ia z k adr sła b ie j kwa-lifik o w a n y c h i" b e z d o św iadczenia, wymagała możliwego u p ro szcze-n ia form o rg an iz acy jn y c h podstawowych je d n o ste k produkcyjnych i p o ło ż e n ia n a c isk u na sprawy operatywnego re a liz o w a n ia zadań.
Ponieważ podobna s y tu a c ja kadrowa i s t n i a ł a na w sz y stk ich s z c z e b la c h , c e n tr a ln e z arz ąd y , n ie zawsze dysponując k ad rą o-
s z e ro k ic h h o ry zo n ta ch , a więc skłonne b a r d z ie j do adm inistrow a-n i a , z a c z ę ły 's ię g a ć w operatyw ne sprawy b ezp o śred n ieg o z a rz ą -d z a n ia zakła-dam i pro-dukcyjnym i, zam iast o gran iczy ć s i ę ty lk o do ogólnego k ierow n ictw a p rz e d s ię b io rs tw a m i.
V wyniku d e k re tu o tw o rzen iu p r z e d s ię b io r s tw państwowych, p rz y s tą p io n o w • 19^7 r . do lik w id a c ji z jed n o czeń . Jednak lic z b a po w stały ch p r z e d s ię b io r s tw b y ła - ja k na ówczesne m ożliw ości c e n tra ln y c h zarządów - z b y t d uża, zw łaszcza przy te n d e n c ji do s ię g a n i a w operatyw ne problem y zakładów . Spowodowało to pow sta-n ie sta-nowego ogsta-niwa p o śred sta-n ieg o między cesta-ntralsta-nym zarządem a p rz e d s ię b io rs tw a m i, w p o s ta c i tzw . d y re k c ji branżowych, k tó re b y ły ja k gdyby mniejszym i cen traln y m i zarządam i, c z ę s to z tak im i samym komórkami o rg an iz acy jn y m i. L iczba d y r e k c ji branżowych w ramach c e n tra ln e g o zarządu- z a le ż a ła od i l o ś c i połączonych w nim b ra n ż . S y tu a c ja t ą spowodowała więc p ow stanie dodatkowego szcze-b la w s tr u k tu r z e o rg a n iz a c y jn e j p rzem ysłu.
Jednak swoje operatywne zad an ia t a s tr u k tu r a s p e ł n i ł a dob-r z e , p dob-rz y c z y n ia ją c s i ę do s z y b k ie j odbudowy zniszczonego po woj-n ie przem ysłu i rozwoju Jego p r o d u k c ji. Przedwojenny poziom p ro -d u k c ji o b lic z a n y w cenach niezm iennych przekroczono już w 19^8 r . , w prowadzając je d n o cześn ie s z e re g nowych wyrobów. Po o s ią g n ię c iu przedw ojennego poziomu p r o d u k c ji, p rz y s tą p io n o do przygotowywan ia s tr u k tu r y c r g a przygotowywan iz a c y jprzygotowywan e j przem ysłu d la zapew przygotowywanieprzygotowywania r e a l i z a -c j i zad an ia "p c h n ię c ia " gospodarki naprzód drogą p rz y s p ie s z o n e j
I n d u s t r i a l i z a c j i , k tó re to zadan ie przygotowane było planem 6- - le tn im na l a t a 1950-1955.
Wstępne d z i a ła n i a w tym kierunku p o d ję to już w 1949 r . W tym c e lu p o d zielo n o M in iste rstw o Przem ysłu i Handlu na b m in is te r -stw a przemysłowe 'g ó rn ic tw a i e n e rg e ty k i, przem ysłu • c ię ż k ie g o , przem ysłu le k k ie g o , przem ysłu ro ln eg o i spożyw czego) o raz dwa m in is te rs tw a handlowe (h a n d lu wewnętrznego i handlu za g ra n ic z n e
-g o ). Jed n o cze śn ie odd zielon o od c e n tra ln y c h zarządów przem ysłu c e n t r a l e zbytu i podporządkowano je m inisterstw om handlowym. 0- zn a c z a ło to z a sad n icze o d d z ie le n ie d z ia ła ln o ś c i p ro d u k cy jn e j od hand lo w ej, czego konsekwencje odczuwał p o lsk i przem ysł i jego p r z e d s ię b io r s tw a p rzez w ie le l a t .
D alszą, z a sad n iczą zmianą, przygotow aną w 19^9 r . b y ło , na wzór metod stosowanych w Związku Radzieckim , p o g łę b ie n ie po-d z i a łu branżowego i wprowapo-dzenie tzw. zasady c z y s to ś c i branżo-w e j. Zmiana t a p o le g a ła p rzede wszystkim na utw orzeniu nowych
branż p rzez p o d z ie le n ie w ielobranżow ych c e n tra ln y c h zarządów na o r g a n iz a c je w z a s a d z ie jednobranżow e. P rzek azan ie fu n k c ji han-dlowych do re so rtó w handlu p rz y c z y n iło s i ę do pozbaw ienia cen-tr a ln y c h zarządów ic h komercyjnego c h a r a k te r u , a co za tym i - d z ie pozbaw iło je pewnych cech o r g a n iz a c ji g o spo darczej (p rz e d -s ię b io r -s tw a )_ i p r z e k -s z t a łc i ło w je d n o -s tk i adm ini-stracyjne".
^ W ramach r e a l i z a c j i zasady c z y s to ś c i branżowej przygotowano r o z d z ie le n ie odgrywających doty ch czas w gospodarce dom inującą r o l ę p rz e d s ię b io rs tw w ielozakładow ych i wielobranżowych (kom bi-n a ty ) bi-na p r o s te , jednozakładowe i jednobranżowe p r z e d s ię b io rs tw a . Z ta k ą , bardzo uproszczoną, s tr u k tu r ą wkroczono w okres r e a l i z a -c j i p rz y s p ie s z o n e j budowy podstaw s o c ja l is ty c z n e j g o sp o d ark i.
I I . Etap p rz y s p ie s z o n e j in d us t r i a l i z a c j i 1 scen tralizo w an eg o z a rz ą d z a n ia
(1950-1956") .
Omówione powyżej przygotow ania re o rg a n iz a c y jn e p o lsk ie g o przem ysłu d la re a liz o w a n ia nowych zadań z n a la z ły swój wyraz w Uchwale Komitetu Ekonomicznego Rady M inistrów z 12 maja 1950 r ., k tó r a u s t a l i ł a z a s a d y .s tr u k tu r y o rg a n iz a c y jn e j przem ysłu i zasa-dy z a rz ą d z a n ia p rzed się b io rstw am i przemysłowymi.
W wyniku «'prowadzenia zasady branżow ej i scen tra liz o w an e g o system u z a rz ą d z a n ia , podstawowym typem p r z e d s ię b io rs tw a s t a ł o s i ę p r o s te , jednozakładowe p rz e d s ię b io rs tw o o " c z y s te j" p rzy na-le ż n o ś c i branżow ej, Uznano, że te n typ p rz e d s ię b io rs tw a b ęd zie n ajw łaśc iw sz y d ie r e a l i z a c j i zadań nowego o k re su . Wymieniona u- chw ała z a k ła d a ła co prawda ta k ż e możliwość i s t n i e n i a p r z e d s ię -b io rs tw w ielozakładow ych, a nawet w ielobranżow ych ( t e o s ta t n ie tr a k t u j ą c r a c z e j jak o " z ło k o n ie c z n e " ). M ożliwości łą c z e n ia p rz e d s ię b io rs tw czy zakładów w p rz e d s ię b io rs tw a w ielozakładow e z o s ta ł y o g ran iczo n e do szczególnych przypadków. D ecyzje w sp ra -w ie t-w o rzen ia p rz e d s ię b io rs t-w -w ielozakłado-w ych podejmo-wać mógł
w łaściw y m i n is te r .
Jakkolw iek p rz e d s ię b io rs tw o było uznane za podstawową je d -n o stk ę w ytw órczą, sam odzielni e_ r e a l i z u j ą c ą p rz y d z ie lo n e mu p l a -nen z a d a n ia , a c e n tr a ln e zarządy m iały s p e łn ia ć główni© fu n k cje koncepcyjne i- n a d z o rc z e , bez ingerow ania w sprawy wewnętrzne p r z e d s ię b io r s tw , to w p rak ty c e p rz e d s ię b io rs tw a z o s ta ły sprowa- dzor.e do r o l i je d n o ste k wytwórczych o je d y n ie wykonawczym c h a ra -k te r z e , zobowiązanych do ś c is łe g o re a liz o w a n ia wyznaczonych im szczegółow ych zadań.
i a o rg a n iz a c ja przem ysłu b yła n ie w ą tp liw ie dogodna d la kie-* r e v a n ia p rz e z je d n o s tk i n ad rzęd n e, n ie u w zg lęd n iała jednak indy-w idualnego - sp ecy ficzn eg o c h a ra k te ru p r z e d s ię b io r s tw , do k tó r e -go winna być dostosowana s t r u k t u r a . Ponieważ je d n o cześn ie cen* t-ra ln e zarządy s t a ł y s i ę p ra k ty c z n ie aparatem przekaźnikowym roi- n:. 3te r s t w , z a i s t n i a ł system i s t y l kierow an ia za pomocą u s t a l a -n i a d la p o d le g ły ch je d -n o ste k bardzo szczegółowych zadań i równie szczegółow ego ic h k o n tro lo w a n ia . Oznaczało to n ie ty lk o wysu-n ię c ie wysu-na pierw szy p la wysu-n -wysokiego s to p wysu-n ia c e wysu-n t r a l i z a c j i , a le ta k ż e sto sow an ie a d m in istra c y jn y c h metod k ie ro w an ia.
Ten wysoki s to p ie ń c e n t r a l i z a c j i i nakazowości był wtedy u- zasadniony n ie z b ę d n o śc ią p rzy sp ieszo n eg o p ro cesu i n d u s t r i a l i z a -c j i i ilo ś-cio w eg o rozwoju g o sp o d a rk i, w warunkach dotkliw ych b ra -ków kw alifikow anych k a d r, surowców i t p . D zięki temu u dało s i ę skoncentrow ać s i ł y i śro d k i w g a łę z ia c h przem ysłu n a jw a ż n ie j-szych d la p r z y s p ie s z e n ia rozwoju gospodarczego i uciało s i ę z r e - alizow ać tru d n e zad a n ia n ak reślon e-plan em 6 - le tn im .
Jed nu k, obok ty c h pozytywnych skutków ów czesnej o r g a n iz a c ji z a rz ą d z a n ia w przem y śle, w y stą p ił s z e re g negatywnych
kgnsekwen-C ji i z ja w isk . Już w d r u g ie j połow ie r e a l i z a c j i p lan u 6 - l e t n i e - g o , w la ta c h 19 53 -19 54 przem ysł p o ls k i stan o w ił n ie ty lk o no*> wą k a te g o rię ilo ś c io w ą , a le i jakościow ą. Jed n o cze śn ie ze wzro-stem p o te n c ja łu produkcyjnego n a s tą p i ł ta k ż e w zro st k w a lif ik a c ji s i ł k iero w n iczy ch , okazało s i ę rów nież, że wraz z o siąg n ięciem w y ższej fazy rozw oju przem ysłu znaczn ie skomplikowała s i ę sieó powiązań między różnymi p rzed się b io rstw am i produkcyjnym i, a ta k - że między przemysłem a handlem i odbiorcam i. Ponadto międzyna-rodowe s to s u n k i gospodarcze z a c z ę ły odgrywać co raz w iększe zna-c z e n ie , a c o raz w iększa zmienność stosunków rynkowych, ta k na
rynku światowym, ja k i krajowym, wymagała co raz w ię k sz e j e l a s t y -c z n o ś -c i planow ania i -co raz w ięk szej dysp ozycyjn ej e la s ty c z n o ś c i i z d o ln o śc i dostosowywania do zm ieniających s i ę warunków. Wraz ze zrozum ieniem te g o , z ac zęły ze s tro n y p rz e d s ię b io rs tw co raz b a r-d z i e j na pierw szy p la n być wysuwane p o s tu la ty uzyskania więk-szego s to p n ia sa m o d z ie ln o śc i. Jednak sz e rs z y wyraz i k o n k re t-n ie js z e formy r e a l i z a c j i p o s tu la ty te uzyskały pod wpływem nac is k u p o lity nac z n e g o w la ta nac h 1956195Q. Wraz z k ry ty k ą n ie d o s ta -te c z n e j sam od zieln ości dyrektorów p rz e d s ię b io rs tw i nadm ierności sto so w an ia ad m in istra c y jn y c h metod k ie ro w an ia, przeprowadzoną na I I Z je ź d z ie Ekonomistów P o ls k ic h , p o d ję ta z o s ta ł a m. I n . k ry ty -ka zasady c z y s to ś c i branżow ej, jako tw o rząc ej zbędne b a r ie r y ko-o rd y n acy jn e.
Niezbędne s t a ł o s i ę w ięc ta k ie p rz e o b ra ż e n ie systemu p lan o -w ania i z a rz ą d z a n ia przemysłem, w k tóreg o wyniku uda s i ę p o łą -czyć planow anie c e n tr a ln e ze znacznym powiększeniem autonom ii p r z e d s ię b io r s tw , przede wszystkim p rz e z s z e rs z e w ykorzystanie instrum entów rynkowych w d z ia ła ln o ś c i p r z e d s ię b io rs tw 1 nadrzęd-nych im o r g a n iz a c ji .
I I I . Etap zmian w k ieru n k u zw iększenia uprawnień je d n o stek gospodarczych
(1957-1963)
Etap te n cec h u je g e n e ra ln ie te n d e n c ja do zw iększen ia upraw-n ie ń p r z e d s ię b io r s tw , choć w o k re s ie 1960-1963, w wyniku tr u d -n o ś c i, ja k ie przeżyw ała n asza gospodarka, n a s tą p i ło ponowne
, ui; w k w ie t n iu I9f>ú X. Uchwaią Komitetu C entralnego PZPR i Kacy M in is t r ó w z o s t a ły dyrektorom państwowych p r z e d s ię b io r s tw p rz rm y ś lo w y c h nadane zw ię k s z o n e u praw nienia, w wyniku czego zwię-k s z y ł s i v z n a c z n ie zakres problemów, k tó r e mogły być regulowane p ru e z p r z e d s ię b io r s t w a we własnym z a k r e s i e , n p . : zmiany w o
rga-n i z a c j i p ro c e s u p r o d u k c ji , zmiany w t e c h n o l o g i i , k s z ta łto w a n ie s t r u k t u r y o r g a n i z a c y j n e j , dysponowanie środkami na c e l e rozwojo- we. J e d n o cze śn ie zm niejszona z o s t a ł a r o l a i z a k re s s zcze g ó ło -wych wskaźników dyrektywnych, a w to m ie js c e z a c z ę to za pomocą wskaźnika rentow ności s i l n i e j wiązać p r z e d s ię b io r s tw a z rynkiem, w c e lu zapewnienia lep szego dopasowania p ro d u k c ji do wymogów rynku. Aby b a r d z i e j zaktywizować kolektywy pracow nicze wprowa-dzono samorząd ro b o tn ic z y .
Jednak stosunkowo szybko okazało s i ę , że na ogół p r z e d s i ę -»
p io r s tw a n ie były w s t a n i e wykorzystać tych zwiększonych upraw-? n i e ń . Wobec; wprowadzonej w początkach l a t p i ę ć d z i e s i ą t y c h za-s a i y jednozakładcw ości i c z y s t o ś c i branżowej, p rz e d s ię b io r s tw a n i e rep reze n to w ały na ogół d o stateczn eg o p o t e n c j a ł u , a ponadto n i e b y ły wyposażone we własne za p le c z e naukowo-badawcze oraz c z ę s t o n ie miały odpowiednio rozbudowanych s łu ż b handlowych. Zro- zumiano w ięc, że n i e można zwiększyć autonomii p r z e d s ię b io r s tw i z m ie n ić ja k o ś c i ic h pracy bez zmiany c h a r a k te r u i p o z y c ji je d -n o s te k -nadrzęd-nych.
W związku z tym w 1958 r . p o d ję to próbę zreformowania cen-t r a l n y c h zarządów, p r z e k s z t a ł c a j ą c j e w z je d n o c z e n ia . P o d ję ta 1 8.4 .1 9 5 8 r . uchwała n r 128 Rady K inistrów o k r e ś l i ł a , że z j e d -n o c z e -n ia y i m y - w o d ró ż -n ie -n iu od dotychczasowych c e n tr a ln y c h zarządów - mieć c h a r a k t e r o r g a n i z a c j i gospodarczych. 0 i l e cen-t r a l n e zarządy s t a ł y s i ę ty l k o p rz e d s ta w ic ie le m władzy państwo-w ej, to z je d n o c z e n ia , p e ł n i ą c nad al t o p r z e d s ta w i c ie l s t w o , mia-ł y s p e mia-łn i a ć podwójną r o l ę , będąc je d n o c z e ś n ie re p re z e n ta n ta m i in te re s o v ; branży wobec władzy państwowej. . Jednak w p ra k ty c e o- * aza ło s i ę , że z je d n o c z e n ia s k o n cen tro w ały ,się na t e j p ie rw s z e j f u n k c j i i r a c z e j p r z e j ę ł y dawne funkcje c e n t r a ln y c h zarządów. O parły s i ę więc one w z a s a d z ie na a d m in is tra c y jn y c h metodach kie-row an ia: przekazywaniu zadań planowych p rzed się b io rstw o m , kon-t r o l i i kierow aniu za pomocą lic z n y c h nakazów i zakazów.
P r z e k s z t a ł c e n i * c e n tr a ln y c h zarządów w zjed n o c z e n ia w z a ło -ż e n iu swym miało, wpłynąć na b a r d z i e j kompleksowe planowanie
rozw oju branży i zasp o k o je n ia p o trz e b k ra ju i e k s p o rtu . Położo-no więc już w iększy n a c isk na kompleksowość u ję c ia w n ic h cy-klów prod uk cyjn ych. W iązało s i ę to w szereg u przypadków z ł ą - czeniem dwóch lu b w ięce j c e n tra ln y c h zarządów w jedno zjed n o cze-
p
n ie . W konsekw encji lic z b a zjednoczeń zm n iejszy ła s i ę o ok. UQ% w sto su n k u do lic z b y c e n tra ln y c h zarządów. Dla wzmocnienia kompleksowego c h a ra k te ru zjed n o czeń , przekazano im jed n o cześn ie w iększość placówek naukowo-badawczych i rozwojowych, dotąd
pod-le g ły c h b ezp o śred n io m inisterstw om (p o nad 30 placów ek).
D la nowego u ło ż e n ia stosunków między zjednoczeniam i a p rz e d -s ię b io r-stw a m i utworzono d z ia ła ją c e p rzy generalnym d y re k to rz e z je d n o c z e n ia k o le g ia , w s k ła d k tó ry ch w eszli d y rek to rz y podleg-ły c h p rz e d s ię b io r s tw i ośrodków naukowo-badawczych. K olegia t e , będące w z a s a d z ie organami opiniodaw czo-doradczym i, mogły wpew- nych sprawach ( n p . r e a l i z a c j a wspólnych in w e s ty c ji z własnych środków p r z e d s ię b io r s tw ) podejmować uchwały stan o w iące.
W sz e re g u przemysłów z jed n o czen ia n ié o b ję ły Jednak cały ch b ra n ż , choćby ze względu na i s t n i e n i e przemysłów: terenow ego, s p ó łd z ie lc z e g o i pryw atnego, podporządkowanych różnym resorto m . W związku z tym z a i s t n i a ł a p o trz e b a k o o rd y n acji d z ia ła ln o ś c i producentów t e j samej b ran ży , a le n ależący ch o rg a n iz a c y jn ie do różnych ugrupowań. Z n a la z ła ona swój wyraz w tzw . koo'rdynacjl branżo w ej, w ramach k t ó r e j w ięk szo ści zjedn oczeń, jako r e p r e - z e n tu ją c y c h n a jm o c n ie jsz ą grupę producentów , nadano c h a r a k te r i—£ zjed n o czeń w iodących.
^ Jakkolw iek z jed n o czen ia n ie w ą tp liw ie ro z s z e rz y ły swój c h a ra -k t e r i s t a ł y s i ę b a r d z ie j kompleksowe w porównaniu z c e n tr a ln y -mi zarządam i, n ie zm ien iło to w is to tn ie js z y m s to p n iu zasady branżow ej łą c z e n ia p r z e d s ię b io rs tw , a co za tym id z ie - n ie o - g r a n ic z y ło te n d e n c ji tw orzen ia branżowych m onopoli. Nie zm ien i- ł y e i ę te ż w is to tn ie js z y m sto p n iu formy o rg a n iz a c y jn e p rzed
-s ię b i o r -s t w . 1
To utrzymywanie " c z y s to ś c i branżow ej", a co za tym i d z i e , w ąsk ieg o, n ie p ełn eg o c h a ra k te ru d z ia ła ln p ś c i p rz e d s ię b io rs tw
by-2
Np. 3 c e n tr a ln e zarząd y , p ow stałe w 1951 r . p rzez p o d zie-l e n i e przem ysłu skórzanego na 3 b ran że : g arb arstw o , obuwnlctwo i a rty k u ły s k ó rz a n e , z o s ta ły w 1958 r . znów p ołączone * w 1 z je d -n o c z e -n ie .
lo jednak dość s i l n i e krytykow ane. U w zględniając tę k ry ty k ę , wydane w związku z wymienioną wyżej uchwałą n r 128 Rady M in
ist-rów wytyczne w spraw ie zmian s tr u k tu r y o rg a n iz a c y jn e j państw o-wego przem ysłu kluczoo-wego, z a k ła d a ją c co prawda n a d a l, że pod-stawową formą p rz e d s ię b io rs tw a ma w dalszym c iąg u byó p r z e d s ię -b io rstw o jednozakładow e, ro z s z e rz y ły jednak m ożliw ości tw o rzen ia p r z e d s ię b io r s tw w ielozakładow ych.
P o z o sta n ie przy p r z e d s ię b io rs tw ie jednozakładowym jako pod-stawowym ty p ie p rz e d s ię b io rs tw a było uzasadnione wówczas m. i n . początkowym okresem rozwoju samorządu ro b o tn ic z e g o . Uważano bo-wiem, że ty lk o p rzy p r z e d s ię b io r s tw ie jednozakładowym będ zie można zapewnić wpływ z a ło g i na' jego d z i a ła l n o ś ć . V te n sposób je d n ak n ie o sła b io n o w is to tn ie js z y m s to p n iu zasady branżow ej o r g a n iz a c ji p r z e d s ię b io r s tw . O czyw iście o k res te n n o tu je s z e re g in ic ja ty w , w k ierun ku u cz y n ie n ia p r z e d s ię b io rs tw b a r d z ie j kom-pleksowymi^.
U tw orzenie zjednoczeń, k tó r e były p o ls k ą in ic ja ty w ą i pow-s t a ł y n a jp ie rw w P o lpow-s c e , z o s ta ło powszechnie ocenione jak o i s t o -tn y krok naprzód i z o s ta ło szybko p o d ję te p rz e z w iększość k ra -jów s o c ja lis ty c z n y c h . Jednąk ze względu nas o p a rc ie a i ę zjed n o -czeń w dużym sto p n iu na ad m in istra c y jn y c h metodach zarząd zan ia* r e z u l t a t y ic h utw o rzen ia były m n iejsze od oczekiw anych. Stan te n spowodował wysuwanie własnych k o n cep c ji p rz e z z a ło g i i kierow -n ic tw a a m b it-n ie js z y c h p r z e d s ię b io r s tw i z jed -n o czeń , sta-now iąc po-c z ą te k tzw , eksperymentów gospodarpo-czypo-ch.
W d r u g ie j połow ie omawianego e ta p u , zw łaszcza w la ta c h 1961- - I963, w związku z tru d n o ściam i gospodarczymi J a k ie przeżyw ał k r a j , a ta k ż e częściow o wobec ujem nej oceny przygotow ania gos-p o d ark i do. funkcjonow ania' na zm ienionych zasad ach , w y stą p iły te n d e n c je ham ujące wprowadzenie zm ian. N a s tą p iło c o f n ię c ie p rzed się b io rstw o m szereg u uprawnień i ro z s z e rz e n ie z a k re su d y re - ktyw ności w planow aniu ( m. i n . przyw rócenie dyrektyw w d z ie d z i-n ie z a t r u d i-n ie i-n i a ) . Jed i-n o cześi-n ie jedi-nak czyi-nioi-no lJ c z i-n e w y siłk i d la p e łn ie js z e g o w y ko rzystania rachunku ekonomicznego i
ekonomi-Tak np. w przem yśle skórzanym, po p o łą c z e n iu w 1957 T* tr z e c h c e n tra ln y c h zarządów w Jedno Z jednoczenie Przem ysłu Skó-rzan eg o , p rz y s tą p io n o zaraz do łą c z e n ia p r z e d s ię b io rs tw g a rb a r-s k ic h i obuwniczych ( a w późniejszym o k re s ie i od zieży s k ó rz a -ne J ) w kombinaty i p rz e d s ię b io rs tw a w ielozakładow e.
cznych instrum entów kiero w an ia jednostkam i gospodarczym i oraz kontynuowano podejmowanie p rz e z p rz e d s ię b io rs tw a i z jed n o czen ia eksperymentów gospodarczych.
IV * S ta P poszukiwań form zarz ą d z ania s p r z y ja ją c y c h i n t e n s y f ik a c j i gospodarowania
* (1 9 6 ^ -1 9 7 0 ) ..
Obok d ąże n ia do in t e n s y f i k a c j i gospodarow ania, pod koniec l a t s z e ś ć d z ie s ią ty c h położono ta k że n a c isk na poszukiw anie form s p r z y ja ją c y c h n a jb a r d z ie j selektywnemu rozwojowi przem ysłu. Stąd c h a r a k te r y s ty c z n e d la tego ok resu było d ąże n ie do zapew nienia wzrostu* w ydajności p ra c y , lep szeg o w y ko rzy stania środków trw a-ły c h o raz k o n c e n tr a c ji z b y tn io dotąd rozproszonych nakładów in -w esty cy jn y c h , jako podstawowych czynników i n t e n s y f i k a c j i
gospo-daro w an ia.
Zw łaszcza w la ta c h 1966-1968 położono duży n a c isk na dosko-n a le dosko-n ie p racy zjed dosko-n o czeń , s i l n i e j s z e o p a rc ie ich na instrum en-ta c h ekonomicznych i'p o w ią z a n iu z rynkiem o raz na wzmocnieniu I c h g o sp o d arczej r o l i . Ponadto wprowadzono od 1 .1 .1 9 6 7 r . zmia-ny zasad d z ia ła n ia zjednoczeń zapoczątkow ały p r z e k s z ta łc a n ia ic h w organizm y gospodarcze i z a n ik a n ie ic h a d m in istrac y jn eg o
cha-r a k t e cha-r u . S zczególne zn aczen ie w t e j d z ie d z in ie m iała uchwała n r 383 Rady M inistrów z g ru d n ia 1966 r . , k tó r a u s t a l i ł a główne za-d a n ia z jeza-d n o czeń , p r z y d z ie la ją c im s z e re p zadań tak że w d z ie -d z in ie operatywnego zarz ą d z a n ia p ro d u k c ją . Jednak zwiększone u- p raw n ien ia zjednoczeń w z a k r e s ie u s ta l a n ia s p e c j a l i z a c j i p rzed -s ię b io r -s tw , ic h p r o f i l u asortymentowego i t p . zm niejszyły m ożli-wości s tr a te g ic z n e g o planow ania w p rz e d s ię b io rs tw a c h .
N ie można więc mówić o jedn ozn acznej te n d e n c ji do zw iększe-n i a uprawiększe-nień p r z e d s ię b io r s tw , zw łaszcza że s z e re g zmian sprzy -j a ł c e n t r a l i z a c j i , gdy rów nocześnie Inne zmiany s p rz y ja ły de-c e n t r a l i z a de-c j i . W te n d e n c ji d e c e n tr a liz a c y jn e j i s t o t n e znaczen ie m ia ła pró b a wprowadzenia systemu w ie lo le tn ic h normatywów f in a n
-sowych jako podstawy planow ania param etrycznego, a n ie nakazo-wego. Normatywy t e w ynikały z dośw iadczenia podejmowanych ek s-perymentów ekonomicznych i z o s ta ły n a stę p n ie згегокс zastoscw
a-ne w obecnie obowiązującym ( o d 1971 r . ) sy stem ie planow ania i z a rz ą d z a n ia .
Eksperym enty t e , prowadzone z dużym n a s ile n ie m w la ta c h 196З-1969 p rz y n io s ły w iele ciekawych dośw iadczeń, k tó re z o s ta ły n a s tę p n ie w la ta c h s ie d e m d z ie sią ty c h w y ko rzy stane, n ie m n ie j je d -nak n ie o s ią g n ię to ic h p ełn ego pow odzenia. Wynikało to c z ę ś -ciowo ze zby t mało kompleksowego ic h c h a r a k te r u , a częściow o z te g o , że s c e n tra liz o w a n y a p a r a t z a rz ąd zający gospodarką n ie był z b y t pozytyw nie do n ic h nastaw iony i n ie stw a rz a ł warunków do ic h pow odzenia. D opiero gdy w la ta c h 1967-1968 n a s tą p i ło nowe wzmożenie eksperymentów, obejm ujących c a łe z jed n o czen ia (np. prze-mysł okrętow y, farm aceu ty czn y ," nawozów sz tu c z n y c h ) stw ierdzon o w y ra ź n ie j ic h pozytywny wpływ na efektyw ność gospodarow ania. Wie-l e składników ty ch eksperymentów ( j a k np. ro zw iąz an ia w z ak re-s i e mierników p ro d u k c ji i c e n , i n t e g r a c j a rachunku finansow ego w s k a li c a łe g o ’ z je d n o c z e n ia , o p a rc ie z a rz ą d z a n ia o r g a n iz a c ją gos-po d arczą ríä 'zasad ach ekonomicznych, zw iększenie p la s ty c z n o é c i system u i t p . ) w eszło w sk ła d obecnego systemu planow ania i za-rz ą d z a n ia .
N iezm iern ie Isto tn ym o siąg n ięcie m eksperymentów, zw łaszcza z końca l a t s z e ś ć d z ie s ią ty c h gdy ,jednostkam i eksperym entującym i s t a ł y s i ę c a łe b r a n ż e ( z J e d n o c z e n ia ) było t o , że z ac zęły wytwa-rz a ć s i ę ncwe w ięzi między c e n tra la m i zjednoczeń a p r z e d s ię b io r -stwami, bowiem p rz e d s ię b io rs tw a z a c z ę ły d o strz e g a ć w zjedno-c z e n ia zjedno-c h n ie ty lk o organ w ładzy, a le d z ia ła ją c y również w ic h i n t e r e s i e organ koordynujący. Eksperymenty t e stan o w iły więc i - s to tp y elem ent w u s ta le n ia c h V Zjazdu PZPR, k tó r e p o ło ż y ły na-c is k na stw o rz e n ie w na-c ią g u l a t 1969-1970 je d n o lite g o , wewnę-t r z n i e zgodnego system u1 ekonomicznego, w yko rzystującego żarów- no wyniki dotychczasowych zmian, Jak i dośw iadczenia innych k r a -jów .
S z c z e g ó ln ie isto tn y m elementem tw o rzen ia nowego systemu e - kanonicznego było wzmocnienie pod koniec l a t s z e ś ć d z ie s ią ty c h te n d e n c ji do k o n c e n tra c ji przem ysłu, zw łaszcza w drodze tw orze-n ia orze-na s z e r s z ą orze-n iż dotąd s k a lę kombiorze-natów przem ysłowych, co s tw o rz y ło podstawy zróżnicow ania form grupowania p rz e d s ię b io rs tw i zakładów , zastosow ane w obecnym sy ste m ie . O znaczało to przede w szystkim odchodzenie od p raw ie wyłącznego do tąd modelu zgrupo-w ania p r z e d s ię b io r s tzgrupo-w : z je d n o c z e n ia . Kombinoty t e , w m iejsce
typowych d l a zjednoczeń poziomych powiązań w grupowaniu p rzed-s i ę b i o r rzed-s t w , z a k ład ały już większe możliwości pionowego w iązania ze sobą k o le jn o po sobie n astęp u jący ch faz p r o d u k c ji .
Kombina-tową w e r t y k a l i z a c j ę s t r u k t u r organizacyjnych t r z e b a t e ż t r a k t o -wać jako wyraz d ążenia do p r z y s p ie s z e n ia p ostępu technicznego i unow ocześnienia p r o d u k c ji . I s t o t n e znaczenie miało p ojaw ienie s i ę "nowego typu" kombinatów, przy tw orzeniu k tórych p r z y j ę t o z a ł o ż e n i e , że poszczególne zakłady kombinatu n ie muszą stanowić je d n o śc i t e r y t o r i a l n e j .
V, Etap obecny (o d 1971 rQ
Zapoczątkowany pod koniec l a t s z e ś ć d z i e s ią ty c h p roces kon-c e n t r a kon-c j i przemysłu i i n t e g r a kon-c j i p r z e d s ię b io r s tw z n a l a z ł swoje d a l s z e r o z w in ię c ie w a k t u a l n i e stonowanym system ie ekonomiczno- -finansowym, którego cechą t h a r a k t e r y s t y c z n ą j e e t o p a rc ie
za-r zą d za n ie na tw oza-rzeniu w ie lk ic h o za-r g a n i z a c j i gospodarczych. Z te g o względu c z ę s to nazywany j e s t systemem WOO-owskim' (systemem w ie l k ic h o r g a n i z a c j i gospodarczych).
P race nad wprowadzeniem nowego systemu ekonomiczno-finanso-wego z a c z ę to już z początkiem 1971 r . Powołana wówczas przez B iuro P o lity c z n e КС PZPR o raz przez Prezydium Rządu Komisja d la Unowocześnienia Systemu Funkcjonowania Gospodarki i Państwa o- pracowała program d z i a ł a n i a i p r z e d ł o ż y ła go na VI Z jeździe PZPR. Po jego uchwaleniu, p r z y s tą p io n o w 1972 r . do r e a l i z a -c j i . N a jb a rd z ie j intensywne zmiany p rzypadały na l a t a 1972-1975, w k tó ry c h z dużym rozmachem wdrożono nowe zasady. Lata n a s tę p
-ne, to okres k o re k t i dopasowywań (1975-1976) oraz zmodyfikowania
systemu (1977 r . ) . •
Vf obecnym system ie o p a rto s i ę na zrozum ieniu, że dla zapew-n i e zapew-n i a prawidłowego rozwoju innowacji i d y w e rs y fik a c ji produk-c j i , r o z w in ię c ia p r o d u k c ji na w ielk ą s k a l ę , dużej e l a s t y c z n o ś c i wobec i>zybko zm ieniających s i ę warunków 'n a rynku krajowym i
za-granicznym, a w reszcie - d la zapewnienia ekspansywnej postawy wobec rynków zagranicznych, niezbędne j e s t stw orzenie na sz e -ro k ą s k a lę dużych o r g a n i z a c j i gospodarczych, tzn„ " p r z e d s i ę -b io rs tw wielozakładowych, kom-binatów i zjednoczeń.
P ro ces k o n c e n t r a c ji p ro d u k c ji co prawda postępował systema-t y c z n i e na p r z e s systema-t r z e n i minionych l a t t r z y d z i e s t u , n a b r a ł j e d -nak na s i l e d o p iero w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h i w p ie r w s z e j po-łow ie l a t 's i e d e m d z i e s i ą t y c h . W wyniku długotrw ałego p ro cesu ł ą -c z e n ia p r z e d s i ę b i o r s t w , obecnie dominujące s t a ł o s i ę p r z e d s i ę -b io rstw o wielozakładowe o co ra z b a r d z i e j zw ertykalizow anej s t r u k tu r z e o r g a n i z a c y j n e j . W związku z tym tra d y c y jn e p r z e d s i ę b i o r -stwa jednozakładowe odgrywają c o ra z m niejszą r o l ę , gdy je sz c z e w o k r e s i e 1957-1966 zdecydowanie przew ażały.
Obecnie możemy wyodrębnić 3 podstawowe formy p r z e d s i ę -b io rs tw w polskim przem yśle:
1) p r z e d s ię b io r s tw o jednozakładowe
i odgrywające co ra z b a r d z i e j dominującą r o l ę : 2) p rz e d s ię b io r s tw a wielozakładowe, 3) kombinaty.
P r z e d s i ę b i o r s t w a w i e l o z a k ł a d o w e s ą n a j c z ę ś c i e j re z u lta te m p o łą c z e n ia k i l k u , przedtem sam odziel-nych, p r z e d s i ę b i o r s t w w jedno nowe p r z e d s ię b io r s tw o pod wspólnym kierownictwem ( o c z y w iś c ie te n typ p r z e d s ię b io r s tw a może już w f a z i e in w e s ty c y jn e j być tworzony jako p rz e d s ię b io r s tw o w ie lo z a -kładow e). Z re g u ły ł ą c z ą one je d n o s tk i n a leżące do t e j samej branży i produkujące podobne grupy wyrobów. Między p o szcze gól-nymi jednostkami (z a k ła d a m i) w ystęp ują zazwyczaj głównie poziome pow iązania. Przedtem samodzielne p r z e d s ię b io r s tw a po p o łą c z e n iu w p r z e d s ię b io r s tw o wielozakładowe t r a c ą z re g u ły swą oáobowoáé prawną. Ponieważ w tym ty p i e p r z e d s ię b io r s tw a poszczególne za-kłady na ogół s p e c j a l i z u j ą s i ę w wytwarzaniu określonych rodzajów wyrobów i w gru n cie rzeczy s ą mało od s i e b i e wzajemnie za -l e ż n e , n ie zachodzi tu p o trz e b a s i l n e j c e n t r a l i z a c j i d e c y z j i , W w ie lu przypadkach można kierownictwu zakładów pozostawić dość dużą sam odzielność.
K o m b i n a t j e s t kompleksem wyspecjalizowanych zakładów ( j e s t więc w łaściw ie pewną odmianą p r z e d s ię b io r s tw a w ie lo z a k ła -dowego) połączonych w ię z ią te c h n icz n o -p ro d u k c y jn ą ( a więc głow-n i e o piogłow-nowych w ią z a głow-n ia c h ) . Klasyczna forma kombinatu wymaga, aby w sz y stk ie zakłady ( o z y p r z e d s ię b io r s tw a kombinatowe) z n a j-dowały s i ę na jednym t e r e n i e , W o s t a t n i c h l a t a c h odeszło s i ę
jednak od p r z e s t r z e g a n i a tego warunku,
-kładowym a kombinatem wyraża s i ę : 1 ) w pionowych i skośnych po-w iąza n iach kooperacyjnych między poszczególnym i zakładam i, 2 ) w
o p a rc iu z a rz ą d z a n ia zakładam i na z a sa d z ie su b o rd y n acji i ś c i s ł e - go podporządkowania ic h wspólnemu kierow nictw u.
Podstawowym założeniem tw o rzen ia kombinatów j e s t dążen ie do z w ięk sze n ia efek tyw ności gospodarowania p rz e z k o n c e n tra c ję p ro d u k c ji i w y k orzy stanie walorów łą c z e n ia k o le jn o po so b ie n a s tę -p u ją c y c h faz -p ro d u k c ji oraz ic h ś c i s ł e zin teg ro w an ie i podpo-rządkow anie wspólnemu celow i w ramach je d n e j o r g a n iz a c ji gospo-d a r c z e j. W n a jc z ę s ts z y c h przypagospo-dkach je d en z zakładów uzyskuje ra n g ę zak ładu wiodącego i jego kierow nictw o p e łn i jed n o cześn ie fu n k c ję wspólnego kierow nictw a całym kombinatem. Jednak temu ro zw iąz an iu organizacyjnem u c z ę s to zarzuca s i ę , że zakład wio-dący może dążyć do zapew nienia so b ie uprzyw ilejow anej p o z y c ji.
N a jb a rd z ie j intensyw ny o kres tw o rzenia kombinatów w polskim przem yśle przypada na p o czątek l a t s ie d e m d z ie sią ty c h . Obecnie rozw ój te n j e s t znaczn ie w o ln ie js z y , Jednak lic z b a kombinatów s t a l e r o ś n ie .
Zarówno p rz e d s ię b io rs tw a Jednozakładowe ja k i w ielo zak ła d o -we a ta k ż e kombinaty zgrupowane s ą w z j e d n o c z e n i a ^ , będące z re g u ły o rg an izacjam i gospodarczymi p rz e d s ię b io r s tw pań-stwowych d anej branży ( p r z e d s ię b io r s tw a s p ó łd z ie lc z e mają swoją odrębn ą o r g a n iz a c ję ) . Jako forma i n t e g r a c j i p r z e d s ię b io rs tw , aą same p rzed się b io rstw am i wyższego rzędu i g ru p u ją p r z e d s ię b io r -stw a Jed n ej lu b k ilk u pokrewnych b ran ż.
Z ty c h względów s ą one osobami prawnymi:, a ic h d z ia ła ln o ś ć o p a r ta j e s t na rozrachunku gospodarczym. Celem d z ia ła ln o ś c i z j e -dnoczeń j e s t tw o rzen ie p rzez zgrupowane p rz e d s ię b io rs tw a warun-ków do r e a l i z a c j i u stalo n y ch d la n ic h 2adań, koordynacja i kon-t r o l a d z i a ła l n o ś c i p rz e d s ię b io rs kon-tw o raz rep rezen kon-to w anie wspólnych in te re s ó w c a ł e j o r g a n iz a c ji.
Z jed n o czen ie ponosi odpow iedzialność za zasp o k o jen ie p o trz e b sp o łeczeń stw a 1 gospodarki narodowej ( t z n . innych d z ie d z in gos-p o d a rk i i handlu z a g ra n ic z n e g o ) w z e k re s lę gos-p ro d u k c ji i u s łu g , wytworzonych w zgrupowanych p rz e d s ię b io rs tw a c h . Z jednoczenie j e s t ta k ż e odpow iedzialne za rozwój p ra c badawczo-rozwojowych, umoż-liw ia ją c y c h o s ią g n ię c ie m ożumoż-liw ie wysokiego poziomu p ro d u k c ji. Innym ważnym zadaniem zjed n o czen ia j e s t zapew nienie s t a ł e j
po-h
Choć obecnie już ponad 30 kombinatów J e s t wyodrębnionych ze zjednoczeń i podporządkowanych bezpośrednio m inisterstw om .
prawy warunków ż y c ia w szystkich zatrudnionych w t e j o rg a n iz a -c j i .
S t r u k t u r a o rg a n iz a c y jn a zje d n o c z e n ia powinna umożliwiać op-tymalną r e a l i z a c j ę jego f u n k c ji we w szystkich fazach cyklu p rze-mysłowego:
- w f a2ie p r z e d p r o d u k c y j n e j ! obejmując swym zakresee» środki badawczo-rozwojowe, zakłady eksperymentalne, b iu
-r a p -rojektow e, p r z e d s ię b io r s tw a z a o p a trz e n ia i t p . ;
- w f a z i e p r o d u k c y j n e j : p r z e d s ię b io r s tw a p ro -dukcyjne ( p r o d u k c j a c z ę ś c i , półfabrykatów i elementów, m a te ria -łów pomocniczych, wyrobów f i n a l n y c h ) , p r z e d s ię b io r s tw a remonto-
wo-montażowe i t p , ; •.
- w f a z i e p o p r o d u k c y j n e j : c e n t r a l n e s k ł a d n i -c e , p r z e d s ię b io r s tw a konwerterowe, p rz e d s ię b io r s tw a zbytu i han-d l u zagranicznego i t p . ;
- w d z i a ł a l n o ś c i s o c j a l n e j oraz a d- m i n i s t ŕ a c y j n e j ( np. własne zakłady żyw ienia, o ś ro -d k i k o l o n i j n e , ośrodki e le k tro n ic z n e g o p r z e tw a rz a n ia danych i t p . } W o s t a t n i c h l a t a c h , w związku z postępującym procesem koncen-t r a c j i i tworzeniem w ie lk ic h o r g a n i z a c j i gospodarczych, zjedno-c z e n ia zjedno-coraz b a r d z i e j u zy sk u ją kompleksowy zjedno-c h a r a k t e r , łą c z ą c c o ra z w ięce j faz d z i a ł a l n o ś c i p rzem ysłow ej.> Już w końcu l a t p l ę ć - d z i e s i ą t y c h z o s t a ł y one na ogół wyposażone w je d n o s tk i s f e r y p rz e d p ro d u k c y jn e j i pomocnicze je d n o s tk i produkcyjne, W obecnym o k r e a i e coraz baj-dziej p o s tę p u j e integ ro w a n ie poprodukcyjnej d z i a ł a l n o ś c i "czy sto " przemysłowej z d z i a ł a l n o ś c i ą handlów*, zw łaszcza w z a k r e s i e handlu zag ra n iczn e g o . Takie kompleksowe o r -g a n i z a c j e -gospodarcze przemysłowo-handlowe mają oczyw iście гпа- c z n i e większe upraw nienia n i ż tra d y c y jn e p r z e d s ię b io r s tw a , a l e je d n o c z e ś n ie wewnętrzne r e l a c j e mlędr.y poszczególnymi je d n o s tk a -o.i i szczeblami w ramaoh o r g a n i z a c j i s t a j ą s i ę znacznie bardziej Z i02one.
Zo względu na s t r u k t u r ę produkcyjną można w polskim przemy-ś l e ro z ró ż n ić dwa podstawowe typy zjednoczeťi;
1. 'Z j o d n o c z e n i e p r z e m y s ł u , o p a rte r a c z e j na „trw ałych pionowych w ięziach między zgrupowanymi p r z e d s i ę -biorstw am i , k tó reg o zadaniem j e s t wytwarzanie wyrobów finalnych.
Z jed n o czen ie te g o typu in t e g r u je w Jed n ej o rg a n iz a c ji gospodar- c z e j p rz e d s ię b io r s tw a , k tó ry ch d z ia ła ln o ś ć um ożliw ia r e a l i z a c j ę pełnego cyklu przemysłowego (od В + R aż do p ro d u k c ji wyrobów f i -nalny ch i ew. w ła s n e j o r g a n iz a c ji sp rz e d a ż y ). Przykładem może być Z jedn oczenie Przem ysłu M otoryzacyjnego "Polmo". Prowadzi to do zgrupow ania w jednym zjed n o czen iu grup je d n o stek produkcyjnych, n ale ż ą c y c h s ta ty s t y c z n ie do różnych g a łę z i gospodarki
narodo-5
w ej . Z jednoczenie teg o ro d z a ju s t a j e s i ę rzeczywistym kierow -n ikiem i koordy-natorem c a ł e j grupy.
2 . Z j e d n o c z e n i e p r z e d s i ę b i o r s t w (zje d n o czo n e z a k ła d y ), tw orzące n a jc z ę ś c ie j poziome zgrupowania p rz e d s ię b io r s tw w ytw arzających podobne grupy wyrobów ( n p . Z je-dn oczen ie "Predom" w ytw arzające zmechanizowany s p r z ę t gospodar-stw a domowego) ew. s to s u ją c e podobne surowce lu b te c h n o lo g ie (np. Z jed n o czen ie Przem ysłu Baw ełnianego, Z jednoczenie Przemysłu D ziew iarsk ieg o i i n . ) . N ależą tu tak że z jed n o czen ia w ytw arzają-ce c z ę ś c i lu b zesp oły p rzeznaczone do d alszeg o p rzero b u w i n -nych branżach ( tz w . przem ysły d ostaw cze).
W y jaśn ien ia wymaga je sz c z e t o , że nowym systemem ekonomicz-no-finansow ym o b ję te z o s ta ły n ie w szy stk ie z je d n o c z e n ia , a le z je d n o c z e n ia n ajw aż n iejszy c h d z ie d z in w l i c z b i e ok. 125, obejmu-ją c e ok. 60% c a ł e j k rajo w ej p ro d u k c ji i u s łu g . W 1975 r ; n a s tą -p i ł o zahamowanie tego p ro c e su , a m odyfikacja systemu przeprowar dzona w 1977 r . p r z y n io s ła zm n iejsze n ie obszaru gospodarki o- b j ę t e j nowym systemem. Ponieważ stw ierd zo n o , że szereg o rg a n i-z a c j i gospodarci-zych ( i-zjed n o ci-zeń ) n ie s p e łn ia je s i-z c i-z e niei-zbędnych warunków, ograniczono w przem yśle stosow anie nowego systemu eko-nom iczno-finansow ego do re so rtó w : maszynowego, maszyn c ię ż k ic h i ro ln ic z y c h , chem ii o raz le k k ie g o .
W te n sposób i s t n i e j ą rów nolegle zjed n o czen ia p ra c u ją c e w warunkach s ta r e g o i nowego system u. Z jednoczenia p ra c u ją c e na zasad ach s ta re g o systemu mają przew ażnie a d m in istra c y jn y cha-r a k t e cha-r i p e ł n ią nadal fu n k cje organu pom ocniczego( p o ś re d n ie g o ) m in is te r s tw . Z jed noczenia te z a lic z a s i ę więc n ad al do nadrzęd-nych organów kierow nictw a gospodarczego. Należy jednak w idzieć w
S ta ty s ty k a c e n tr a ln a g ru p u je p rz e d s ię b io rs tw a n adal na za-s a d z ie " c z y za-s to ś c i branżow ej".
n ic h formę z a n ik a ją c ą i po o s ią g n ię c iu p rz e2 n ie p o tr z e b n e j " d o j r z a ł o ś c i и oraz po p rzezw y ciężen iu napięć gospodarczych n a le -ży s i ę lic z y ć 2 przechodzeniem ic h na nowy system .
Z jedn oczenia p ra c u ją c e na zasadach nowego systemu ekonomi-czno-finansow ego tw orzą z te g o względu wraz ze zgrupowanymi p rz e d s ię b io rs tw a m i je d n o lit e w ie lk ie o rg a n iz a c je g osp o d arcze, a co za tym id z ie - stano w ią formę p rz e d s ię b io rs tw a wyższego r z ę - du, wykazując podobieństw o do koncernu ( z je d n o c z e n ia p r z e d s ię -b io rs tw ) w zględnie do t r u s t u ( z je d n o c z e n ie przem ysłu , a ta k ż e k o m b in a t).
C ią g ły w zro st p o te n c ja łu produkcyjnego, p o s tę p k o n c e n tr a c ji p ro d u k c ji i zmiany s tr u k tu r y p ro d u k cy jn e j całeg o krajow ego p rz e -m ysłu, a ta k że s t a ł y rozwój powiązań w h an dlu zagranicznym , wy-m agają c ią g łe g o wy-modernizowania 1 dopasowywania s tr u k tu r y z a rz ą -d z a n ia p o lsk im przem ysłem. Z ty c h względów p ro ces doskonalenia, o r g a n iz a c ji z a rz ą d z a n ia w polskim przem yśle j e s t n ie p rz e rw a n ie w to k u . Nie h a le ż y więc z a k ła d a ć , że zmiany wprowadzone obecną reform ą systemu ekonom iczno-finansowego z o s ta n ą u s ta b iliz o w a n e na d łu ż sz y c z a s . Rozwój gospodarczy wymaga rów noległego rozwoju s t r u k t u r o rg an izacy jn y ch i instrum entów z a rz ą d z a n ia . W p rzeciw -nym r a z i e g r o z iłb y z a s tó j o rg a n iz a c y jn y , o zn aczający n ie d o ro z -wój s k o s tn ia ły c h form o r g a n iz a c ji przem ysłow ej w sto su n k u do
za-dań.
J e rz y K ortan
ENTWICKLUNG DER LEITUNGSORGANISATION IN DER POLNISCHEN INDUSTRIE IN DEN JAHREN
1945-1977
Die P lan ung s- und Leitungsm ethoden lrt .d e r p o ln isc h e n I n d u s t-r i e u n te t-rlie g e n m it d et-r Entw icklung d e t-r W it-rts c h a ft • und dem Et-r- Er-r e ic h e n s in e s immer höheren N iveaus d e r Entw icklung d e r P ro-d u k tiv k r ä f te e in e r u nu nterbrochenen E v o lu tio n . Im V e rla u f ro-d ie s e r E v o lu tio n v erän d ern s ic h auch d ie O rg an isatio n sfo rm en d e r I n -d u s t r i e un-d -d e r Unternehmen. Das w e s e n tlic h s te und z u g le ic h f ü r d ie E n tw ick lu n g srich tu n g ausschlaggebende Merkmal d e r E v o lu t- tio ri im ß e ro ic h d e r O rg an isatio n sfo rm en a e r I n d u s t r i e und d er L e itu n g d e r In d u strie u n te rn e h m e n i s t d e r P ro z e ss e in e r s tä n d
i-gen, wenn auch ungleichm & ssigen, w iederkehrende Rückgänge a u f-w eisenden, Erhöhung d er R o lle und des Ranges d e r Unternehmen. Die Unternehmen in d e r p o ln isc h en I n d u s t r i e u n te rla g e n in d e r Z e i t des АиГЪаиз des S o zia lism u s e in e r bedeutenden E v o lu tio n : von den l e d i g l i c h ausführenden E in h e ite n b is 2u immer mehr
au-tonomen W irts c h a fts o rg a n is a tio n e n m it einem r e l a t i v grossen öko-nomischen S e lb s ts tä n d ig k e its g r a d . Um d ie se n P rozes3 zu e r f a s s e n ,
s o l l man d ie n a ch e in an d erfo lg en d an E ntw icklungsetapper. d e r L e i t- ungsmethoden in d e r I n d u s t r i e in engem Zusammenhang m it den Etappen d e r W irtsc h a ftse n tw ic k lu n g d u rc h fo rsc h e n . Der A utor un-te r s c h e i d e t h ie r b e i folgen de Etappen:
I . Etappe d e r H erausbildung s o z i a l i s t i s c h e r Formen de3 W irt- s c h a f te n s (1545-1943).
I I . B e s c h le u n ig te I n d u s t r i a l i s i e r u n g und z e n t r a l i s i e r t e L e i t -ung (1950-1956).
I I I . Änderungen in R ichtung d e r E rw eiterung von Kompetenzen d e r w irts c h a fte n d e n E in h e ite n (1957-1963).
IV . Die Suche nach den d ie I n te n s iv !e r u n g d es W irts c h a fte n s fö rd ern d en Formen (1964-1970).
V. Die gegen w ärtig e Etappe d e r Einführung und Vervollkom-mnung des neuen ö k o n o m isc h -fin a n z ie lle n Systems ( 3 e i t 1971).
