Profesor Alicja Karłowska-Kamzowa
Historia Slavorum Occidentis 2(3), 11-23PROfeSOR ALICJA KARłOWSKA-KAMzOWA
Profesor Alicja Karłowska-Kamzowa, wywodziła się ze starej wielkopolskiej rodziny ziemiańskiej, pieczętującej się herbem Prawdzic. Urodziła się 6 kwiet-nia 1935 roku w Piaskach w powiecie rawickim, jako córka Tadeusza Kar-łowskiego, administratora miejscowego majątku, absolwenta studiów rolni-czych w Berlinie, powstańca wielkopolskiego oraz Janiny z Bartoszewiczów herbu Pomian, obdarzonej artystyczną wrażliwością i talentem malarskim1.
1 O rodzinie Karłowskich pisze Paweł Kamza, Strzelecka 28, [w:] Inteligencja poznańska.
Historia i wspomnienia, „Kronika Miasta Poznania” 1998, nr 2, s. 212–23. Por. Karłowska--Kamza Alicja, [w:] Kto jest kim w Poznaniu, red. M. Piotrowski, Poznań 1997, s. 256; J. Do-masłowski, Profesor dr. hab. Alicja Karłowska-Kamzowa, Artium Quaestiones 11 (2000), s. 7–10; T. Jasiński, Głębokiej wiary i kryształowej duszy, Życie Uniwersyteckie 2000, nr 1–2, s. 20–21; J. Wiesiołowski, Koniec pewnego etapu w dziejach inteligencji poznańskiej, Życie Uni-wersyteckie 2000, nr 1–2, s. 21–22; M. Quinkenstein, Karłowska-Kamza Alicja, [w:] Słownik
biograficzny historii Polski, red. J. Chodera, F. Kiryk, t. 1, A–K, Wrocław–Warszawa–Kraków
2005, s. 659; J. Kowalski, Profesor Alicja Karłowska-Kamzowa. Portret w pięciu odsłonach, [w:] Wielkopolska – Polska – Europa. Studia dedykowane pamięci Alicji Karłowskiej-Kamzowej,
red. J. Wiesiołowski, współpr. J. Kowalski, Poznań 2006 (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Nauk o Sztuce, Prace Komisji Historii Sztuki, t. 34), s. 7–18; J. Domasłow-ski, Alicja Karłowska-Kamzowa (1935–1999), Gazeta Wyborcza Poznań z dnia 4.12.2007, s. 10 (wersja elektroniczna: http://poznan.gazeta.pl/poznan/1,36048,4730702.html (do-stęp 18.09.2010). Opracowanie to zostało poprzedzone wprowadzeniem hasła do interne-towej Wikipedii, którego treść uległa później – nie zawsze właściwym – zmianom: http:// pl.wikipedia.org/wiki/Alicja_Kar%C5%82owska-Kamzowa (dostęp 18.09.2010); informa-cja na stronie internetowej Nauka Polska: http://nauka-polska.pl/dhtml/raporty/ludzie-Nauki?rtype=opis&objectId=8502&lang=pl (dostęp 18.09.2010); życiorys na stronie inter-netowej Instytutu Historii Sztuki UAM: http://www.arthist.amu.edu.pl/page/show/id/35 (dostęp 18.09.2010). O ojcu, Tadeuszu Karłowskim i jego rodzinie szczegółowa informa-cja Jakuba Morysona na stronie internetowej Słownik delegatów na Polski Sejm Dzielnicowy : http://www.wtk.poznan.pl/sd/hasla.aspx?ctIdHasla=434 (dostęp 18.09.2010).
Po wczesnej utracie rodziców, od 1938 roku była wycho-wywana wraz z braćmi w Poznaniu przez Gabrielę Kar-łowską, siostrę ojca, późniejszą docent nauk chemicz-nych i rolniczych2. W 1952 roku, po zdaniu egzaminu
maturalnego w (obecnie V) Liceum Ogólnokształcącym im. Klaudyny Potockiej, rozpoczęła studia z zakresu hi-storii sztuki na Uniwersytecie Poznańskim. Ukończyła je w 1956 roku, od początku konsekwentnie obierając specjalizację mediewistyczną i pisząc pod kierunkiem ks. prof. Szczęsnego Dettloffa pracę magisterską na te-mat poliptyku fromborskiego i późnogotyckiej plastyki toruńskiej3. Od razu po studiach rozpoczęła pracę w zakładzie (następnie
ko-lejno Katedrze i Instytucie) Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mickie-wicza w Poznaniu, z którym pozostała związana aż do końca życia. W 1961 roku obroniła dysertację doktorską poświęconą gotyckim malowidłom ścien-nym na Śląsku, której promotorem był prof. zdzisław Kępiński4. rozprawę
habilitacyjną poruszającą kwestię mecenatu artystycznego księcia Ludwika I brzeskiego opublikowała w 1970 roku,
jednak jeszcze długo pozostawała na cha-rakterystycznym dla tamtej epoki sta-nowisku docenta, gdyż profesura zosta-ła zatwierdzona – z powodu politycznego sprzeciwu ze strony wszechwładnego Ko-mitetu Centralnego PzPr (Polskiej zjed-noczonej Partii robotniczej) – dopie-ro po upadku komunizmu w 1989 dopie-roku. W 1992 roku otrzymała tytuł profesora zwyczajnego.
2 Starszymi braćmi byli Konstanty Karłowski – absolwent rolnictwa, dyrektor stacji
ho-dowlanych na Pomorzu (1926–2005) i Jan Karłowski (ur. 1930), kapitan żeglugi wielkiej – P. Kamza, op. cit., s. 223.
3 Wersja drukowana ukazała się nieco później – A. Karłowska, Poliptyk fromborski
i pla-styka toruńska przełomu wieku XV/XVI, zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama
Mickie-wicza w Poznaniu, nr 22, „Historia Sztuki”, z. 1, Poznań 1959, s. 117–154.
4 Alicja Karłowska-Kamzowa, Gotyckie malarstwo ścienne na Śląsku, roczniki Sztuki
Ślą-skiej 3 (1965), s. 27–92.
Profesor Alicja Karłowska-Kamzowa
Alicja Karłowska-Kamzowa. Fot. Zbigniew Czarnecki
Profesor Alicja Karłowska-Kamzowa zajmowała się badaniami średniowiecznej sztuki polskiej, zwłaszcza malarstwa ścien-nego i malarstwa miniaturowego, ze szcze-gólnym uwzględnieniem Wielkopolski, Śląska i Pomorza Wschodniego. Oprócz szeregu artykułów o gotyckim iluminator-stwie, była współautorką katalogu pionier-skiej wystawy rękopisów iluminowanych ze zbiorów krajowych, zorganizowanej w 1991 roku przez Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie5. Swoimi
artykuła-mi przywróciła nauce dekoracje krzyżackich rękopisów z Królewca, przechowywanych w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu. W ślad za malarstwem miniaturowym, roz-winęła badania nad ilustracjami francu-skich, niderlandzkich i polskich inkuna-bułów i druków XVI w. Interesowała się średniowiecznymi fundacjami
artystyczny-mi. Wiele uwagi poświęciła ikonografii św. Jadwigi Śląskiej, z którą odczuwała szczególny rodzaj duchowej więzi, a także ikonografii św. Stanisława Biskupa i św. Wojciecha (opracowała katalog jubileuszowej wystawy o św. Wojciechu w Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej w 1997 roku, której również była komisarzem)6. Ponadto pisała o ikonografii sztuki włoskiej kręgu
francisz-kańskiego, średniowiecznych freskach w Serbii, obrazie Matki Boskiej Czę-stochowskiej, brązowych płytach nagrobnych kręgu Vischerowskiego w Pol-sce, twórczości Wita Stosza i Hieronima Boscha, a lista poruszanych tematów pozostaje daleka od wyczerpania7. Aby treść prac naukowych przybliżyć
za-5 Średniowieczna książka rękopiśmienna jako dzieło sztuki, aut. kat. A.
Karłowska--Kamzowa, L. Wetesko (który był komisarzem wystawy), J. Wiesiołowski, Gniezno 1993 (Państwo Polskie w Pierwszych Wiekach). Wystawie towarzyszył folder autorstwa Alicji Karłowskiej-Kamzowej, o takim samym tytule.
6 Święty Wojciech – patron Polski. Oblicze świętego, teksty kat. A.
Karłowska-Kamzo-wa, Gniezno 1997.
7 Bibliografia publikacji profesor dr hab. Alicji Karłowskiej-Kamzowej (1957–1994), [w:]
Kobieta w kulturze średniowiecznej Europy, s. 9–22; tenże, Bibliografia obejmuje lata 1957–
W otoczeniu studentów i współ-pracowników, podczas prac nad katalogiem malowideł ściennych. Trzebiatów koło Stargardu Szczeciń-skiego, 1977 r.
granicznym uczonym, dbała, by pu-blikowane teksty zostały opatrzone obcojęzycznymi streszczeniami.
Odrębnym tematem, o ważnym zastosowaniu praktycznym w dziedzi-nie ochrony zabytków, któremu po-święciła wiele energii i czasu, było za-gadnienie przestrzeni historycznej i ochrony dziedzictwa kulturowego8.
Na podstawie tych badań w 1984 roku została opracowana krajowa mapa zabytków9. Był to okres intensywnej
współpracy z mgr Dorotą Matyaszczyk. Wiele opracowań dotyczy szero-ko pojętej problematyki wielszero-kopol- wielkopol-skiej, zarówno dotyczącej zagadnień szczegółowych, jak i syntez. Do ulubionych tematów badawczych należało malarstwo gotyckie, widziane w perspektywie środowisk artystycznych Eu-ropy środkowo-wschodniej. Oznaczało to naturalnie – niemal od począt-ku działalności – zainteresowanie sztuką czeską, zajmującą w tym zakresie miejsce centralne10. Badania były związane z częstymi pobytami w ówczesnej
–2000, Artium Quaestiones 11 (2000), s. 11–38; J. Kowalski, op. cit., s. 18. Por. ponadto
przypis 13 niniejszego tekstu.
8 M. Konopka, Profesor Alicja Karłowska-Kamzowa (1935–1999) – spolegliwy opiekun
za-bytków, Ochrona zabytków 2004, nr 4, s. 441–442.
9 Mapa obiektów i zespołów zabytkowych Państwa Polskiego, rydzyna 1984 (jako
wydaw-cy figurują Stowarzyszenie Konserwatorów zabytków, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Centrum Postępu Technicznego SIMP w rydzynie)
10 Pierwsza publikowana praca uczonej na ten temat, to A. Karłowska, Malowidła ścienne
z XIV wieku w Małujowicach koło Brzegu, zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama
Mic-kiewicza w Poznaniu, nr 31, „Historia Sztuki”, z. 3, Poznań 1961, s. 47–74. Dalsze teksty na temat związków artystycznych ziem polskich z Czechami, to m.in. Dekoracja malarska
gnieźnieńskiej Biblii Jarosława Bogorii Skotnickiego, [w:] Ars una. Prace z historii sztuki, red.
E. Iwanoyko, Poznań 1976 (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, seria Histo-ria Sztuki, nr 5), s. 49–55; Der Einfluss Böhmens auf die Entwicklung der Malerei in Schlesien,
in Ordenspommern und Gross- und Kleinpolen in der Zeit von 1350–1420, [w:] Die Parler und der Schöne Stil 1350–1450. Europäische Kunst unter den Luxemburgern, hrsg. von A. Legner,
Bd. 4, Das internationale Kolloquium vom 5. bis zum 12. März 1979 anlässlich der Ausstellung
des Schnütgen-Museums in der Kunsthalle Köln, Köln 1980, s. 160–164; Kontakty artystyczne
Podczas przeprawy promem przez Zalew Rożnowski, 1978 r. Od prawej: kierowca, dr Marian Kornecki, prof. Alicja Karłowska--Kamzowa, mgr Helena Małkiewiczówna, Jerzy Domasłowski. W głębi uniwersytecka „nyska”, zapewniająca sprawny transport podczas prac nad katalogiem
Czechosłowacji i oprócz kolej-nych opracowań, omawiających związki artystyczne ziem polskich i czeskich, dodatkowo zaowoco-wały długoletnimi przyjaźniami naukowymi11. Podkreślenia
wy-maga pasja badawcza Pani Pro-fesor, w imię której podejmowała nawet uciążliwe podróże krajo-we i zagraniczne. zresztą, czuła się swobodnie tak w kraju, jak i zagranicą, zarówno w
kontak-tach z największymi instytucjami badawczymi i wybitnymi przedstawiciela-mi świata nauki12, jak i z lokalnymi opiekunami zabytków na przysłowiowej
głuchej prowincji.
Prof. Alicja Kamzowa (na co dzień używała skróconej wersji nazwiska i w takiej formie było używane przez innych), znana była z niezwykłej praco-witości. Była autorką, współautorką i redaktorką grubo ponad 300 prac na-ukowych, ogłaszanych w kraju i poza jego granicami. Do ważniejszych książek jej autorstwa należą: Fundacje artystyczne księcia Ludwika I brzeskiego. Studia
nad rozwojem świadomości historycznej na Śląsku XIV–XVIII w.,
Opole–Wro-cław 1970 ( rozprawa habilitacyjna); Malarstwo śląskie 1250–1450, WroOpole–Wro-cław 1979; Malarstwo gotyckie Europy Środkowowschodniej. Zagadnienie
odrębno-ści regionu, Poznań 1982 (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział
Nauk o Sztuce, Prace Komisji Historii Sztuki, t. 14); Sztuka Piastów Śląskich
w średniowieczu. Znaczenie fundacji książęcych w dziejach sztuki gotyckiej na
Ślą-z Czechami w malarstwie gotyckim Śląska, Pomorza Wschodniego, Wielkopolski i Kujaw, Folia
Historiae Artium 16 (1980), s. 39–65; Stan badań nad polsko-czeskimi stosunkami
artystycz-nymi w średniowieczu, [w:] Stan badań nad związkami artystyczartystycz-nymi polsko-czesko-słowacko--węgierskimi, Kraków 1981 (Seminaria Niedzickie, związki artystyczne
polsko-czesko-slo-wacko-węgierskie, t. 1), s. 63–71.
11 Byli to tak wybitni znawcy malarstwa średniowiecznego, jak dr Vlasta Dvořáková,
dr Josef Krása Csc. i dr Karel Stejskal CSc.
12 Byli to m.in. dr Maria Prokopp z Uniwersytetu w Budapeszcie, prof. Anton Legner
z Kolonii, prof. Anna Nilsén z Uppsali, prof. Gerhard Schmidt z Uniwersytetu Wiedeń-skiego i wielu innych – por. Karłowska-Kamzowa, Malarstwo gotyckie Europy
Środkowow-schodniej. Zagadnienie odrębności regionu, Poznań 1982 (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół
Nauk, Wydział Nauk o Sztuce, Prace Komisji Historii Sztuki, t. 14), s. 11.
Odpoczynek podczas studenckiego objazdu na-ukowego w latach 70-tych
sku, Warszawa–Wrocław 1991 oraz
– wydane już pośmiertnie –
Społe-czeństwo średniowieczne na szachow-nicy życia. Studium ikonograficzne,
Poznań, 2000 (omawiające Jaku-ba de Cessolis, Traktat o obyczajach
i powinnościach szlachty na podsta-wie gry w szachy). Ostatnie teksty
zostały opublikowane w przygoto-wywanej przez wiele lat w Instytu-cie Sztuki Polskiej Akademii Nauk zbiorowej syntezie Malarstwo
gotyc-kie w Polsce, Warszawa 200413.
Wiele publikacji ogłosiła jako współautorka, choć zwykle ona była in-spiratorką ich powstania, np. Gotyckie malarstwo ścienne w Polsce, Poznań 1984 (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, seria Historia Sztuki, nr 17; współautorzy: Jerzy Domasłowski, Marian Kornecki i Helena Małkie-wiczówna); Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, Warszawa – Poznań 1990 (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Nauk o Sztuce, Pra-ce Komisji Historii Sztuki, t. 17; współautorzy: Jerzy Domasłowski, Adam S. Labuda); Gotyckie spiżowe płyty nagrobne w Polsce. Studia o formie i treściach
ideowych, Poznań 1997 (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział
Nauk o Sztuce, Prace Komisji Historii Sztuki, t. 28; wespół z Jarosławem Ja-rzewiczem i Barbarą Trelińską), bibliofilską edycję Francuskiego
modlitewni-ka Jana Zamoyskiego, Warszawa 1998 (wraz z Elizą Szandomirską). Nie
stro-niła od pisania recenzji interesujących książek. Napisała szereg opracowań popularnonaukowych, jak Przewodnik po bazylice trzebnickiej i żywot świętej
13 Malarstwo gotyckie w Polsce, cz. 1, Synteza, red. A.S. Labuda, K. Secomska (Dzieje sztuki
polskiej, t. 2, cz. 3). Alicja Karłowska-Kamzowa jest autorką następujących rozdziałów: Ma-larstwo ścienne na Śląsku, s. 69–91; MaMa-larstwo ścienne w Małopolsce, s. 93–110; MaMa-larstwo ścienne w Wielkopolsce, na Kujawach i Mazowszu, s. 111–116; Malarstwo książkowe w Wiel-kopolsce, s. 451–458; Malarstwo książkowe na Mazowszu i Kujawach, s. 459–465 oraz Ma-larstwo książkowe na Pomorzu Wschodnim, s. 467–479, jak również haseł w cz. 2, Katalog za-bytków, omawianego dzieła (malarstwo ścienne – Brzeg, Hajduki Nyskie, Jawor, Jemielnica,
Kałków, Krzyżowice, Małujowice, Modliszów, Pełcznica-Świebodzice, Pogorzela, Siedlęcin, Sieroty, Stare Bielsko, Strzegom, Strzelce koło Sobótki, Strzelniki, Tymowa, Wrocław – ko-ściół katedralny (etap I, II), ząbkowice, ziębice).
Zamek w Lidzbarku Warmińskim, 1982 r. Od lewej: Jerzy Domasłowski, Liliana Krantz, Bogdan Przybyła (kierowca uniwersytecki), prof. Alicja Karłowska-Kamzowa, dr Kamila Wróblewska, mgr Andrzej Florkowski
Jadwigi, rzym 1973 (w ówczesnej
sytuacji politycznej w kraju z uwa-gi na miejsce wydania opublikowa-ny anonimowo; wyd. 2 Trzebnica 1981); Średniowieczne polichro-mie ścienne na Śląsku Opolskim, Katowice 1976; Zabytkowy
ko-ściół farny w Kościanie. Monogra-fia historyczno-artystyczna, Kościan
1989, czy (wraz z Dorotą Matyasz-czyk) Wielkopolskie rezydencje.
Po-wracające okruchy przeszłości, Poznań 1997, towarzyszące wystawie z okazji
Europejskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, zorganizowanej przez Wielko-polski Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego. Spośród prac zbiorowych, oprócz tekstów będących plonem sesji naukowych organizowa-nych przez Panią Profesor i wydawaorganizowa-nych pod jej redakcją14, ukazały się m. in.
3 tomy zatytułowane Sztuki plastyczne na średniowiecznym Śląsku, wydane „na prawach rękopisu” (Wrocław – Poznań, 1988–1990)15. Przedstawiła szereg
wystąpień na krajowych i zagranicznych konferencjach, należała też do gro-na wytrwałych i inspirujących dyskutantów. Poza Polską szereg referatów wy-głosiła m. in. w Niemczech, zwłaszcza na Uniwersytecie w Halle (Saale), gdzie długoletnim partnerem naukowym był prof. Heinrich L. Nickel16.
14 Np. Gotyckie malarstwo ścienne w Europie środkowo-wschodniej. Materiały
konferen-cji naukowej Instytutu Historii Sztuki (Poznań, 20–23.X.1975), Poznań 1977 (Uniwersytet
im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, seria Historia Sztuki, nr 6); Konferencja naukowa
zor-ganizowana przez Komisję Historii Sztuki PTPN pt.: Zagadnienie powiązań artystycznych pol-skiej sztuki gotyckiej, Poznań – 15.XI.1977 r. (Sprawozdania/Poznańskie Towarzystwo
Przy-jaciół Nauk, Wydział Nauk o Sztuce, nr 95, 1977); Les relations artistiques entre la Pologne,
la France, la Flandre et la Basse Rhenanie du XIIIe au XVe siecle, Poznań 1981 (Uniwersytet
im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, seria Historia Sztuki, nr 13); Bretagne – Pologne. La
tradition mediewale aux temps modernes, Poznań 1995 (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół
Nauk, Wydział Nauk o Sztuce, Prace Komisji Historii Sztuki, t. 23 – we współpracy z Jac-kiem Kowalskim) i in.; Materiały ostatniej prowadzonej sesji naukowej, poświęconej brą-zowym płytom nagrobnym w Polsce (kwiecień 1999), nie ukazały się.
15 Wydane techniką małej poligrafii w ramach resortowego programu badań
podstawo-wych III.6 – Przeobrażenia społeczne i narodowe na Śląsku.
16 H.L. Nickel, Alicja Karłowska-Kamzowa (1935–1999), [w:] Zur Architektur und
Pla-stik des Mittelalters in Sachsen-Anhalt, Hallesche Beiträge zur Kunstgeschichte, H. 2, 2000,
s. 116–117.
Jubileusz 60-lecia urodzin w Instytucie Historii Sztuki UAM, 1995 r.
Pisała teksty zarówno w uznych krajowych periodykach na-ukowych, jak i w czasopismach re-gionalnych, szczególnie związanych z Wielkopolską, poczynając od „Biu-letynu Historii Sztuki”, „Folia Histo-riae Artium”, „roczników Sztuki Ślą-skiej” i „Studiów Źródłoznawczych”,
po „Kronikę Wielkopolski”, „Pa-miętnik Towarzystwa Miłośników ziemi Kościańskiej” oraz biuletyn macierzystej parafii św. Marcina. W latach 1964–1969 opracowywała hasła, zamieszczane w Słowniku Starożytności Słowiańskich, wydawanym przez Ko-mitet Słowianoznawstwa PAN.
Nie wszystkie inicjatywy wydawnicze doczekały się realizacji. zaplano-wany na pięć obszernych i bogato ilustrozaplano-wanych tomów Katalog Gotyckich Malowideł Ściennych w Polsce, przygotowywany w latach 1974–1979 przy pomocy krakowskich badaczy, dr. Mariana Korneckiego i mgr Heleny Małkie-wiczówny oraz niżej podpisanego, choć pierwszy tom, obejmujący Śląsk, był już gotowy do rozpoczęcia procesu wydawniczego, ostatecznie w całości pozo-stał dostępny jedynie w formie teczek z dokumentacją zabytków w Bibliotece Instytutu Historii Sztuki UAM. Obejmował wszystkie malowidła, zarówno za-chowane, których badania prowadzono in situ, jak i znane jedynie ze źródeł historycznych. W skróconym i skromnym kształcie został wydany pod jej re-dakcją jako dwujęzyczna publikacja Materiały do katalogu gotyckich malowideł
ściennych w Polsce = Materialien zum Katalog gotischer Wandmalereien in Polen,
Poznań 1981, a później posłużył jako podstawa wspomnianej syntezy ścien-nego malarstwa gotyckiego w Polsce z 1984 roku. Nie powstała również pla-nowana albumowa publikacja o polskiej sztuce gotyckiej.
Życzliwa ludziom, skromna, niezwykle pracowita i energiczna, była pro-motorem niemal 90 prac magisterskich i 9 doktoratów17, a także z zapałem
17 Wykaz prac doktorskich i magisterskich z zakresu historii sztuki za lata 1961–73.
Uni-wersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Katedra Historii Sztuki, Biuletyn Historii
Sztu-ki 37 (1975), nr 3, s. 298; Wykaz prac doktorsSztu-kich i magistersSztu-kich z zakresu historii sztuSztu-ki za
lata 1974–83. Poznań, Instytut Historii Sztuki UAM, zest. D. Matyaszczyk, Biuletyn Historii
Sztuki 46 (1984), nr 1, s. 144, 146–147; Spis prac doktorskich i magisterskich. Poznań,
Uni-Prof. Antoni Gąsiorowski, prezes PTPN, wręczający księgę pamiątkową podczas obchodów jubileuszowych, 1995 r.
prowadziła krajowe i zagraniczne stu-denckie objazdy terenowe. Co było w tamtych czasach niecodzienne, przyczyniła się do publikacji dwóch tomów tekstów naukowych opraco-wanych przez swoich seminarzystów, które ukazały się one w charaktery-stycznej formie tzw. małej poligra-fii18. W 1980 roku z jej inicjatywy
zapoczątkowano
interdyscyplinar-ne seminaria młodych mediewistów z kraju i zagranicy, owocujące kontak-tami naukowymi i publikacją wystąpień, nadal odbywające się co roku pod patronatem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które obecnie no-szą jej imię. Profesor Alicja Kamzowa należała do grona osób, dzięki którym w 1990 roku powrót do Wielkopolski Vischerowskich spiżowych płyt nagrob-nych, które po II wojnie światowej znalazły się w magazynach (wtedy) lenin-gradzkiego Ermitażu, otrzymał stosowną oprawę naukową19.
Od 1974 roku była kierownikiem zakładu Historii Sztuki Średniowiecz-nej i wicedyrektorem Instytutu Historii Sztuki, w latach 1972–1975 pełniła urząd prodziekana Wydziału Filozoficzno-Historycznego, a w latach 1981– 1984 dziekana Wydziału Historycznego UAM20. W 1989 roku Pani Profesor
wersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Historii Sztuki, oprac. Katarzyna Barałkiewicz (za
lata 1980–1998), Biuletyn Historii Sztuki 61 (1999), nr 1–2, s. 115–116, 120–122;
Hoch-schulnachrichten, Tl. 2. Poznań/Posen, Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mic-kiewicza (Institut für Kunstgeschichte der Adam-Mickiewicz-Universität), bearb. von K.
Ba-rałkiewicz, Kunstchronik 53 (2000), H. 9/10, s. 515; Hochschulnachrichten, Tl. 2. Poznań/
Posen, Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (Institut für Kunstge-schichte der Adam-Mickiewicz-Universität), bearb. von Katarzyna Barałkiewicz,
Kunstchro-nik 54 (2001), H. 8/ 9, s. 472.
18 Studia i materiały Seminarium Średniowiecznego, z. 1, Poznań 1984; z. 2, Poznań 1997.
Niestety, ta cenna inicjatywa, której patronowało Koło Naukowe Studentów Historii Sztu-ki UAM, nie znalazła kontynuatorów.
19 A. Karłowska-Kamzowa, Gotyckie i wczesnorenesansowe brązowe płyty nagrobne
z znania i Szamotuł, Poznań 1990. Materiały zorganizowanej z tej okazji sesji naukowej
Po-znańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk zostały opublikowane na łamach Kroniki Miasta Poznania 1991, nr ¾, s. 7–99.
20 Por. Sz. Skibiński, Instytut Historii Sztuki UAM, [w:] 30. rocznica utworzenia
Wydzia-łu Historycznego Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, teksty D. Minta-Tworzowska
[i in.], Poznań 2006, s. 38–41 i tamże, Dziekani Wydziału Historycznego UAM, s. 69.
została przewodniczącą komitetu or-ganizacyjnego obchodów jubileuszu 70-lecia utworzenia Katedry Histo-rii Sztuki Uniwersytetu Poznańskie-go, połączonego z okolicznościowym seminarium naukowym i zjazdem absolwentów21.
Była głęboko zaangażowana w dzia-łalność społeczną, m. in. w powsta-nie i działania Solidarności, zarówno w latach 1980–1981, w czasie stanu wojennego, gdy groziło to represja-mi ze strony władz państwowych, jak i później. Jako jedna z nielicznych wśród pracowników naukowych czynnie wspierała uczestników strajku studenckiego w 1988 roku w gmachu Colle-gium Maius UAM, nie bacząc na grożące konsekwencje. W 1989 roku zosta-ła przewodniczącą uniwersyteckiego Komitetu Obywatelskiego, a później zde-cydowanie poparła studentów, okupujących gmach Komitetu Wojewódzkiego PzPr w celu przekazania go uniwersytetowi – dzisiejszego Collegium Histo-ricum UAM22.
Prof. dr hab. Alicja Karłowska-Kamzowa z poświęceniem działała tak-że poza własnym środowiskiem naukowym. Co nie było wówczas tak częstą praktyką jak obecnie i wymagało dość uciążliwych dojazdów, przez parę lat prowadziła zajęcia dydaktyczne na Uniwersytecie Wrocławskim i współpra-cowała z Instytutem Studiów regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. Do instytucji, które chętnie wspomagała swoją wiedzą należało Muzeum Począt-ków Państwa Polskiego w Gnieźnie, gdzie była członkiem rady Naukowej23.
Prowadziła ponadto zajęcia dydaktyczne dla studentów europeistyki na
Wy-21 P. Juszkiewicz, Sprawozdanie z obchodów siedemdziesiątej rocznicy powstania Katedry
Historii Sztuki na Uniwersytecie Poznańskim, Biuletyn Historii Sztuki 52 (1990), nr 3–4,
s. 462–464.
22 J. Kowalski, op. cit., s. 16.
23 Służyła pomocą merytoryczną przy organizacji kilku wystaw, których komisarzem był
Leszek Wetesko – oprócz wcześniej wspomnianej o rękopisach iluminowanych drukiem ukazali się również – pod jej redakcją – Cystersi w średniowiecznej Polsce – kultura i sztuka.
Katalog wystawy, Warszawa–Poznań 1991 (Państwo Polskie w Pierwszych Wiekach). Sama
wystawa miała miejsce jeszcze w roku 1987.
Promocja doktorska, 1997 r. Od lewej: Natalia Łomozik-Czekalska, Aleksander Jankowski, prof. Alicja Karłowska-Kamzowa, Andrzej Woziński, Liliana Krantz-Domasłowska, Iwona Błaszczyk
dziale Prawa i Administracji macierzystego uniwersytetu, których świadec-twem pozostaje oryginalny anglojęzyczny przewodnik po Wielkopolsce24.
W Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, do którego od chwili zało-żenia w 1857 roku należeli jej przodkowie z rodziny Studniarskich i Karłow-skich (łącznie 11 osób!), od 1975 roku była przewodniczącą Komisji Historii Sztuki, w latach 1978–1984 przewodniczącą Wydziału Nauk o Sztuce, w la-tach 1984–1990 sekretarzem generalnym PTPN, od 1990 roku wiceprezesem i od 1996 roku prezesem25. Jej dary wzbogaciły zasób Biblioteki PTPN26,
spo-ra część księgozbioru zasiliła Bibliotekę Instytutu Historii Sztuki UAM. Była również członkiem zespołu Nauk Humanistycznych oraz wiceprzewodniczą-cą opiniodawczo-doradczego zespołu ds. Upowszechniania Nauki i Informa-cji Naukowej Komitetu Badań Naukowych, rady programowej Kasy im. Mia-nowskiego i rady Ochrony zabytków Ministra Kultury i Sztuki.
Wiele czasu i serca poświęcała rodzinie (miała dwójkę dzieci27
i doczeka-ła się trójki wnucząt), pomyślnie godząc to z realizacją pasji naukowej. znaj-dowała również czas na wypoczynek na ulubionej działce w podpoznańskim Puszczykowie. Wywodząc się z rodziny głęboko katolickiej (siostrą jej dziadka była Maria Karłowska, u schyłku XIX w. założycielka zgromadzenia Sióstr Pa-sterek od Opatrzności Bożej, beatyfikowana w 1997), żarliwą religijność łą-czyła z duchem wielkiej tolerancji.
24 Europe in Wielkopolska. An 8-day trip through towns, castles, woods and lakes of the
old-est Polish region, dir. by A. Karłowska-Kamzowa, Poznań 1999.
25 A. Gąsiorowski, Przedmowa, [w:] Kobieta w kulturze średniowiecznej Europy, s. 7–8;
sze-rzej o rodzinnej tradycji członkowstwa w PTPN pisze Jacek Wiesiołowski, op. cit., s. 21–22, wymieniając wśród nich, począwszy od chwili założenia Towarzystwa, czterech Studniar-skich i siedem osób z rodziny KarłowStudniar-skich; byli pośród nich m. in. prapradziadek, sędzia Antoni Studniarski oraz pradziadek, Maksymilian Studniarski – profesor języka francuskie-go w Gimnazjum realnym Bergera, pierwszy sekretarz Wydziału Historyczno-Literackie-go i opiekun zbiorów prehistorycznych, dziadek – Kazimierz Karłowski (inżynier budow-nictwa wodnego, słynny z osiągnięć w dziedzinie melioracji terenów nad Obrą), ks. prałat dr Kazimierz Karłowski – profesor seminariów duchownych w Poznaniu i w Gnieźnie (por. E. Wilemska, Karłowski Kazimierz, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 8, Lublin 2000, szp. 800), a z kobiet Matka Maria Karłowska (por. J. Machniak, Maria Karłowska bł., [w:]
Encyklope-dia Katolicka, t. 11, Lublin 2006, szp. 1314) i doc. Gabriela Karłowska.
26 Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, red. r. Marciniak, Poznań 2002, s. 21. 27 Paweł Kamza, ur. 1963, polonista, reżyser teatralny, fotografik, laureat szeregu nagród
artystycznych – por. portal Kultura polska: http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_ kamza_pawel (dostęp 18.09.2010) i Halina Bogusz z d. Kamza, lekarz medycyny.
zmarła 24 listopada 1999 roku po długiej i ciężkiej chorobie, którą zno-siła z wielką godnością. 2 grudnia została pochowana w rodzinnym grobie obok męża, Tadeusza Kamzy (żył w latach 1921–1982, był lekarzem, specjali-stą urologiem), na cmentarzu parafii św. Jana Vianneya (Cmentarzu Sołac-kim) przy ul. Lutyckiej w Poznaniu28. Stowarzyszenie Historyków Sztuki
za-dedykowało jej pamięci materiały ogólnopolskiej sesji naukowej z 2000 roku,
Polska na przełomie I i II tysiąclecia, Poznań 2001. PTPN wydało już za
ży-cia księgę pamiątkową – materiały XV Seminarium Mediewistycznego z 1994 roku – Kobieta w kulturze średniowiecznej Europy. Prace ofiarowane Profesor
Ali-cji Karłowskiej-Kamzowej, pod red. Antoniego Gąsiorowskiego, Poznań 1995
(Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Nauk o Sztuce, Prace Ko-misji Historii Sztuki, t. 21), wznowioną w 1999 roku, natomiast pośmiert-nie zbiór prac Wielkopolska – Polska – Europa. Studia dedykowane pamięci Alicji
Karłowskiej-Kamzowej, pod redakcją Jacka Wiesiołowskiego, przy współpracy
Jacka Kowalskiego, Poznań 2006 (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Nauk o Sztuce, Prace Komisji Historii Sztuki, t. 34).Ukazały się też liczne teksty wspomnieniowe29. Szczególnie wzruszająca i wstrząsającą formę
upamiętnienia wybrał syn, Paweł Kamza, publikując katalog wystawy fotogra-mów, osobiście wykonanych podczas tragicznej choroby30.
za swoją działalność została odznaczona m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polaki, Medalem Komisji Edukacji Narodowej i wiel-kopolskim medalem regionalnym „Ad Perpetuam rei Memoriam”. Parę lat temu została wysunięta myśl o upamiętnieniu Pani Profesor poprzez umiesz-czenie tablicy ku jej czci na dziedzińcu gmachu PTPN, którego ściany przy-pominają o wielu wybitnych działaczach Towarzystwa. Niestety, inicjatywa ta
28 W tym samym grobie spoczywa m. in. prof. Ludwika Dobrzyńska-rybicka (1868–
–1958) – filozof, kierownik Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk – M. Plewkiewicz, Dobrzyńska-Rybicka Ludwika, [w:] Wielkopolski Słownik Biograficzny, kom. red. A. Gąsiorowski [i in.], wyd. 2, Poznań 1983, s. 152.
29 Uśmiechnięta Polka. Alicja Karłowska-Kamzowa (1935–1999), Gazeta Wielkopolska
(dod. Gazety Wyborczej), 27–28.11.1999, s. 6 ; J. Domasłowski, Profesor dr. hab. Alicja
Kar-łowska-Kamzowa, s. 7–10; T. Jasiński, op. cit., s. 20–21; H.L. Nickel, op. cit., s. 116–117;
P. Piotrowski, Nauczyła nas, że miarą życia jest śmierć, ale też miarą śmierci jest życie; J. Wie-siołowski, op. cit., s. 21–22, Życie Uniwersyteckie 2000, nr 1–2, s. 21–22; M. Konopka, op. cit., s. 441–442; J. Kowalski, op. cit., s. 7–18; J. Domasłowski, Alicja Karłowska-Kamzowa (1935–1999), s. 10 i n.
30 P. Kamza, Gra w szachy (katalog wystawy fotografii, zorganizowanej przez PTPN
dza bogactwo osobowości prof. Alicji Kamzowej, wymykające się łatwej klasy-fikacji. Pozostaje mieć nadzieję, że po pomyślnym sfinalizowaniu tego etapu, będzie można powrócić do poprzedniej inicjatywy i pośród uczonych mężów znajdzie się miejsce dla równie uczonej i zaangażowanej niewiasty – Pani Pro-fesor Alicji Karłowskiej-Kamzowej, jedynej Pani Prezes w ponad 150-letniej historii zasłużonej korporacji naukowej31.
Sylwetka naukowa i aktywność społeczna Pani Profesor wymagają pod-jęcia systematycznych badań archiwalnych, niniejszy tekst z pewnością te-matu nie wyczerpuje. Obiecującego kroku w tym kierunku dokonał nie-dawno ks. Dariusz Tabor Cr, przedstawiając wnikliwą analizę dorobku naukowego w dziedzinie badań nad śląskim czternastowiecznym malarstwem miniaturowym32.
31 zob. internetowa galeria wizerunków prezesów PTPN: http://www.ptpn.poznan.pl/
GALErIA_Prezesi.html (dostęp 18.09.2010).
32 D. Tabor, Malarstwo książkowe na Śląsku w XIV wieku, Kraków 2008, s. 26–35.
