View of The trickster – definitions, the state of research. Reconnaissance

ANNA STRUZIK

TRICKSTER – DEFINICJE, STAN BADAN

´

REKONESANS

Od 1917 r., kiedy Marcel Duchamp pod faszywym nazwiskiem R. Mutt wystawi w galerii uryna znany jako Fontanna, hermetyczny dyskurs historii sztuki uzbrojonej w wiele metod i pojec´, pozwalaj acych na analize obiektu artystycznego, okaza sie niewydolny, nieadekwatny i nieaktualny. Aby podo-ac´ interpretacji dzie nowego rodzaju, które zaczey sie masowo pojawiac´ po dadaistycznej, duchampowskiej prowokacji, historia sztuki musiaa zmienic´ charakter i zblizyc´ sie do innych dziedzin nauki. Takze niektóre pojecia z zakresu etnologii i antropologii kulturowej zostay w aczone do warsztatu historyka sztuki, i to dos´c´ wczes´nie, bo juz w latach 30. ubiegego stulecia, kiedy awangardowi artys´ci ulegli fascynacji kulturami pierwotnymi – Pablo Picasso i André Breton odwiedzaj acy paryskie Muzeum Etnograficzne w po-szukiwaniu inspiracji to jeden z pierwszych i bardziej wyrazistych przykadów bliskich spotkan´ sztuki i etnologii. Pod koniec lat 90. XX w. historia sztuki dzieki erudycyjnej ksi azce Lewisa Hyde’a Trickster Makes This World:

Mi-schief, Myth, and Art1 w aczya do swojego sownika kolejne nowe sowo:

trickster. Hyde, kres´l ac sylwetke trickstera jako najwiekszego outsidera w hi-storii ludzkos´ci, kumuluj acego w sobie cay jej potencja twórczy, na nowo zinterpretowa i uporz adkowa tricksterowskie cykle narracyjne, konfrontuj ac bohaterów starych mitów z zyciem i prac a wspóczesnych twórców: Pabla Picassa, Marcela Duchampa, Allena Ginsberga i Johna Cage’a.

Mgr ANNASTRUZIK absolwentka kulturoznawstwa UMCS oraz historii sztuki KUL, obecnie uczestniczka studiów doktoranckich w Instytucie Historii Sztuki KUL; e-mail: annastruzik44@gmail.com

W mitologii, etnologii i religioznawstwie trickster to bóg, duch, czowiek lub zwierze antropomorficzne, które dziaa wbrew ustalonemu porz adkowi – nie jest wprawdzie w stanie zburzyc´ go zupenie, ale moze w powazny spo-sób naruszyc´ jego doskonaos´c´2. Jawi sie on takze jako (nierzadko przypad-kowy) twórca i nauczyciel sztuk, a wiec i patron twórczos´ci. W opowies´ciach czesto ukazywany jest jako ten, który podrózuje po s´wiecie przynosz ac lu-dziom kulture, organizuj ac im miejsce do zycia w s´wiecie natury. Czasem zbliza sie do tego, co etnolodzy nazywaj a bohaterem kulturowym, moze jed-nak byc´ jego doskona a antynomi a.

Sowo trickster pojawia sie w Oxford English Dictionary juz w XVIII stuleciu jako okres´lenie kogos´, kto oszukuje i zwodzi3. Okres´lenie ma wiec rodowód angielski i odwouje sie do gównej formy aktywnos´ci trickstera, czyli robienia sztuczek (tricks). Jest ono synonimem greckiego terminu go¯es oznaczaj acego zarówno „oszusta” jak i „szamana”. W takim znaczeniu sowo to pojawia sie juz w antyku u Eurypidesa i Demostenesa4. W jezyku francu-skim stosuje sie termin zamienny decepteur, co oznacza mniej wiecej tyle, co „zwodziciel”, natomiast jezyk niemiecki operuje okres´leniem Gottlische

Schelm, czyli „boski szelma”5.

Sowo trickster jako specyficzny termin techniczny jest w zasadzie nie-przetumaczalne na jezyk polski. Najwas´ciwsze, oddaj ace dokadne znaczenie terminu angielskiego, wydawaoby sie okres´lenie „sztukmistrz”, jednak w je-zyku potocznym ma ono zgoa odmienne znaczenie. Sztukmistrz to artysta popisuj acy sie przed publicznos´ci a wykonywanymi sztuczkami6, przestarzale kuglarz i magik7. Czes´c´ tumaczy decyduje sie wiec na zast apienie oryginal-nego sowa trickster terminami bliskoznacznymi, takimi jak „przechera” („przebiegy, przewrotny, kretacz i obudnik”8), „szelma” („osoba sprytna, przebiega”9), a nawet „gupiec”. W polskiej naukowej literaturze

religio-2_{Trickster, w: Leksykon religii. Zjawiska-dzieje-idee, red. F. Konig, H. Waldenfels, prze.} P. Pachciarek, Warszawa 1997, s. 498.

3_{http://oxforddictionaries.com/definition/trickster [data dostepu: 22.05.2012].} 4_{J. S i e r a d z a n, Szalen´stwo w religiach s´wiata, Kraków 2007, s. 565.} 5_{Tamze, s. 565.}

6_{Sztukmistrz, [w:] Sownik wspóczesnego jezyka polskiego, t. IV, red. B. Dunaj, Kraków} 2000, s. 433.

7 _{Sztukmistrz, w: Sownik jezyka polskiego, t. III, red. M. Szymczak, Warszawa 1981,} s. 428.

8_{Przechera, w: Sownik jezyka polskiego, t.II, red. M. Szymczak, Warszawa 1988, s. 955.} 9_{http://sjp.pwn.pl/lista.php?co=szelma [data dostepu: 23.05.2012].}

znawczej, antropologicznej i etnologicznej ugruntowao sie tumaczenie „oszust” (czowiek s´wiadomie wprowadzaj acy kogos´ w b ad dla osi agniecia wasnej korzys´ci, kamca, szuler, kanciarz10). Pod takim hasem mozna od-nalez´c´ trickstera w wielu sownikach mitologicznych11. Okres´lenia przeche-ra, gupiec, a nawet tak chetnie stosowany oszust, nie oddaj a jednak skompli-kowanej osobowos´ci trickstera, co wiecej, mog a j a zaciemniac´, dlatego tez czes´c´ osób decyduj acych sie na poruszanie tematyki trickstera pozostaje przy oryginalnym terminie zapozyczonym z jezyka angielskiego.

Przyjmuje sie, ze jako pierwszy terminu trickster uzy Daniel Garrison Brinton w 1896 r. W dziele zatytuowanym Myths of the New World pisa on o „elementach trickstera”12 w odniesieniu do dualistycznych bóstw po-wi azanych z zywioem ognia13.

Pod koniec XIX w. termin zosta przejety przez antropologów, do czego przyczyni sie wstep napisany przez Franza Boasa do dziea Jamesa Teita pt.

Traditions of the Thompson River Indians of British Columbia14. Boas pod-kres´li ambiwalencje i zmiennos´c´ trickstera, który „ aczy w jednej osobie nie mniej niz dwie, trzy, a czasem nawet wiecej pozornie innych i przeciwstaw-nych ról”15. Wedug badacza moze on wystepowac´ jako dobroczynny byt, pomocnik i nauczyciel ludzkos´ci, moze sie takze jawic´ jako przebiegy kam-ca, który stara sie wszystkich oszukac´ i który samozwan´czo wywyzszy sie nad inne istnienia16.

Wraz z rozwojem studiów etnologicznych, specyficzne, obsceniczne, wul-garne, lub co najmniej frywolne i pene skatologicznego humoru opowies´ci z róznych czes´ci s´wiata zostay ochrzczone Opowies´ciami o tricksterach

10_{Oszust, w: Sownik wspóczesnego jezyka polskiego, t. III, red. B. Dunaj, Kraków 2000,} s. 252.

11_{K. M c L e i s h, Leksykon legend i mitów s´wiata, tum. W. Ga azka, Warszawa 2001,} s. 342-343.

12_{R. D. P e l t o n, The Trickster in West Africa: A Study of Mythical Irony and Sacred}

Delight, Berkeley 1980, s. 6-7.

13 _{Mac L. R i c k e t t s, North American Tricksters, „History of Religions” 5(1966),} z. 2, s. 328.

14 _{F. B o a s, Introduction to the Traditions of the Thompson River Indians of British}

Columbia, w: J. T e i t, Traditions of the Thompson River Indians of British Columbia,

BostonNew York 1898, s. 2-18. Publikacja w caos´ci dostepna na stronie: http://archi-ve.org/stream/cihm_16240#page /n31/mode/2up [data dostepu: 20.05.2012].

15_{P e l t o n, dz. cyt., s. 7.} 16_{B o a s, dz. cyt., s. 4.}

(Trickster Tales)17. Christiano Grotanelli zauwazy, ze badacze najpierw „odkryli” trickstera u tubylczych plemion amerykan´skich, a nastepnie sztucz-nie rzutowali go na zupesztucz-nie inne kultury, zarówno starozytne, jak i wspó-czesne, tworz ac w ten sposób zupenie nowe konteksty kulturowe i „hybry-dyczn a, monstrualn a abstrakcje, bez zadnej gebi i zadnej wartos´ci nauko-wej”18. Ostatecznie, pomimo sprzeciwu i krytyki pewnych s´rodowisk nauko-wych, James Mooney, amerykan´ski antropolog, utwierdzi uzycie tego terminu w odniesieniu do zdegradowanego boga i bohatera kulturowego19. Zwróci uwage na globaln a wszechobecnos´c´ opowies´ci o tricksterze, gdyz w historiach pochodz acych z róznych, nawet najbardziej odlegych czes´ci s´wiata i epok prawie zawsze mozna wskazac´ bohatera o cechach trickstera. Takze Joseph Campbell w Bohaterze o tysi acu twarzy (1949) ugruntowa popularne

przeko-nanie, ze wszystkie mity, takze te o tricksterze,  aczy ta sama struktura zwana monomitem20. Przywoa on szereg popularnych tricksterów zakorzenionych w odrebnych kulturach: Visznu (Indie), Manambozo (USA), Edszu (Zachodnia Afryka), Loki i Hermes (Europa), Maui (Polinezja)21 i wskaza na wspólne im wszystkim elementy.

Na powazne monografie pos´wiecone wy acznie tricksterowi trzeba byo czekac´ az do 2. poowy XX w. Dzieki nim zacz a on urastac´ do miana jedne-go z gównych bohaterów kultury. Interpretatorzy starali sie przede wszystkim odpowiedziec´ na pytanie, kim trickster jest, a kim nie jest, s´ledz ac jego roz-wój od najbardziej archaicznej postaci do coraz subtelniejszych, bardziej wyrafinowanych wcielen´. Norman O. Brown w dziele Hermes the Thief: The

Evolution of a Myth z roku 1947 s´ledzi, jak przedstawiana bya i jak

zmienia-a sie postac´ greckiego herosa i patrona zodziei w mitach Homera, Hezjoda i w czasach póz´niejszych. Rozpatruje on figure Hermesa jako trickstera, podkres´laj ac, ze w zaleznos´ci od historycznych okolicznos´ci peni on od-mienne funkcje i móg ewoluowac´, w jedn a z przeciwstawnych sobie figur

17 _{Trickster tale, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/605010/ trickster-tale [data} dostepu: 25.05.2012].

18 _{Ch. G r o t a n e l l i, Tricksters, Scape-Goats, Champions, Saviors, „History of} religions” 23(1983), z. 2, s. 117.

19_{S i e r a d z a n, dz. cyt., s. 565.}

20_{Tum. A. Jankowski, Poznan´ 1997, s. 34-35.}

21_{B. A. M o f f e t, Mind: Trickster, Transformer, http://www.theosophynw.org/theosnw} /world/america/my-moff2.htm [data dostepu: 25.05.2012].

– „askawego i dobroczynnego bohatera kulturowego” b adz´ pojawic´ sie jako is´cie „szatan´ski charakter”22.

Do najwazniejszych opracowan´ dotycz acych archetypu trickstera mozna z pewnos´ci a zaliczyc´ prace Paula Radina. Ten urodzony w odzi antropolog i folklorysta pos´wieci niemal cale zycie badaniu kultury Indian z regionu Wisconsin i Illinois, czego owocem staa sie jego najsynniejsza ksi azka

Trickster. Studium mitologii Indian pónocnoamerykan´skich wydana po raz

pierwszy w roku 195623. Ta wnikliwa analiza opatrzona komentarzem Carla Junga i Karla Kerenyego, w najwiekszym stopniu przyczynia sie do uznania

trickstera za jeden z najwazniejszych archetypów, o ogromnym potencjale

kulturotwórczym. Radin, badaj ac waikan, czyli „to, co s´wiete”, cztery wielkie narracje Indian Winnebago, odkry postac´ Wakdjunkagi, ambiwalentnego, jednocz acego w sobie wszelkie przeciwien´stwa bohatera, którego uzna za najstarsz a, najbardziej pierwotn a postac´ tubylczej religii24. Drobiazgowo zanalizowa i zestawi ze sob a cykle tricksterskie Winnebago oraz podobne oratury25 plemion Assiniboinów, Hidatsów, Wron i Tlingitów26, odkrywa-j ac w nich bohaterów o analogicznych cechach: istoty wiecznie godnej, nie-nasyconej seksualnie, wedruj acej bez celu, nierozrózniaj acej dobra i za, oszu-kuj acej i oszukiwanej, nieposiadaj acej dookres´lonej formy – choc´ czasem utozsamianej ze szczególnymi rodzajami zwierz at (kruk, kojot, zaj ac). Radin zdefiniowa trickstera jako stworzenie zdane na pastwe swoich sprzecznych impulsów i pasji27. Trickster jest tym, który „niczego s´wiadomie nie prag-nie. Wiecznie jest przymuszany by zachowywac´ sie tak, jak sie zachowuje, ulega odruchom nad którymi nie panuje. […] Nie wyznaje zadnych wartos´ci, moralnych ani spoecznych […], a mimo to przez jego dziaanie wszystkie wartos´ci zaczynaj a istniec´”28. Dziaania te, przerysowane do rozmiarów gro-teski, ukazuj a gebok a prawde o zmaganiach czowieka z otaczaj acym go s´wiatem i samym sob a.

22_{Barrington 2000, s. 46, 53.}

23_{Tum. A. Topczewska, Warszawa 2010.} 24_{Tamze, s. 194.}

25 _{Oratura – literatura ustna, tradycja ustnego przekazu, w której skad wchodz a m.in.} proza narracyjna (bajki, mity, legendy, przekazy historyczne, pies´ni pochwalne, wojenne, okolicznos´ciowe, liryczne), przysowia, sentencje i zagadki.

26_{L. K o l a n k i e w i c z, Posowie do wydania pierwszego, w: R a d i n, dz. cyt.,} s. 239.

27_{Dz. cyt., s. 21.} 28_{Tamze, s. 21-22.}

W komentarzu ciekaw a paralele do kulturowej tradycji europejskiej prze-prowadzi Karl Kerenyi, porównuj ac trickstera Winnebago, do postaci Herme-sa i Prometeusza z mitologii greckiej29. Hermes dzieli z Wakdjunkag a swój „czynnik aktywny”, którego elementami skadowymi s a fallicznos´c´, zachan-nos´c´, spryt i gupota30. W skutecznym dziaaniu najchetniej ucieka sie do podstepu, z opresji niemal zawsze wychodzi zwyciesko, posuguj ac sie w równiej mierze swym urokiem co przebiegos´ci a. Ten niepoprawny syn Zeusa i prabogini Mai uosabia pradawn a moc, która przejawia sie po raz pierwszy w fazie tytanicznej, w osobie Prometeusza31, któremu Kerenyi tak-ze przypisuje tricksterowskie czyny – kradziez ognia i próbe oszukania bo-gów. Czyn tytana obarczony jest jednak patosem i powag a, podczas gdy Hermes swoje oszustwo zwi azane z ofiar a wykorzystuje jako zabawny fortel, który umozliwia mu awans do boskiego Panteonu. Prometeusz chce przez sw a faszyw a ofiare dokonac´ rewolucji i obalic´ zeusowy porz adek32, przebiegos´c´ Hermesa uzupenia boski porz adek o nowy aspekt – aspekt lekkos´ci i zartu. W drugim komentarzu, Carl Gustav Jung, takze odniós sie do tradycji europejskiej, przywouj ac nietypowe wcielenia trickstera jako wyobrazenie

simia dei33, czyli diaba, który mapuje Boga i alchemicznej figury Merku-rego, z jego „upodobaniem do cwaniackich zartów i zos´liwych psikusów”34. Jung widzi w tricksterze prastar a strukture siegaj ac a pierwotnych czasów, gdy psychika czowieka dopiero wyzwalaa sie z okowów swojej zwierzecos´ci. Przemiana tego, co bezsensowne w to, co pene sensu, odsania wedug twór-cy psychoanalizy „kompensatwór-cyjn a relacje trickstera ze «s´wietym», która we wczesnym s´redniowieczu prowadzia do powstania pewnych osobliwych zwy-czajów religijnych opartych na wspomnieniach antycznych Saturnaliów”35. Jung przywouje tu wspomnienie specyficznego s´wieta zwanego festa

fa-tuorum, czyli „Karnawaem Gupców”, obchodzonego w s´redniowieczu przez

zaków kilka razy do roku, miedzy innymi w S´wieto Modzianków (28 grud-nia). Polegao ono na parodii oficjalnego kultu i wadzy. „Jak kazde s´wieto, równiez to zaczynao sie w kos´ciele, tyle ze jego uczestnicy robili wszystko

29_{K. K e r e n y i, Trickster a mitologia grecka, w: R a d i n, dz. cyt., s. 197-216.} 30_{Tamze, s. 221.}

31_{http://olympeion.pl/node/27 [data dostepu: 18.05.2012].}

32_{C. R o w i n´ s k i, Prometeusz, w: Mit-czowiek-literatura, red. S. Stabrya, Warszawa} 1992, s. 15.

33_{O psychologii postaci Trickstera, w: R a d i n, dz. cyt., s. 221.} 34_Tamze.

na opak. Na otarzu zamiast kielicha z winem stawiali beczki, hostie zastepo-wali tustym miesiwem. Na ambone wchodzi «kaznodzieja», który albo wy-gasza bluz´niercze mowy, albo nas´ladowa odgosy zwierz at, zwaszcza ryki osa i pianie koguta. Co pewien czas wznosi toasty, ochoczo podejmowane przez «wiernych». Kurzyo sie nie tylko z gów, ale takze z kadzide, którymi byy palone pod otarzem szmaty i achmany; im wiecej daway dymu i smro-du, tym lepiej. Na zakon´czenie «zstepowa Duch S´wiety» w zrzucanych z chóru pon acych strzepach papieru i somy”36. Rozpasanej zabawie towa-rzyszyy maski i przebrania symbolizuj ace tricksterowsk a zmiennoksztatnos´c´,

nieokieznane pijan´stwo, orgie i nieprzystojne tan´ce. Bluz´niercze s´wieto, bed ace manifestacj a niezaleznos´ci i swobody, zostao w kon´cu oficjalnie zakazane przez Kos´ció37. Wedug Junga, te s´redniowieczne obrzedy dobrze ukazyway role trickstera, a kiedy znikney z obrebu kos´cioa, pojawiy sie z powrotem na poziomie s´wieckim, we woskich komediach ludowych

(Come-dia Dell’Arte)38.

Radin nie jest jedynym popularyzatorem mitów o tricksterze. Podobne zasugi mozna przypisac´ publikacji The Zande Trickster Edvarda Evana Evans–Pritcharda39. Przedstawia on 84 opowies´ci plemienia Azande, afrykan´-skiego ludu zamieszkuj acego region obecnej Demokratycznej Republiki Kon-ga. Czes´c´ przytoczonych przez badacza mitów opowiada o zoomorficznym, pajeczym tricksterze Ture. Jest on, jak wielu innych tricksterów kamc a i roz-pustnikiem, chciwym, niewdziecznym, skrajnie samolubnym, lekkomys´lnym i nieodpowiedzialnym zartownisiem. Evans–Pritchard w swej interpretacji podkres´la przede wszystkim edukacyjny wymiar cyklu, który wyj atkowo skierowany jest gównie do dzieci i modziezy. Afrykan´ska mitologia, oprócz wspomnianego przez Evansa-Pritcharda Ture, wyróznia wiele innych postaci pretenduj acych do miana trickstera. Jedn a z nich jest Legba, pomniejsze bóstwo rozdrozy, które dzieki swemu sprytowi stao sie „pierwszym spos´ród bogów”40, innym Anansi (Pan Paj ak), znany gównie w zachodniej Afryce i na Karaibach. Jest on sprytnym uzurpatorem i mitomanem, który przywa-szcza sobie historie o Panu Nieba i ca a m adros´c´ s´wiata. Zmeczony jej

uzy-36_{K. P y t k o, S´wiat na opak, http://www.focus.pl/cywilizacja/} zobacz/publikacje/swiat-na-opak/ [data dostepu: 18.05.2012].

37 _{Odlege jego reminiscencje przetrway do dzis´ w postaci Prima Aprilis i lokalnych} zwyczajów w maych miasteczkach Francji, Woch i Hiszpanii.

38_{J u n g, dz. cyt., s. 225.} 39_{Oxford 1967.}

waniem chowa j a do dzbana, który w kon´cu rozbija tak, ze m adros´c´ rozsypu-je sie po caym s´wiecie41. Robert Pelton, autor ksi azki pt. The Trickster in

West Africa: A Study of Mythic Irony and Sacred Delight (1980) uzna, ze

ironia pod postaci a trickstera definiuje w najpeniejszy sposób nasze czowie-czen´stwo; on sam jest deifikacj a ludzkiego rozs adku w przewrotnie boskiej postaci. Tricsterowskie cechy Pelton odnalaz takze w odlegych tradycjach m.in. w „us´miechu Buddy, wybrykach, szalen´stwach i figlach mistrzów dzen i saltach lingwistycznych Heideggera”42.

Claude Levi-Strauss problem trickstera poruszy takze w Strukturze mitów i Antropologii strukturalnej. Na podstawie mitologii Indian pónocnoamery-kan´skich rozpatrywa on postac´ trickstera jako mediatora pos´rednicz acego miedzy zyciem (agrykultur a, powi azan a z tworzeniem) a s´mierci a (owiec-twem, zwi azanym z zabijaniem). Kojot i kruk jako zwierzeta padlinozerne s a, wedug niego, typowymi tricksterami nieprzypisanymi do zadnej z kategorii – nie poluj a, a jednak zywi a sie miesem.

Kojot to takze zwierze, które jest najdosadniejszym usposobieniem indywi-dualizmu na prerii – porusza sie tylko sobie znanymi s´ciezkami, choc´ zwie-rzeca egzystencja zwyczajowo bazuje na stadzie, w którym mozna zapewnic´ sobie bezpieczen´stwo oraz podstawowe minimum, niezbedne do przetrwa-nia43. W opowies´ciach plemion z zachodnich terenów Ameryki Pónocnej jest pierwotnym bogiem, który mógby byc´ wszechmocny, gdyby nie roztrwo-ni swej energii na zabawy i sztuczki. Podobno doskonay s´wiat nudzi go tak bardzo, ze sprowadzi nan´ s´mierc´ i cierpienie, by uczynic´ zycie ludzkie bar-dziej interesuj acym44. W innych opowies´ciach jest jedynie podrzednym klau-nem, którego sztuczki suz a gównie rozrywce. Wiele misji kojota, nawet tych wzniosych i boskich, kon´czy sie porazk a, on sam balansuje miedzy mestwem a tchórzostwem, m adros´ci a i gupot a, s´wietos´ci a i grzechem45.

Opowies´ci o kruku, popularne ws´ród Indian Haida, zamieszkuj acych za-chodnie wybrzeze Kanady, s a bardziej wyrafinowane, somnambuliczne, pene nie zawsze jasnych symboli i odniesien´, a kruczy trickster jest magikiem

41 _{Ananse Tales, http://www.lehigh.edu/~tqr0/ghanaweb/anansetales.html [data dostepu:} 29.05.2012].

42_{Cyt. za: S i e r a d z a n, dz. cyt., s. 97.}

43_{D. M i s i u n a, Kojot – bóg oszustw, http://satanorium.pl/ symbolika/59 [data} doste-pu: 18.05.2012].

44_{M c L e i s h, dz. cyt., s. 309.}

45 _{L. E l l i s, Trickster: shaman of the liminal,} https://facultystaff.richmond.edu/~rnel-son/asail/SAIL2/54.html#55 [data dostepu: 20.05.2012].

o nieograniczonej mocy, nauczycielem sztuk, wynalazc a wielu technik rze-mies´lniczych i artystycznych46. Trickster pod postaci a kruka znany jest tak-ze Aborygenom ze wschodniej Australii pod imieniem Wahn – jest on zmien-noksztatnym szamanem obdarzonym potezn a moc a47.

Poniewaz trickster  aczy w sobie dwie potezne, przeciwstawne siy, musi miec´ specyficzn a, sprzeczn a i nieprzewidywaln a osobowos´c´48. Norman O. Brown, podobnie jak Levi-Strauss, w Evolution of Myth, dostrzeg, ze

w zaleznos´ci od uwarunkowan´ historycznych postac´ trickstera ewoluowac´ moze w strone tak róznorodnych figur, jak figura Najwyzszego Boga, demiurga, pozo-staj acego w zdecydowanej opozycji do mocy niebian´skich, demona na wszelkie mozliwe sposoby sprzeciwiaj acego sie stwórcy, posan´ca i mediatora pomiedzy bogami i ludz´mi, lub w strone postaci czysto pukowskich bohaterów komicznych opowiadan´49.

Duzo uwagi problematyce trickstera pos´wieci takze synny rumun´ski filozof kultury Mircea Eliade. W ksi azce W poszukiwaniu historii i znaczenia

religii50 poda on obszern a charakterystyke trickstera, zauwazaj ac, ze w wiekszos´ci tradycji mitologicznych trickster jest on obarczany odpowie-dzialnos´ci a za nastanie s´mierci i obecn a kondycje s´wiata. Porz adkuje i dopro-wadza do kon´ca stworzenie s´wiata, ale popenia przy tym tyle omyek i be-dów, ze ostatecznie nic nie wychodzi tak, jak powinno. Kolejnym rysem charakterystycznym, na jaki zwraca uwage Eliade, jest ambiwalentny stosunek

trickstera do sacrum. Parodiuje on obrzedy odprawiane przez kapanów, drwi

sobie z religii, amie tabu. Jest postaci a w równym stopniu inteligentn a, co gupi a – pokrewn a bogom dzieki swej „pierwotnos´ci” i wasnym mocom, ale jeszcze blizsz a ludziom przez swój zaroczny apetyt, nadmierny poped pcio-wy i amoralnos´c´51.

W Polsce postac´ trickstera, niestety, nie cieszy sie zbyt duz a popular-nos´ci a. W wielkich kompendiach, takich jak choc´by Sownik mitów i tradycji

46_{Legends Project: Legends of the Old Massett Haida, http://www.cbc.ca/aboriginal/2009/} 02/legends-project-2.html (plik audio) [data dostepu: 18.05.2012].

47_{M. N a r o g i n, Mitologia aborygenów, prze. M. Nowakowski, Poznan´ 1997, s. 157.} 48 _{C. L. S t r a u s s, Antropologia strukturalna, prze. Krzysztof Pomian, Warszawa} 1970, s. 306-309.

49_{The Evolution of a Myth, New York 1969, s. 48  cyt. za: M. S z n a j d e r m a n,}

Bazen. Narodziny i struktura mitu, „Konteksty” 1998, nr 2, s. 49-50.

50_{Prze. A. Grzybek, Warszawa 1997.} 51_{Tamze, s. 213-214.}

kultury Kopalin´skiego, na prózno mozna szukac´ choc´by wzmianki na ten

temat. Najwiecej uwagi pos´wiecaj a mu religioznawcy i psycholodzy. Andrzej Wiercin´ski, w pracy zatytuowanej Magia i religia. Szkice z antropologii

religii analizuje jungowsk a Antypersone jako figure specyficznego trickstera, przeciwnika adu i socjalizacji Persony, a na gruncie mitologii w postaci buntowników sprzeciwiaj acych sie Bogu (upade anioy)52. Monika Sznajder-man53 i Mirosaw Sowin´ski54 swoisty typ trickstera dostrzegaj a w baz´nie. Nalezy jednak pamietac´, ze archetyp trickstera jest niezwykle pojemn a kate-gori a kulturow a, a bazen, jest tylko jedn a z masek, jak a przywdziewa mi-tyczny oszust. Ciekawy w atek interpretacyjny podejmuje takze Wojciech Józ´wiak w teks´cie Gupiec i magik – czyli poszukiwanie trickstera w tarocie, gdzie analizuje symbolike kart wrózebnych jako specyficzny zapis archetypów europejczyków epoki nowozytnej55. Piotr Piotrowski, w teks´cie Podstepne

oblicze Trickstera rozpatruje kolejne jego wcielenia jako s´mierci pod

posta-ciami weza, zwodniczej maski zasaniaj acej oblicze nies´miertelnos´ci i Nessu-sa, centaura-oszusta56. Najwiecej uwagi pos´wieca tricksterowi Zenon Walde-mar Dudek57. Analizuje on jego postac´ w konteks´cie kultury chrzes´cijan´-skiej oraz psychologii integralnej Junga58. Bogat a charakterystyke trickstera przedstawi takze Jacek Sieradzan w publikacji Szalen´stwo w religiach s´wiata – kieruj ac uwage na rytualne i sakralne wcielenia trickstera – m.in. jako s´wietego gupca i szalonego boga Jahwe59. Postac´ trickstera, po konferencji zorganizowanej w paz´dzierniku 2011 r. przez Instytut Historii Sztuki Uniwer-sytetu Wrocawskiego, pod hasem Strategie trickstera w praktyce artysty

i kuratora60, z pewnos´ci a stanie sie blizsza takze polskim historykom sztuki. Badania nad mitologicznymi aspektami trickstera s a niezwykle wazne – pozwalaj a odkryc´ gebokie podkady czowieczen´stwa i wynikaj ace z nich impulsy twórcze. Jak zauwazy Leszek Kolankiewicz,

52_{Kraków 1997, s. 45-48.}

53_{Bazen – narodziny i struktura mitu, w: Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór}

tekstów, red. L. Kolankiewicz, Warszawa 2005, s. 783-793.

54_{Bazen. Dzieje postaci i motywu, Warszawa 1993.}

55_{„Albo-albo. Problemy psychologii i kultury” 1998-1999, s. 59-64.} 56_{Tamze, s. 73-76.}

57_{Symbolika Trickstera a duchowos´c´ chrzes´cijan´ska, tamze, s. 9-19.} 58_{T e n z e, Wymiary i funkcje figury Trickstera, tamze, s. 35-41.} 59_{S. 93.}

60_{Strategie trickstera w praktyce artysty i kuratora – konferencja naukowa zorganizowana} z inicjatywy prof. A. Markowskiej przez Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocawskiego w dniach 26-27 paz´dziernika 2011 r.

dwa mitologiemy opisuj a dole czowiecz a. Mitologiem trickstera ukazuje czowie-ka jako bohatera kulturowego, twórce i przemys´lnego innowatora, zanurzonego w nurcie czasu i zmieniaj acego jego bieg. I mitologiem Stoj acego – unierucha-miaj acego, uniewazniaj acego czas. W tym obrazie nieruchomieje tez ostatecznie ruchliwos´c´ dociekania antropologicznego, bo ustaje w nim kulturowa odmiennos´c´ i historyczna zmiennos´c´61.

THE TRICKSTER – DEFINITIONS, THE STATE OF RESEARCH

RECONNAISSANCE

S u m m a r y

A trickster, or a deceiver, a cheat, a smart fool, and at the same time a personification of all carnal impulses, is typical of any corner of the world. Heteromorphic, hiding under the figures of people, spirits, magic creatures and animals, he is also not devoid of divine features. His nature is never cognized till the end, and a trickster keeps evolving, revealing ever new faces. He intro-duces conflict, chaos and destruction, and at the same time he teaches people tricks, gives them a spark of divine fire, helps to cognize and organize the world, and fans the flames of passion. He is a figure known first of all in anthropology, important for interpreting and understanding numerous myths. It is ever more often that his features may be also found in the attitudes of contemporary artists, film heroes and icons of pop-culture. So a trickster may become the key to understanding contemporary culture, including many works of modern art – often controversial, breaking the taboo, eagerly using irony, provocation and immoderation.

In the present article the author describes this unusual figure. She mentions various attempts at defining this extremely important cultural archetype, briefly presenting the most important publications devoted to it. Using chosen examples she discusses the presentations of the figure of the trickster in traditional narrations, that is in myths, folklore and folk traditions. She shows how universal he is and emphasizes these features and roles owing to which the trickster assumes the proportions of an icon of our times and becomes an alluring model to be imitated for artists who incessantly, albeit not always consciously, use him in their works.

Translated by Tadeusz Karowicz

Sowa kluczowe: sztuka i antropologia, trickster, oszust, bohater kulturowy, zwierzeta magiczne,

mitologia, podania i legendy.

Key words: art and anthropology, trickster, deceiver, cultural hero, magic animals, mythology,

tales and legends.

61 _{L. K o l a n k i e w i c z, Ku antropologii widowisk, w: Antropologia widowisk.}