Medycyna Wet. 2006, 62 (10) 1104
Artyku³ przegl¹dowy Review
Laktoferyna (LF), glikoproteina z rodziny transferyn, obecna w licznych narz¹dach, w b³onach surowiczych i ich wydzielinach oraz w drugorzêdowych ziarnisto-ciach granulocytów obojêtnoch³onnych ssaków, jest monomerycznym, dodatnio na³adowanym bia³kiem, z³o¿onym z pojedynczego ³añcucha polipeptydowego zwiniêtego w dwa kuliste p³aty (N- i C-), po³¹czone regionem zawiasowym. Ka¿dy jej p³at jest zdolny do wi¹zania jednego jonu ¿elaza (Fe2+ lub Fe3), przy czym
fizjologicznie LF obecna w organizmie jest zaledwie w 15-20% wysycona ¿elazem. Fragmentem LF odpo-wiedzialnym za interakcje tego bia³ka ze strukturami powierzchniowymi komórek organizmu, bakterii, grzy-bów, jak te¿ cz¹steczek wirusowych, jest jej dodatnio na³adowany N-koñcowy fragment. Laktoferyna ma zdolnoæ wi¹zania z kilkoma ró¿nymi receptorami b³on komórkowych: receptorem 105 kDa, glikozaminogli-kanami, receptorem dla reszt LDL (Low Density Lipo-protein) i podjednostk¹ 45 kDa receptora asialogliko-proteinowego. Bia³ko to, poza udzia³em w transporcie ¿elaza, wykazuje równie¿ dzia³anie immunomoduluj¹-ce, przeciwbakteryjne, -grzybicze, -wirusowe, -paso-¿ytnicze, -nowotworowe, -zapalne, jak te¿ aktywnoæ prokoagulantu, czynnika wi¹¿¹cego ¿elazo, rybonukle-azy, proterybonukle-azy, czynnika transkrypcyjnego, stymulatora granulopoezy i wiele innych (7, 9).
W ostatnim dziesiêcioleciu coraz wiêksz¹ uwagê zwraca siê na zdolnoæ LF do hamowania replikacji wirusów. Przeprowadzone do tej pory badania
wyka-za³y, ¿e bia³ko to raczej zabezpiecza komórki gospoda-rza przed zaka¿eniem wirusowym ni¿ hamuje replika-cjê wirusa po wnikniêciu do komórki docelowej, przy czym opisywane s¹ dwa mechanizmy przeciwwiruso-wego dzia³ania LF (31).
Pierwszy polega na wi¹zaniu LF z cz¹steczkami po-wierzchniowymi b³ony komórkowej gospodarza, które wykorzystywane s¹ przez wirus jako receptor lub kore-ceptor. W tym przypadku decyduj¹ce znaczenie ma powinowactwo laktoferyny do glikozaminoglikanów, które dla wielu ró¿nych wirusów stanowi¹ miejsce za-kotwiczenia we wstêpnej fazie zaka¿enia, przed po³¹-czeniem ze swoistymi dla danego wirusa receptorami i w³aciw¹ fuzj¹ wirusa z b³on¹ komórki gospodarza. Mechanizm ten najdok³adniej przebadany zosta³ w sto-sunku do HSV (Herpes simplex virus). Przeciwwiruso-we dzia³anie LF w stosunku do tego modeloPrzeciwwiruso-wego wi-rusa wynika w³anie z jej zdolnoci do wi¹zania siê z glikozaminoglikanami (GAG) powierzchni komórki. £añcuchy GAG zbudowane s¹ z powtarzaj¹cych siê jednostek siarczanu heparyny (HS) i siarczanu chon-droityny (CS). Wi¹zanie LF z HS i CS wynika z inter-akcji elektrostatycznych miêdzy ujemnie na³adowany-mi polisacharydana³adowany-mi a grupana³adowany-mi ana³adowany-minokwasowyna³adowany-mi do-datnio na³adowanej N-koñcowej czêci LF. Podobne interakcje zachodz¹ we wczesnej fazie zaka¿enia ko-mórki miêdzy glikoprotein¹ C wirusa Herpes simplex a HS i CS, podczas gdy interakcja glikoproteiny wiru-sowej G z HS jest niezbêdna do nastêpnego etapu
Laktoferyna mechanizmy dzia³ania
przeciwwirusowego
JOANNA MA£ACZEWSKA, ZOFIA ROTKIEWICZ, ANDRZEJ KRZYSZTOF SIWICKI
Zespó³ Mikrobiologii i Immunologii Klinicznej Katedry Chorób Zakanych i Inwazyjnych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM, ul. Oczapowskiego 13, 10-719 Olsztyn
Ma³aczewska J., Rotkiewicz Z., Siwicki A. K.
Lactoferrin mechanisms for antiviral activity
Summary
Lactoferrin (LF) is an iron-binding protein from the transferrin family present in mucus secretions such as milk, tears, saliva, seminal and vaginal fluids and also found in several organs and blood. It is well known for having antibacterial, immunomodulatory and anti-inflammatory properties. Lactoferrin is also capable of inhibiting the replication of both DNA- and RNA-viruses. Studies indicate that LF inhibits infection of the host cell by directly binding to virus particles or by binding to target cell molecules that the virus uses as a receptor or co-receptor. Additionally, LF regulates the antiviral response of the immune system through stimulating cells which play an important role during the early phases of viral infection, e.g. natural killer cells, monocytes, macrophages and granulocytes. The use of lactoferrin as an antiviral drug has a promising future, especially in cases of patients with immunosupression.
Medycyna Wet. 2006, 62 (10) 1105
wnikniêcia wirusa do komórki. Rolê receptora dla HSV mo¿e odgrywaæ te¿ komórkowy receptor LDL, umo¿-liwiaj¹cy wirionom penetracjê w procesie endocytozy. LF posiada zdolnoæ wi¹zania równie¿ z tym recepto-rem. Hamowanie adsorpcji wirusa do komórek przez LF jest niezale¿ne od jej zdolnoci wi¹zania ¿elaza, w przeciwieñstwie do innych substancji chelatuj¹cych ¿elazo, które s¹ znanymi inhibitorami herpeswiruso-wych reduktaz rybonukleotydoherpeswiruso-wych (1, 16, 18, 20, 24). Siarczan heparyny jest receptorem równie¿ dla HCMV (human cytomegalovirus) i adenowirusów, od-powiada za inicjalne wi¹zanie HPV (human papillo-mavirus) z komórkami i, obok receptora asialogliko-proteinowego, stanowi miejsce wi¹zania HBV (hepati-tis B virus) z powierzchni¹ hepatocytów, st¹d równie¿ w przypadku tych wirusów hamuj¹ce dzia³anie LF wy-nika z mechanicznego blokowania GAG niezbêdnych do procesu adhezji wirusowej (2, 3, 5, 8, 10, 27).
W zakanoci hantawirusów porednicz¹ z kolei beta-1 i beta-3 integryny powierzchni komórek. Ponadto lektyny wi¹¿¹ce siê z N-acetylogalaktozamin¹ mog¹ zwiêkszaæ infektywnoæ hantawirusów. LF oprócz zdol-noci mechanicznego blokowania procesu adhezji wi-rusowej we wczesnym etapie, zwi¹zanym z wykorzys-taniem przez wirus ³añcuchów GAG, prawdopodobnie hamuje równie¿ interakcje hantawirus-komórka na po-ziomie beta-integryn lub przez blokowanie lektyn, co powoduje ni¿sz¹ zakanoæ wirusa (22).
Ta forma ochrony komórki przed zaka¿eniem, wyni-kaj¹ca z blokowania przez LF receptorów wirusowych na powierzchni komórek docelowych, opisana zosta³a równie¿ dla CHV (canine herpesvirus), FCV (feline calicivirus), FHV (feline herpesvirus) i HIV, choæ w przypadku tych wirusów do tej pory nie przebadano szczegó³ów mechanizmu dzia³ania LF (4, 21, 27-29).
Drugi mechanizm przeciwwirusowego dzia³ania LF polega na jej bezporednim wi¹zaniu z cz¹steczkami wirusa. Ten typ dzia³ania najlepiej przebadany zosta³ w stosunku do HIV. Za wnikanie HIV-1 do komórek gospodarza odpowiadaj¹ interakcje miêdzy glikopro-tein¹ otoczkow¹ gp120 wirusa a receptorem CD4 i ko-receptorem chemokinowym CCR5 lub CXCR4 na po-wierzchni komórek docelowych. Skutkuj¹ one insercj¹ peptydu fuzyjnego gp41 do b³ony komórkowej gospo-darza i fuzj¹ b³ony komórkowej z otoczk¹ wirusa. Do wielostopniowej interakcji HIV-1 z komórk¹ prawdo-podobnie niezbêdne s¹ te¿ inne komponenty komórki gospodarza, jak heparany i galaktocerebrozydy. Przy-puszcza siê, ¿e w procesie wi¹zania wirusa z powierzch-ni¹ komórki znaczenie maj¹ interakcje miêdzy pêtl¹ V3 otoczki wirusa a siarczanem heparyny (HS) powierzchni komórki. Istniej¹ równie¿ doniesienia o oddzia³ywaniu miêdzy HS a domen¹ fuzyjn¹ gp41. Wa¿n¹ rolê w kon-takcie miêdzy cz¹steczkami wirusa HIV a komórkami gospodarza odgrywaj¹ równie¿ oddzia³ywania elektro-statyczne. St¹d ró¿ne cz¹steczki posiadaj¹ce ³adunek mog¹ blokowaæ wnikanie HIV do komórek (heparyna, siarczan dekstranu). Hamowanie wirusa przez ujemnie
na³adowane cz¹steczki wynika ze specyficznych inter-akcji miêdzy innymi z dodatnio na³adowan¹ domen¹ V3 bia³ka otoczkowego wirusa, jednak¿e mo¿liwe jest równie¿, ¿e hamowanie wynika z niespecyficznych oddzia³ywañ ³adunek³adunek, które blokuj¹ wi¹zanie wirusgospodarz, nie wymagaj¹cych precyzyjnej sek-wencji aminokwasów zarówno w inhibitorze bia³ko-wym, jak i cz¹steczce bêd¹cej jego celem. St¹d wynika fakt blokowania replikacji HIV równie¿ przez dodat-nio na³adowane czynniki, które mog¹ wchodziæ w in-terakcje z ujemnie na³adowanym koreceptorem CXCR4. LF ma zdolnoæ hamowania wariantów HIV u¿ywaj¹-cych koreceptorów CXCR4 lub CCR5. Wykazano, ¿e LF silnie wi¹¿e siê z pêtl¹ V3 bia³ka otoczkowego gp 120, a op³aszczenie tej domeny powoduje hamowanie fuzji i wnikania wirusa do komórek. Przypuszczalnie interakcje LF z tym regionem zwiêkszaj¹ równie¿ ujem-ny ³adunek cz¹steczek wirusa, co z kolei wp³ywa na elektrostatyczne interakcje miêdzy wirusem a komórk¹ (6, 23, 27, 28).
W przypadku HCV (hepatitis C virus) równie¿ wy-kazano zdolnoæ LF do wi¹zania siê z bia³kami otocz-kowymi wirusa (E1 i E2), które odpowiadaj¹ za wi¹za-nie HCV z receptorem zaka¿anej komórki (12, 13).
Dowiadczalnie mechanizm przeciwwirusowego dzia³ania LF polegaj¹cy na jej wi¹zaniu z cz¹steczkami wirusa potwierdzono równie¿ w stosunku do HSV, HGV (hepatitis G virus), CHV, polio- i rotawirusów, choæ nie zbadano jego szczegó³ów (19, 25, 26).
W przypadku wielu wirusów dzia³anie LF by³o wy-padkow¹ obu mechanizmów. Bia³ko mia³o zdolnoæ zarówno ³¹czenia siê z cz¹steczkami wirusa, jak i me-chanicznego blokowania ich receptorów komórkowych. Takie kombinowane dzia³anie zaobserwowano w sto-sunku do CHV, FHV, HIV i FCV (4, 6, 21, 27-29).
Rola laktoferyny w infekcjach wirusowych nie ogra-nicza siê jedynie do opisanych mechanizmów dzia³a-nia. Bia³ko to oddzia³uje tak¿e na uk³ad immunologicz-ny, wp³ywaj¹c na odpowied przeciwwirusow¹ orga-nizmu. W tym przypadku decyduj¹ce znaczenie ma zdolnoæ LF do wzmagania aktywnoci komórek od-grywaj¹cych rolê we wczesnych etapach infekcji wiru-sowej (komórki NK, monocyty, makrofagi, granulocy-ty), do kontroli produkcji cytokin i regulowania humo-ralnej i komórkowej odpowiedzi immunologicznej (7, 31).
Powy¿sze spostrze¿enia odnonie do przeciwwiru-sowego dzia³ania LF poczyniono w warunkach in vitro, stosunkowo niewiele jest natomiast informacji o dzia-³aniu LF in vivo. Badania kliniczne z zastosowaniem LF na najszersz¹ do tej pory skalê prowadzono u pa-cjentów z przewlek³¹ postaci¹ zapalenia w¹troby typu C. Szeciomiesiêczna doustna terapia LF powodowa³a znaczne (oko³o 50%) obni¿enie poziomu HCV RNA w surowicy chorych. Niestety, efekt ten by³ przejcio-wy. Ju¿ w 2 miesi¹ce po zaprzestaniu kuracji poziom HCV RNA w surowicy wzrasta³, jednak do poziomu ni¿szego ni¿ wyjciowy. Inna grupa badaczy, po
prze-Medycyna Wet. 2006, 62 (10) 1106
testowaniu rocznej doustnej terapii LF, stwierdzi³a szyb-ki wzrost poziomu IL-18 w surowicy od momentu roz-poczêcia leczenia, ze szczytem w 3. miesi¹cu. Po tym okresie nastêpowa³ spadek iloci IL-18 a¿ do poziomu wyjciowego, co sugerowaæ mo¿e tolerancjê organizmu na d³ugo przyjmowane bia³ko. Poniewa¿ LF jest opor-na opor-na proteolizê, 60-80% dawki doustnej osi¹ga jelito cienkie, gdzie znajduj¹ siê receptory dla LF. Bia³ko po-dawane t¹ drog¹ wzmaga wytwarzanie IL-18 w komór-kach nab³onka jelitowego, a z kolei IL-18 wzmaga pro-dukcjê IFN-g i aktywuje limfocyty T CD4 + (Th1), które wytwarzaj¹ IFN-g (11, 14, 15).
Przeprowadzono równie¿ testy kliniczne na zwierzê-cych modelach ludzkich schorzeñ wywo³ywanych przez HSV, HCMV i retrowirusy (AIDS-like disease). Wy-kaza³y one skutecznoæ LF u myszy zaka¿onych eks-perymentalnie HSV. LF podawana prewencyjnie lub od momentu zaka¿enia powodowa³a 90% spadek miana wirusa u zaka¿onych zwierz¹t. Z kolei LF zastosowana na szczurzym modelu CMV obni¿a³a koñcowe miano wirusa u zwierz¹t z immunosupresj¹ o ponad 1 log w 4. tygodniu po zaka¿eniu (4, 5).
Interesuj¹ce wyniki badañ uzyskano natomiast po-daj¹c LF myszom w zwierzêcym modelu AIDS (AIDS--like disease). Jednoczesne wprowadzenie wirusa i LF nie wp³ywa³o na postêp choroby. Podanie leku 20 dni przed zaka¿eniem powodowa³o zahamowanie rozwoju objawów klinicznych (wysoki poziom limfocytów, WBC, CD4 i CD8 oraz brak splenomegalii). Stan ten utrzymywa³ siê przez 2 miesi¹ce, nie by³ jednak per-manentny. W koñcowym stadium choroby (196. dzieñ) efekt dzia³ania LF zosta³ ca³kowicie zniesiony, co wska-zuje na prewencyjn¹ rolê LF w ograniczonym okresie. Odwrotny efekt dzia³ania (zaostrzenie objawów) ob-serwowano przy podaniu LF w 20 dni po zaka¿eniu. Nie wyjaniono, dlaczego podanie leku na ró¿nych eta-pach infekcji wywiera³o przeciwny skutek i dlaczego pozytywny efekt dzia³ania LF by³ znoszony w pónym etapie choroby. LF podawano tak¿e doustnie kotom FIV pozytywnym z nie poddaj¹cym siê leczeniu zapaleniem jamy ustnej. Objawy kliniczne schorzenia zosta³y zre-dukowane, ponadto obserwowano wzrost aktywnoci fagocytarnej granulocytów obojêtnoch³onnych (17).
Obecnie LF jest izolowana na skalê przemys³ow¹ z serwatki i odt³uszczonego mleka i stosowana w pro-dukcji immunostymulatorów, mieszanek dla niemow-l¹t, suplementów ¿elaza dla ludzi, fermentowanych pro-duktów mlecznych, napojów, gum do ¿ucia, kosmety-ków oraz gotowych pasz i ich suplementów dla zwie-rz¹t domowych. Wzbogacenie produktów spo¿ywczych w LF, z uwzglêdnieniem faktu, ¿e LF po³¹czona z ¿ela-zem jest relatywnie odporna na jelitowe enzymy pro-teolityczne (du¿e iloci niestrawionej LF i jej du¿ych fragmentów izolowano z moczu i ka³u dzieci otrzymu-j¹cych LF doustnie), mo¿e okazaæ siê dobr¹ metod¹ ochrony przed zaka¿eniami spowodowanymi przez wirusy jelitowe, jak rotawirusy, bêd¹ce najwa¿niejszym czynnikiem etiologicznym ostrych schorzeñ
przebiega-j¹cych z biegunk¹, które s¹ jedn¹ z g³ównych przyczyn miertelnoci niemowl¹t i ma³ych dzieci w krajach roz-wijaj¹cych siê (7, 25, 26, 30).
Poziom LF w surowicy krwi wzrasta w czasie infek-cji na skutek jej uwalniania z neutrofilów, a¿ do iloci odpowiadaj¹cej stê¿eniu LF wykazuj¹cemu aktywnoæ przeciwwirusow¹ in vitro. St¹d równie¿ sens podawa-nia LF pacjentom po transplantacji szpiku kostnego i z innymi postaciami upoledzenia uk³adu immunologicz-nego (31).
Ze wzglêdu na specyfikê dzia³ania LF, najczêciej rozwa¿ane jest jej zastosowanie w terapii kombinowa-nej, jako rodka uzupe³niaj¹cego dzia³anie rutynowo do tej pory stosowanych leków przeciwwirusowych, zw³aszcza, ¿e wykazano synergistyczne dzia³anie tego bia³ka z interferonem, acyclovirem i cidofovirem, le-kami powszechnie stosowanymi u ludzi w leczeniu zaka¿eñ HCV, HSV i HCMV (1, 11, 14, 15, 32).
HCV jest wirusem o du¿ej zmiennoci genetycznej, co stanowi powa¿n¹ przeszkodê w produkcji szczepio-nek i leków. Do tej pory w terapii schorzenia z pozy-tywnym skutkiem stosowano jedynie interferon, ale jego efektywnoæ nie przekracza³a 30% przypadków. Ponad-to przyjmowanie IFN mo¿e powodowaæ powa¿ne efekty uboczne, uniemo¿liwiaj¹ce stosowanie terapii. Ryzyko wyst¹pienia ubocznych skutków stosowania LF jest ma³e (naturalne bia³ko mleka), a kombinowana terapia (LF i IFN) mo¿e okazaæ siê bardziej skuteczna ze wzglê-du na inne mechanizmy przeciwwirusowego dzia³ania obu substancji. Poniewa¿ efekt dzia³ania LF utrzymy-wa³ siê oko³o 3 miesiêcy, rozs¹dne mog³oby byæ jej podawanie przez 3 miesi¹ce przed wprowadzeniem IFN. W opozycji do powy¿szych spostrze¿eñ stoj¹ jednak wyniki dowiadczenia Hirashimy i wsp. (11), którzy stwierdzili brak statystycznie istotnych ró¿nic w odpo-wiedzi na wirus miêdzy grupami chorych przyjmuj¹-cymi sam IFN i kombinacjê LF + IFN (11, 14, 15).
Terapia zaka¿eñ HSV bazuje g³ównie na stosowaniu acycloviru i innych analogów nukleozydów. Problemem jest coraz czêstsze wystêpowanie lekoopornych szcze-pów HSV. Zaobserwowano synergistyczne dzia³anie LF w kombinacji z acyclovirem w stosunku do HSV, a daw-ka efektywna leków w przypadku terapii kombinowa-nej by³a zredukowana 2-7-krotnie w stosunku do dawki wymaganej przy lekach u¿ywanych oddzielnie. U¿ycie leków w kombinacji zwiêksza ich skutecznoæ ze wzglê-du na inne mechanizmy dzia³ania (acyclovir inhibitor wirusowej polimerazy DNA hamuje replikacjê, a LF dzia³a we wczesnych etapach infekcji), redukuje nie-bezpieczeñstwo powstania opornych szczepów wiru-sów, a tak¿e zmniejsza ryzyko cytotoksycznoci (ni¿-sze dawki poszczególnych leków) (1).
Objawowe zaka¿enia HCMV (human cytomegalo-virus) zwykle leczy siê przy u¿yciu gancycloviru, fos-carnetu i cidofoviru, jednak ich d³ugoterminowe stoso-wanie prowadzi do wyst¹pienia powa¿nych efektów ubocznych i powstawania lekoopornoci. LF wykazy-wa³a dzia³anie synergistyczne w kombinacji z
cidofo-Medycyna Wet. 2006, 62 (10) 1107
virem. Cidofovir jest analogiem cytozyny, ze wzglêdu na swój ujemny ³adunek, s³abo przenikaj¹cym cianê komórkow¹. Mechanizm wspó³dzia³ania obu leków nie zosta³ do tej pory dostatecznie wyjaniony, przypusz-cza siê jednak, ¿e dodatnio na³adowana LF ³¹cz¹c siê z cidofowirem, u³atwia jego wnikanie do docelowych komórek, choæ nie wykazano in vitro ³¹czenia siê obu leków. Drugi mechanizm synergii wynikaæ mo¿e z za-burzenia przez LF struktury b³ony komórkowej, co zwiêksza endocytozê i wch³anianie cidofoviru. Naj-prawdopodobniej jednak synergizm wynika z faktu oddzia³ywania leków na dwa ró¿ne etapy replikacji wirusowej. LF hamuje wnikanie wirusa do komórki, powoduj¹c mniejsz¹ iloæ wirusa w komórce, a cidofo-vir ³atwiej radzi sobie z t¹ ma³¹ iloci¹, zaburzaj¹c syn-tezê wirusowego DNA (32).
Choæ do tej pory nie przeprowadzono stosownych badañ klinicznych, przypuszcza siê, ¿e LF mog³aby znaleæ zastosowanie równie¿ w terapii brodawczycy narz¹dów p³ciowych, wywo³ywanej przez ludzki pa-pillomawirus (HPV). Obecnie w leczeniu tego scho-rzenia wykorzystuje siê dwa preparaty rolinne po-dophyllotoxin i podofilox, hamuj¹ce podzia³ mitotycz-ny komórek gospodarza zaka¿omitotycz-nych HPV oraz analog nukleozydowy imiquimod, dzia³aj¹cy jako induktor odpowiedzi immunologicznej, powoduj¹cy regresjê schorzenia. Nie s¹ to jednak leki o wysokiej skutecz-noci, a w badaniach przeprowadzonych in vitro po-twierdzono skutecznoæ LF we wczesnych etapach za-ka¿enia komórki przez HPV (8).
Podsumowuj¹c laktoferyna, bia³ko naturalnego pochodzenia ma szanse znaleæ szerokie zastosowanie w leczeniu i prewencji schorzeñ wirusowych ludzi i zwierz¹t, zw³aszcza w dobie narastaj¹cej opornoci drobnoustrojów i zwiêkszonej liczby pacjentów z ob-ni¿on¹ reaktywnoci¹ uk³adu immunologicznego. LF wydaje siê idealnym terapeutykiem, poniewa¿ hamuje replikacjê wirusow¹ na poziomie wi¹zania wirusa z komórk¹, nie wp³ywaj¹c na normalny metabolizm ko-mórek gospodarza. Inne jej zalety to: dostêpnoæ, niska cytotoksycznoæ i niewielkie ryzyko wyst¹pienia ubocz-nych skutków stosowania (4, 7, 30).
Pimiennictwo
1.Andersen J. H., Jenssen H., Gutteberg T. J.: Lactoferrin and lactoferricin inhibit Herpes simplex 1 and 2 infection and exhibit synergy when combined with acyclovir. Antivir. Res. 2003, 58, 209-215.
2.Andersen J. H., Osbakk S. A., Vorland L. H., Traavik T., Gutteberg T. J.: Lacto-ferrin and cyclic lactoferricin inhibit the entry of human cytomegalovirus into human fibroblasts. Antivir. Res. 2001, 51, 141-149.
3.Arnold D., Di Biase A. M., Marchetti M., Pietrantoni A., Valenti P., Seganti L., Superti F.: Antiadenovirus activity of milk proteins: lactoferrin prevents viral infection. Antivir. Res. 2002, 53, 153-158.
4.Beaumont S. L., Maggs D. J., Clarke H. E.: Effects of bovine lactoferrin on in vitro replication of feline herpesvirus. Vet. Ophthalmol. 2003, 6, 245-250. 5.Beljaars L., van der Strate B. W. A., Bakker H. I., Reker-Smit C., van
Loenen--Weemaes A., Wiegmans F. C., Harmsen M. C., Molema G., Meijer D. K. F.: Inhibition of cytomegalovirus infection by lactoferrin in vitro and in vivo. Anti-vir. Res. 2004, 63, 197-208.
6.Berkhout B., van Wamel J. L. B., Beljaars L., Meijer D. K. F., Visser S., Floris R.: Characterization of the anti-HIV effects of native lactoferrin and other milk proteins and protein-derived peptides. Antivir. Res. 2002, 55, 341-355. 7.Brock J. H.: The physiology of lactoferrin. Biochem. Cell. Biol. 2002, 80, 1-6.
8.Drobni P., Näslund J., Evander M.: Lactoferrin inhibits human papillomavirus binding and uptake in vitro. Antivir. Res. 2004, 64, 63-68.
9.Farnaud S., Evans R. W.: Lactoferrin a multifunctional protein with anti-microbial properties. Mol. Immunol. 2003, 40, 395-405.
10.Hara K., Ikeda M., Saito S., Matsumoto S., Numata K., Kato N., Tanaka K., Sekihara H.: Lactoferrin inhibits hepatitis B virus infection in cultured human hepatocytes. Hepatol. Res. 2002, 24, 228-235.
11.Hirashima N., Orito E., Ohba K., Kondo H., Sakamoto T., Matsunaga S., Kato A., Nukaya H., Sakakibara K., Ohno T., Kato H., Sugauchi F., Kato T., Tanaka Y., Ueda R., Mizokami M.: A randomized controlled trial of consensus interferon with or without lactoferrin for chronic hepatitis C patients with geno-type 1b and high viral load. Hepatol. Res. 2004, 29, 9-12.
12.Ikeda M., Nozaki A., Sugiyama K., Tanaka T., Naganuma A., Tanaka K., Sekihara H., Shimotohno K., Saito M., Kato N.: Characterization of antiviral activity of lactoferrin against hepatitis C wirus infection in human cultured cells. Virus Res. 2000, 66, 51-63.
13.Ikeda M., Nozaki A., Sugiyama K., Tanaka T., Tanaka K., Sekihara H., Shimo-tohno K., Kato N.: Lactoferrin markedly inhibits hepatitis C virus infection in cultured human hepatocytes. Biochem. Bioph. Res. Co. 1998, 245, 549-553. 14.Ishii K., Takamura N., Shinohara M., Wakui N., Shin H., Sumino Y., Ohmoto Y.,
Teraguchi S., Yamauchi K.: Long-term follow-up of chronic hepatitis C patients treated with oral lactoferrin for 12 months. Hepatol. Res. 2003, 25, 226-233. 15.Iwasa M., Kaito M., Ikoma J., Takeo M., Imoto I., Adachi Y., Yamauchi K.,
Koizumi R., Teraguchi S.: Lactoferrin inhibits hepatitis C virus viremia in chronic hepatitis C patients with high viral loads and HCV genotype 1b. Am. J. Gastroenterol. 2002, 97, 766-767.
16.Jenssen H., Andersen J. H., Uhlin-Hansen L., Gutteberg T. J., Rekdal Ø.: Anti--HSV activity of lactoferricin analogues is only partly related to their affinity for heparan sulfate. Antivir. Res. 2004, 61, 101-109.
17.Lubashevsky E., Krifucks O., Paz R., Brenner J., Savransky S., Trainin Z., Ungar--Waron H.: Effect of bovine lactoferrin on a transmissible AIDS-like disease in mice. Comp. Immunol. Microb. 2004, 27, 181-189.
18.Marchetti M., Longhi C., Conte M. P., Pisani S., Valenti P., Seganti L.: Lacto-ferrin inhibits herpes simplex virus type 1 adsorption to Vero cells. Antivir. Res. 1996, 29, 221-231.
19.Marchetti M., Superti F., Ammendolia M. G., Rossi P., Valenti P., Seganti L.: Inhibition of polivirus type 1 infection by iron-, manganese- and zinc-saturated lactoferrin. Med. Microbiol. Immun. 1999, 187, 199-204.
20.Marchetti M., Trybala E., Superti F., Johansson M., Bergström T.: Inhibition of herpes simplex virus infection by lactoferrin is dependent on interference with the virus binding to glycosaminoglycans. Virology 2004, 318, 405-413. 21.McCann K. B., Lee A., Wan J., Roginsky H., Coventry M. J.: The effect of
bovi-ne lactoferrin and lactoferricin B on the ability of felibovi-ne calicivirus (a norovirus surogate) and poliovirus to infect cell cultutures. J. Appl. Microbiol. 2003, 95, 1026-1033.
22.Murphy M. E., Kariwa H., Mizutani T., Yoshimatsu K., Arikawa J., Takashima I.: In vitro antiviral activity of lactoferrin and ribavirin upon hantavirus. Arch. Virol. 2000, 145, 1571-1582.
23.Puddu P., Borghi P., Gessani S., Valenti P., Belardelli F., Seganti L.: Antiviral effect of bovine lactoferrin saturated with metal ions on early steps of human immunodeficiency virus type 1 infection. Int. J. Biochem. Cell B. 1998, 30, 1055-1063.
24.Siciliano R., Rega B., Marchetti M., Seganti L., Antonini G., Valenti P.: Bovine lactoferrin peptidic fragments involved in inhibition of herpes simplex virus type 1 infection. Biochem. Bioph. Res. Co. 1999, 264, 19-23.
25.Strate B. W. A. van der, Beljaars L., Molema G., Harmsen M. C., Meijer D. K. F.: Antiviral activities of lactoferrin. Antivir. Res. 2001, 52, 225-239.
26.Strate B. W. A. van der, De Boer F. M., Bakker H. I., Meijer D. K. F., Molema G., Harmsen M. C.: Synergy of bovine lactoferrin with the anti-cytomegalovirus drug cidofovir in vitro. Antivir. Res. 2003, 58, 159-165.
27.Superti F., Ammendolia M. G., Valenti P., Seganti L.: Antirotaviral activity of milk proteins: lactoferrin prevents rotavirus infection in the enterocyte-like cell line HT-29. Med. Microbiol. Immun. 1997, 186, 83-91.
28.Superti F., Siciliano R., Rega B., Giansanti F., Valenti P., Antonini G.: Involve-ment of bovine lactoferrin metal saturation, sialic acid and protein fragInvolve-ments in the inhibition of rotavirus infection. Biochimica et Biophysica Acta 2001, 1528, 107-115.
29.Swart P. J., Harmsen M. C., de Bethune M. P., Pauwels R., De Clercq E., The T. H., Meijer D. K. F.: Antiviral effects of plasma and milk proteins: lacto-ferrin shows potent antiviral activity on both HIV and HCMV replication in vitro in the same concentration range. Antivir. Res. 1996, 30, A 35.
30.Swart P. J., Kuipers M. E., Smit C., De Clercq E., Huisman H., Meijer D. K. F.: Antiviral effect of milk proteins: acylation results in polyanionic compounds with potent activity against HIV type I and II in vitro. Antivir. Res. 1996, 30, A 41. 31.Tanaka T., Nakatani S., Xuan X., Kumura H., Igarashi I., Shimazaki K.: Anti-viral activity of lactoferrin against canine herpesvirus. Antivir. Res. 2003, 60, 193-199.
32.Tomita M., Wakabayashi H., Yamauchi K., Teraguchi S., Hayasawa H.: Bovine lactoferrin and lactoferricin derived from milk: production and applications. Biochem. Cell Biol. 2002, 80, 109-112.
Adres autora: dr Joanna Ma³aczewska, ul. Oczapowskiego 13, 10-957 Olsztyn; e-mail: stenia@uwm.edu.pl
