Kronika
589
w a n y szerszą f o r m ą o m o w n ą : „doświadczenia s k u t k ó w rzeczy pod zmysły p o d -p a d a j ą c y c h " , co widać szczególnie wyraźnie w t y t u ł a c h dzieł i -p r o g r a m a c h szkol-nych. Jednocześnie zastępowanie t e r m i n u „fizyka" powyższym określeniem było o tyle istotne, iż sygnalizowało postawę teoriopoznawczą a u t o r a .
Mgr J. W o j a k o w s k i zainteresował się r e l a c j ą między s ł a w n y m podręcznikiem J. A. Nolleta Leçons de physique experimentelle... a Wstępem do fizyki Michała Hubego. Doc. S. Brzozowski n a t o m i a s t sugerował udział specjalistów d a n e j dzie-dziny w, urządzanych w przyszłości, d y s k u s j a c h tego typu.
Na zakończenie mgr W. Mincer raz jeszcze mocno podkreślił poruszony w r e -feracie f a k t zmiennego występowania szeregu t e r m i n ó w пр.: cząstka, cząsteczka, k o r p u s k u ł a , proszek, a t o m ; jest to c h a r a k t e r y s t y c z n ą cechą pierwszych polskich p r ó b w zakresie tworzenia terminologii fizycznej, k t ó r e w p e r s p e k t y w i e p r o w a -dzić będą do k s z t a ł t o w a n i a się p r e c y z y j n y c h pojęć.
Małgorzata Trzcińska
POSIEDZENIE NAUKOWE ZESPOŁU H I S T O R I I METODOLOGII Z e b r a n i e Zespołu Historii Metodologii, które odbyło się dnia 21 m a r c a 1972 г., j a k zwykle, w K r a k o w i e i, jak zwykle, pod p r z e w o d n i c t w e m prof. P a w ł a R y -bickiego, wypełniły: r e f e r a t prof. W a l d e m a r a Voisé Cyrano de Bergerac między heliocentryzmem i darwinizmem oraz dyskusja, w k t ó r e j kolejno zabrali głos: dr Zdzisław Bezwiński, doc. I r e n a Szumilewicz, doc. I r e n a S t a s i e w i c z - J a s i u k o w a , m g r M a r i a Władyczanka, prof. Izydora D ą m b s k a , dr J e r z y Rebeta, m g r Wiesław Mincer, prof. P a w e ł Rybicki, mgr G r a ż y n a Rosińska i mgr A n d r z e j Biernacki. Przed przystąpieniem do właściwego p o r z ą d k u dziennego prof. W. Voisé, j a k o zastępca k i e r o w n i k a Z a k ł a d u Historii Nauki i Techniki PAN, złożył w i m i e n i u k i e r o w n i c t w a Z a k ł a d u i wszystkich obecnych na z e b r a n i u serdeczne g r a t u l a c j e i życzenia przewodniczącemu Zespołu, prof. P. Rybickiemu, z okazji m i a n o w a n i a go p r o f e s o r e m z w y c z a j n y m U n i w e r s y t e t u Jagiellońskiego.
G ł ó w n y m p r z e d m i o t e m r e f e r a t u była powieść f a n t a s t y c z n o - n a u k o w a C y r a n a de Bergeraca Tamten świat (1657, wyd. pol. 1956), a szczególnie p r o p a g o w a n e w t e j powieści poglądy n a świat. W związku z t y m głównym t e m a t e m , r e f e r e n t naszkicował także sylwetkę autora, p o d k r e ś l a j ą c rozbieżności własnego obrazu z o b r a -zem, k t ó r y dał E d m u n d Rostand w słynnej komedii z 1897 r.
Spośród poglądów p r o p a g o w a n y c h przez de Bergeraca, zainteresowały r e f e r e n t a zwłaszcza poglądy na zagadnienia kosmologiczne i antropologiczne, a m ó wiąc ściślej, obrona kopernikańskiego heliocentryzmu i p e w n e pomysły p r e k u r -sorskie w stosunku do darwinowskiego ewolucjonizmu. R e f e r e n t podkreślił szczególnie f a s c y n a c j ę a u t o r a Słońcem i dominacją Słońca w e wszechświecie, k o j a -rzącą się z ówczesnymi t e n d e n c j a m i absolutystycznymi (nawiązał przy tym do wcześniejszych wypowiedzi na ten t e m a t B. Suchodolskiego). Zwrócił także uwagę n a łączenie przez de Bergeraca {jak zaznaczył — wzorem epikurejczyków) m a -'terialistycznego p r z y r o d o z n a w s t w a ze świecką etyką. Z a k w a l i f i k o w a ł go przy tym jako „libertyna", a jego powieść jako pierwszą r e p r e z e n t a n t k ę g a t u n k u „powia-stek filozoficznych".
Sporo uwagi poświęcił r e f e r e n t c h a r a k t e r o w i u t w o r u de Bergeraca. N i e w ą t p l i wą intencją de Bergeraca było zabranie głosu w k w e s t i a c h n a u k o w y c h n u r t u j ą -cych ówczesne społeczeństwo (a raczej jego czołówkę intelektualną) i m a j ą c y c h doniosłe implikacje społeczne. Nie będąc j e d n a k uczonym lecz literatem, w y b r a ł często wtedy używaną f o r m ę relacji z f a n t a s t y c z n e j podróży. I choć w owych czasach zapewne napisano o tych samych zagadnieniach wiele t r a k t a t ó w ściśle
590 Kronika
naukowych (w swej formie), to większość z nich pochłonęła niepamięć, natomiast przetrwała powieść de Bergeraca — mimo iż jej wywody naukowe są ewidentnie eklektyczne, niespójne, a nawet sprzeczne. Przyczyn tego sukcesu referent dopa-trzył się w sprostowaniu przez de Bergeraca trzem następującym wymogom, które zostały sformułowane na zakończenie referatu jako płynące zeń wnioski metodo-logiczne i które brzmią mniej więcej tak: W wypadkach podobnej twórczości trzeba 1) być dobrze poinformowanym o „ostatnich słowach nauki", 2) uchwycić problem wiodący, tj. nurtujący środowisko intelektualne (wówczas problemem takim był kopernikanizm, czy raczej budowa wszechświata), 3) powiązać z tym problemem owe ostatnie słowa nauki. Referent wyraził też pogląd, iż o randze dzieła decyduje nie bezbłędność zawartych w nim rozumowań, lecz jego płodność. Poprzestanę tu na powyższym krótkim streszczeniu referatu (pomijając wiele interesujących jego szczegółów), gdyż przekonany jestem, iż sam referent wkrótce opublikuje go drukiem. Dodam tylko, iż prof. Voisé przedstawił swój referat bar-dzo barwnie, lekko, z właściwym sobie stonowanym humorem, a nawet ironią, cytując co smakowitsze fragmenty utworu „Cyrana" i dzieląc się ze swymi słu-chaczami (pozornie) decyzją i odpowiedzialnością odnośnie toku własnej prelekcji.
Dyskutanci bardzo życzliwie przyjęli referat prof. Voisé, niemniej zakwestio-nowali niektóre jego tezy.
Prof. Dąmtoska sprzeciwiła się łączeniu przez prof. Voisé kosmologii Ptolo-meusza z fizyką Arystotelesa jako jej rzekomą podbudową teoretyczną, a także przypisywaniu Ptolomeuszowi odwoływania się do sił nadprzyrodzonych mających poruszać wszechświat. Jej zdaniem kosmologia Ptolomeusza nie wywodzi się z fizyki Arystotelesowej, a odwoływanie się średniowiecznej i późniejszej kosmo-logii, którą zwalczał de Bergerac, do sił nadprzyrodzonych (pokutowały one jeszcze u Keplera) wywodzi się nie od Ptolomeusza lecz od neoplatoników. Do tych uwag prof. Dąmbskiej przyłączył się później prof. Rybicki.
Prof. Dąmbska zakwestionowała także priorytet Cyrana de Bergeraca w ga-tunku „powiastek filozoficznych". Jej zdaniem priorytet ten należy do François Rabelais.
Na temat gatunkowej przynależności lub gatunkowych pokrewieństw utworu de Bergeraca wypowiadali się także inni dyskutanci. O reprezentowaniu przezeń gatunku science fiction mówiła doc. Szumilewicz (przez' chwile nawet upatrując w nim pierwszego reprezentanta tego gatunku). Mgr~Władyczanka mówiła o związ-kach tego utworu z literaturą podróżniczą, a przy tym i o odblaszwiąz-kach wierzeń ludów pierwotnych w koncepcjach propagandowych w tym utworze. Dr Rebeta mówił o pokrewieństwie Tamtego świata z utopiami społecznymi, a także o tym utworze jako o prekursorze literatury popularno-naukowej.
Doc. Stasiewicz-Jasiukowa wyraziła powątpiewanie w słuszność upatrywania w tym, co na tematy naukowe napisał Cyrano de Bergerac, „ostatniego słowa nauki". Jej zdaniem autor ten powtarzał raczej obiegowe poglądy swej epoki i posługiwał się ówczesną obiegową terminologią. Żadna jego koncepcja nie była koncepcją oryginalną.
Prof. Rybicki mówił o wpływie idei filozoficznych, społecznych i religijnych na powstawanie teorii naukowych, dochodząc do metodologicznego wniosku, iż w śledzeniu powstawania tych teorii nie można pomijać wpływu pewnych czyn-ników pozanaukowych.
Mgr Rosińska zwróciła uwagę na wielkie obciążenia scholastyczne argumen-tacji Cyrana de Bergeraca.
Doc. Szumilewicz wskazała na zbieżność pewnych koncepcji de Bergeraca ze współczesnymi problemami naukowymi — np. problematyką teorii prawdo-podobieństwa i problematyką związków ciała i duszy.
Kronika 591 Dr Bezwiński poparł pogląd wyrażony przez referenta o konieczności histo-rycznego, relatywnego oceniania dorobku naukowego de Bergeraca, .a mgr Min-cer — pogląd o podobieństwach między de Bergeraciem a Fontanelle'em. Mgr Biernacki zwrócił uwagę na podobieństwo autentycznego wypadku walki de Bergeraca z małpą w Paryżu (o czym wspomniał referent), a takąż walką pana Zagłoby opisaną w Potopie przez Sienkiewicza.
Zebranie to dość mocno odbiegało tematycznie od typowych zebrań Zespołu Historii Metodologii — przecież zasadniczym jego tematem był utwór literatury pięknej. Niemniej okazało się ono interesujące i chyba pożyteczne. Przypomniało bowiem znany skądinąd fakt, iż rozwój nauki splata się nieraz bardzo ściśle z rozwojem innych dziedzin świadomości społecznej i rzuciło nowe światło na udział treści naukowych w owym splocie rozwojowych procesów w połowie wieku XVII we Francji.
Waldemar Rolbiecki
POSIEDZENIE KONWERSATORIUM NAUKOZNAWCZEGO
W dniu 16 lutego 1972 r. odbyło się posiedzenie Konwersatorium Naukoznaw-czego, na którym prof. Mikołaj Kostyniuk wygłosił referat Palinologia, jej po-wstanie, rozwój i stan obecny.
Chociaż palinologia jako dyscyplina naukowa jest stosunkowo młoda, to jed-nak związanych z nią początków badań możemy szukać w XIX w. Uzależnione one były od rozwoju optyki i udoskonalenia budowy mikroskopu. Za jednego z pionierów tej dziedziny uważa się powszechnie T. Bauera, który był „botanicz-nym malarzem" króla angielskiego Jerzego II. Pracując przez wiele lat w Ogro-dzie Botanicznym w Kew pod Londynem wykonał on dużo doskonałych tablic przedstawiających ziarna pyłku niezliczonej ilości gatunków roślin. Rysunki te do dziś przechowywane są z dużym pietyzmem w British Museum w Londynie. Zda-niem prelegenta, wzajemnie dopełniające się badania trzech uczonych — J. Purkin-jego, H. von Mohla i J. K. Frische'a — dały początek współczesnej morfologii pyłku. Następnym ważnym etapem w rozwoju omawianej dyscypliny były osiąg-nięcia C. A. H. Fischera (1890), który zbadał morfologię pyłku około 2200 gatun-ków roślin, ze 158 rodzin, by wyjaśnić budowę zewnętrzną błony ziarnka pyłku czyli tzw. egzyny i przekonać się jak daleko sięga korelacja cech budowy pyłku z innymi morfologicznymi cechami budowy badanych przez niego roślin. Osiąg-nięcia Fischera przyczyniły się w dużym stopniu do ulepszeń mikroskopu, dopro-wadzając do zastosowania soczewek apochromatycznych (1884). Kopalnym pył-kiem i zarodnikami roślin zaczął interesować się pierwszy H. R. Goeppert, paleo-botanik niemiecki, który zwrócił szczególną uwagę na ziarna pyłku z mioceńskie-go węgla brunatnemioceńskie-go; po nim zaś trwale zapisał się w dziejach nauki P. Reinsch opisując zarodniki roślin z węgla kamiennego i sporządzając doskonałe ich rysunki.
O palinologii jako nowoczesnej dyscyplinie naukowej możemy mówić od cza-su odkrycia szwedzkiego geologa Lennarta von Posta, ogłoszonego podczas Zjaz-du Przyrodników Skandynawskich w 1916 r. Uczony ten przez wiele lat zastana-wiał się czy na podstawie zawartości pyłku i jego botanicznego składu dałoby się ustalić względny wiek warstw torfu. Uwieńczeniem tych badań były opraco-wane przez niego wykresy, tzw. diagramy pyłkowe. Metoda Posta uznana została za najbardziej przydatną do badań pokładów torfu, składu szaty leśnej i zmian w niej zachodzących oraz zmian klimatu. W nauce współczesnej znana jest ona pod nazwą analizy pyłkowej.
