Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 286
Artyku³ przegl¹dowy Review
W drugiej po³owie XX wieku rozpoczêto transplan-tacjê ca³ych narz¹dów lub tkanek. Równie¿ w okuli-styce, w zwi¹zku ze wzrostem wystêpowania schorzeñ zwyrodnieniowych siatkówki, a w szczególnoci zwy-rodnienia plamki zwi¹zanego z wiekiem (age related macular degeneration AMD), od oko³o 30 lat pro-wadzone s¹ badania nad mo¿liwoci¹ transplantacji siatkówki lub poszczególnych jej warstw, tj. warstwy nab³onka barwnikowego siatkówki (RPE) i/lub war-stwy fotoreceptorów (2, 3). Obserwacje te pocz¹tko-wo by³y prowadzone w USA, Szwecji, Anglii, a obec-nie tak¿e w Austrii i Indiach (19). O tym jak powa¿ny problem spo³eczny stanowi zwyrodnienie plamki zwi¹-zane z wiekiem, mog¹ wiadczyæ dane pimiennictwa, wed³ug których 25% spo³eczeñstwa powy¿ej 65. roku ¿ycia choruje na AMD (2, 8). Postaæ wysiêkowa, tzw. wilgotna z neowaskularyzacj¹ podsiatkówkow¹, sta-nowi 15-20% tego schorzenia i w 90% przypadków doprowadza do nieodwracalnej utraty widzenia. Obec-nie oblicza siê, ¿e w krajach zachodnich roczObec-nie przy-bywa oko³o 500 000 nowych przypadków neowasku-laryzacji podsiatkówkowej zwi¹zanej z AMD (5, 9, 19). Z tego powodu zwyrodnienie plamki zwi¹zane z wiekiem uwa¿ane jest obecnie przez niektórych au-torów za chorobê cywilizacyjn¹ XX i XXI stulecia, której rozwój, byæ mo¿e, ma zwi¹zek ze szkodliwym wp³ywem rodowiska zewnêtrznego, niew³aciwym od¿ywianiem i niezdrowym stylem ¿ycia b¹d te¿ jest uwarunkowane genetycznie (5, 9, 19).
Nie rozpoznana jeszcze dok³adnie patogeneza tego schorzenia i brak skutecznych metod leczenia inten-syfikuj¹ badania nad nowymi mo¿liwociami lecze-nia. Wprowadzona w ostatnich latach metoda
fotody-namiczna (PDT) i przezreniczna termoterapia (TTT), okaza³y siê skuteczne jedynie w pocz¹tkowym etapie choroby (20).
Próby stosowania rodków farmakologicznych ma-j¹cych wp³yw na angiogenezê, takich jak interferon lub radioterapia z wykorzystaniem strumienia proto-nów, fotonów lub p³ytek radioaktywnych okaza³y siê ma³o skuteczne, powodowa³y poza tym liczne powik-³ania (20). W chwili obecnej prowadzone s¹ badania dowiadczalne i kliniczne z zastosowaniem prepara-tów hamuj¹cych angiogenezê, które podawane s¹ doszklistkowo (Ranibizumab Lucentis, Pegaptanib sodium Macugen, Triamcinolon ), oko³oga³kowo (Anecortave acetate Retaane) lub ogólnie (Avastin Bevacizumab) (18).
Aktualnie stosowane s¹ dwie metody chirurgiczne-go leczenia AMD. W pierwszej metodzie wykonuje siê rotacjê siatkówki o 30-50 stopni z relokacj¹ do³ka czyli jego przesuniêciem w miejsce, gdzie stan nab³on-ka barwnikowego jest lepszy ni¿ w czêci centralnej siatkówki. Druga metoda polega na usuwaniu neowas-kularnych b³on podsiatkówkowych. Obie metody obar-czone s¹ jednak mo¿liwoci¹ licznych i ciê¿kich po-wik³añ. W przypadku relokacji plamki zabieg jest trau-matyzuj¹cy, trwa d³ugo i z tego powodu nie u wszyst-kich chorych mo¿e byæ wykonany. Najczêstszym po-wik³aniem tej metody jest odwarstwienie siatkówki i rozwój witreoretinopatii proliferacyjnej (PVR). Na-tomiast podczas usuwania b³on neowaskularnych bar-dzo czêsto dochodzi do mechanicznego uszkodzenia nab³onka barwnikowego, utraty fotoreceptorów, b³o-ny Brucha i choriokapilarów. Efektem tego jest postê-puj¹cy zanik RPE i fotoreceptorów oraz zmniejszenie
Transplantacja nab³onka barwnikowego siatkówki
w warunkach dowiadczalnych
MARIA KMERA-MUSZYÑSKA, AGNIESZKA KAMIÑSKA
Katedra i Klinika Okulistyki II Wydzia³u Lekarskiego AM, ul. Sierakowskiego 13, 03-709 Warszawa
Kmera-Muszyñska M., Kamiñska A.
Retinal pigment epithelium transplantation in experimental models Summary
The increased rate of retinal degenerative diseases, especially age-related macular degeneration (AMD), has motivated research on the transplantation of the retina or the special layers of the retina like retinal pigment epithelium (RPE) for more than 30 years. Current opinions on transplantation of the autologus RPE cells in the experimental studies have been reviewed and described, as have the most frequent operation techniques of the transplantation, causes of rejection and the limitations of the RPE transplantation.
Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 287 przep³ywu krwi w choriokapilarach. Bior¹c pod
uwa-gê fakt, ¿e u osób w podesz³ym wieku komórki RPE ujawniaj¹ mniejsze tempo mitozy, powsta³e ubytki nab³onka barwnikowego wymagaj¹ uzupe³nienia w³a-nie poprzez transplantacjê (2, 4, 5, 9).
Nab³onek barwnikowy siatkówki pe³ni rolê anato-micznej, mechanicznej i metabolicznej podpory dla komórek warstwy fotoreceptorów siatkówki. Przede wszystkim bierze on udzia³ w procesach widzenia po-przez magazynowanie witaminy A, odpowiada za transport metabolitów i fagocytozê koñcowych dys-ków zewnêtrznych segmentów fotoreceptorów oraz syntetyzuje glikozaminoglikany. Tworz¹c anatomicz-nie ci¹g³¹ warstwê cile przylegaj¹cych komórek pe³ni równie¿ funkcjê zewnêtrznej bariery krewsiatkówka (2, 9, 17).
Wyniki wieloletnich badañ dowiadczalnych i kli-nicznych wykaza³y, ¿e w przypadku AMD stopniowo dochodzi do utraty funkcji komórek RPE, których in-terakcja z warstw¹ fotoreceptorów jest niezbêdna do prawid³owego funkcjonowania siatkówki i podtrzyma-nia procesu widzepodtrzyma-nia (2-4, 17).
Najnowsze badania nad ekspresj¹ genów determi-nuj¹cych RPE ujawni³y, ¿e wspomniane komórki zdol-ne s¹ do produkcji wielu czynników wzrostu, jak np. PEDF, VEGF, TIMP, FGF i CHTF (1, 7). S¹ one od-powiedzialne za integralnoæ, metaboliczn¹ aktywnoæ i wspó³dzia³anie RPE, siatkówki i naczyniówki. Dane te wnios³y zupe³nie nowe spojrzenie na rolê RPE i potwierdzi³y zasadnoæ wyboru tych komórek jako materia³u przeszczepowego. Nale¿y podkreliæ, ¿e g³ównym celem wszystkich metod leczenia AMD jest zatrzymanie procesów degeneracji RPE i przywróce-nie jego prawid³owej funkcji.
Idea transplantacji komórek nab³onka barwnikowe-go siatkówki zrodzi³a siê w momencie wyhodowania in vitro ludzkich komórek RPE, które w tych warun-kach podjê³y swoj¹ fizjologiczn¹ funkcjê (2, 6). Prze-konanie, ¿e przestrzeñ podsiatkówkowa podobnie jak komora przednia jest immunologicznie uprzy-wilejowana poprzez istnienie bariery krewsiatkówka i krewmózg stwarza³o ponadto nadziejê na powodze-nie transplantacji (2, 3, 5, 20, 21). Przeprowadzone ostatnio badania nad transplantacj¹ ca³ej gruboci siat-kówki wykaza³y, ¿e jeszcze d³ugo nie bêdzie ona mo¿-liwa, gdy¿ wymaga³oby to przeciêcia w³ókien nerwo-wych, po³¹czenia ich w uk³adzie dawcabiorca oraz odtworzenia ich prawid³owego przebiegu, a tak¿e od-powiednich po³¹czeñ synaptycznych (2). W przypad-ku transplantacji RPE problem ten nie wystêpuje, po-niewa¿ komórki nab³onka barwnikowego nie tworz¹ po³¹czeñ z neuronami siatkówki.
Pierwszej dowiadczalnej transplantacji wyhodowa-nych ludzkich komórek RPE do przestrzeni podsiat-kówkowej ma³py dokonali Gouras i wspó³pracownicy w 1983 roku (8). Przeszczepione komórki prze¿y³y w nowym rodowisku, przylegaj¹c do b³ony Brucha i tworz¹c po³¹czenia z komórkami RPE gospodarza
oraz podjê³y swoj¹ funkcjê. Do chwili obecnej prze-prowadzono liczne transplantacje nab³onka barwniko-wego u szczurów, królików i wiñ allogeniczne (w ramach tego samego gatunku) lub ksenogeniczne (6). Najczêciej stosowanym modelem zwierzêcym s¹ szczury RCS (Royal College of Surgeons), u których wystêpuje dziedziczna dystrofia siatkówki wtórna do dysfunkcji nab³onka barwnikowego (2, 3, 12, 21). Dysfunkcja ta polega na utracie zdolnoci fagocyto-wania koñcowych dysków zewnêtrznych segmentów fotoreceptorów siatkówki przez komórki nab³onka barwnikowego, w wyniku czego dochodzi do groma-dzenia siê w przestrzeni podsiatkówkowej resztek fotoreceptorów i produktów ich degeneracji, w efek-cie koñcowym prowadz¹c do lepoty. Szczury RCS u¿ywane s¹ jako model AMD, choroby Stargardta oraz dystrofii ¿ó³tkowatej plamki (2, 21).
Na modelu zwierzêcym szczurów RCS wykazano, ¿e przeszczep mo¿e prze¿yæ do 1 roku, opóniaj¹c roz-wój dystrofii fotoreceptorów (13). Leczniczy efekt przeszczepionych komórek ograniczony by³ jedynie do obszaru transplantacji. Wiêkszoæ badañ wykaza³a, ¿e proces wgajania siê przeszczepów trwa³ do 3 mie-siêcy przy braku reakcji odrzutu. Miejsce transplanta-cji widoczne by³o na dnie oczu jako mocno ubarwio-ny obszar, który po szeciu miesi¹cach stawa³ siê mniej wyrany.
Podczas badañ histologicznych Crafoord i wsp. (5) obserwowali po 3 miesi¹cach w miejscu podania za-wiesiny komórek RPE obecnoæ jednej warstwy ko-mórek barwnikowych, które przylega³y do koko-mórek RPE gospodarza, natomiast 6 miesiêcy po zabiegu stwierdzili w przestrzeni podsiatkówkowej obecnoæ nacieków sk³adaj¹cych siê z makrofagów i komórek glejowych oraz destrukcjê i ubytek zarówno przeszcze-pionych komórek, jak i fotoreceptorów gospodarza. W czêci neurosensorycznej siatkówki obserwowano te¿ du¿¹ iloæ rozproszonego barwnika pochodz¹cego z transplantowanych komórek.
Poniewa¿ homologiczne przeszczepy RPE, pomi-mo wdro¿enia leczenia immunosupresyjnego, w znacz-nym odsetku koñczy³y siê niepomylnie, podjêto pró-by transplantacji autologicznych komórek nab³onka barwnikowego têczówki (IPE) b¹d RPE z obwodu siatkówki tego samego oka (7). Rozpoczêto od prób transplantacji IPE, poniewa¿ komórki te, pochodz¹c z tego samego listka zarodkowego co RPE, s¹ embrio-logicznie podobne. Komórki IPE podjê³y funkcjê two-rz¹c pojedyncz¹ warstwê komórkow¹ bêd¹c¹ podpar-ciem dla fotoreceptorów. Nie stwierdzono ¿adnych objawów odrzutu, ale, niestety, w badaniach klinicz-nych nie wykazano istotnej poprawy ostroci wzroku (7). Zachêcaj¹ce efekty uzyskano natomiast przeszcze-piaj¹c komórki RPE z obwodu siatkówki do przestrzeni podsiatkówkowej okolicy do³ka. Zaobserwowano tu zmniejszenie stopnia zaawansowania degeneracji fo-toreceptorów i chorioapilarów oraz zahamowanie spad-ku liczby RPE (22).
Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 288
Techniki transplantacji
Stosowane s¹ dwie metody transplantacji komórek RPE w warunkach dowiadczalnych, tj. z dojcia przez cia³o szkliste lub przez naczyniówkê i b³onê Brucha (2, 3, 5, 11, 18). W wypadku pierwszej metody, po wyko-naniu witrektomii i niewielkiej retinotomii oraz spro-wokowaniu lokalnego odwarstwienia siatkówki, do przestrzeni podsiatkówkowej wstrzykuje siê 20 µl za-wiesiny komórek RPE. Stwierdzono, ¿e podane w ten sposób komórki rozprzestrzeniaj¹ siê swobodnie, obej-muj¹c okolicê plamki wraz z do³kiem i w zale¿noci od ich liczby tworz¹ jedn¹ lub wiele warstw (2, 5). Po-wstawanie wielu warstw komórek RPE jest zjawiskiem niekorzystnym, poniewa¿ ich przebudowa komórkowa mo¿e powodowaæ apoptozê czêci transplantowanych komórek oraz wzbudzaæ aktywnoæ fagocytarn¹ (3, 9). Natomiast usuwanie komórek RPE biorcy w obrêbie sprowokowanego odwarstwienia siatkówki jest trudne i mo¿e powodowaæ uszkodzenie b³ony Brucha, w wy-niku czego mo¿e dochodziæ do niew³aciwego przyle-gania transplantowanych komórek do pod³o¿a i rozwo-ju ich apoptozy (2, 5, 11, 17).
Bior¹c pod uwagê niekorzystne efekty ujawniaj¹ce siê po podaniu zawiesiny komórek RPE, stosuje siê czêciej przygotowane uprzednio w warunkach hodowli jednowarstwowe przeszczepy, tzw. ³atki (patch), które przy pomocy specjalnych narzêdzi wprowadzane s¹ do przestrzeni podsiatkówkowej (2, 12, 18). W obrêbie przygotowanych ³atek w³aciwe u³o¿enie, jak i przy-leganie komórek jest z góry ustalone, a wiêc zjawisko zlepiania siê b¹d zwrotnego wyp³ywu komórek RPE przez retinotomiê do cia³a szklistego staje siê niemo¿-liwe. Obserwacje wskazuj¹, ¿e zachowanie po³¹czeñ miêdzykomórkowych w obrêbie przygotowanego trans-plantu oraz pozostawienie komórek na ich b³onie pod-stawnej stwarza wiêksz¹ szansê dla jego prze¿ycia (2, 11, 17). Wad¹ przeszczepów ³atkowych jest jednak tendencja do rolowania siê lub przemieszczania w prze-strzeni podsiatkówkowej. W celu podtrzymania sztyw-noci przeszczepu hodowle komórek RPE prowadzone s¹ równie¿ na matrycy kolagenowej lub poprzez zata-pianie w ¿elatynie (2). Niektórzy badacze u¿ywaj¹ te¿ b³ony owodniowej jako substratu do hodowli komórek nab³onka barwnikowego. Jest to materia³ naturalny, uprzywilejowany immunologicznie, zawieraj¹cy czynni-ki wzrostu i niektóre immunomodulatory (np. HLA-G, Fas-ligand) niezbêdne do ró¿nicowania i wzrostu RPE (16).
Jednym z najnowszych sposobów wykonywania prze-szczepów RPE jest zastosowanie systemu hodowli ludz-kiego p³odowego nab³onka barwnikowego siatkówki pod postaci¹ mikrosfer (15). Mikrosfery przygotowane do przeszczepu s¹ owalnymi lub okr¹g³ymi cz¹stkami kolagenu, do powierzchni których przyczepione s¹ ko-mórki nab³onka barwnikowego siatkówki ludzkiego p³odu. Trójwymiarowa struktura mikrosfer pozwala na bezpieczniejsze, w porównaniu z innymi technikami przeszczepów, wprowadzenie komórek RPE do
prze-strzeni podsiatkówkowej. Komórki RPE pod postaci¹ mikrosfer jako jedyne nie trac¹ zdolnoci do migracji i procesu proliferacji. Prawdopodobnie w przysz³oci bêdzie mo¿liwe przeszczepianie RPE w postaci mikro-sfer w okolicê oko³odo³eczkow¹, co pozwoli na roz-przestrzenianie siê ich do do³eczka i w efekcie podtrzy-ma funkcjê fotoreceptorów tej okolicy. Ponadto zauwa-¿ono, ¿e komórki RPE przeszczepiane w postaci wie-lokomórkowych mikrosfer maj¹ wiêksz¹ zdolnoæ ha-mowania odpowiedzi limfocytów oraz wydzielaj¹ w znacznie wiêkszym stê¿eniu bia³ka z grupy TGF b (transforming growth factor b), hamuj¹ce neowaskula-ryzacjê podsiatkówkow¹, ni¿ komórki RPE w postaci pojedynczej warstwy (2,15).
Pomimo wielu prób przeszczepiania komórek nab³on-ka barwnikowego uzysnab³on-kanie trwa³ego wyleczenia nie jest mo¿liwe w chwili obecnej. Przyczyn¹ tego jest nie-w³aciwe przyleganie przeszczepionych komórek do pod³o¿a i niew³aciwa koncentracja ich w przestrzeni podsiatkówkowej oraz zbyt krótki okres prze¿ycia prze-szczepu. Ponadto komórki z hodowli pozbawione s¹ zdolnoci do ró¿nicowania i polaryzacji, przez co wy-kazuj¹ niew³aciw¹ orientacjê po ich transplantacji (2, 5, 17). G³ówn¹ przyczyn¹ niepowodzeñ przeszczepów jest uszkodzenie b³ony Brucha lub jej nieca³kowite oczyszczenie z komórek gospodarza (17). B³ona Bru-cha stanowi podporê dla komórek RPE, a jej stan ma zasadnicze znaczenie dla prze¿ycia przeszczepu i utwo-rzenia w przestrzeni podsiatkówkowej pojedynczej warstwy komórek RPE, cile przylegaj¹cych do pod-³o¿a, w sposób przypominaj¹cy warunki fizjologiczne. Uszkodzenie w czasie zabiegu b³ony Brucha inicjuje reakcje immunologiczne, co w konsekwencji powodu-je destrukcjê przeszczepu i powodu-jego obumieranie (2, 3, 11, 13, 17, 21).
Najnowsze badania Ali Abri (1) wskazuj¹, ¿e owod-niê mo¿na wykorzystaæ jak substytut zniszczonej lub uszkodzonej b³ony Brucha. Umo¿liwia to nie tylko lep-sz¹ polaryzacjê i ró¿nicowanie przeszczepionych RPE, ale stanowi te¿ rusztowanie dla komórek RPE gospo-darza. Oprócz problemów technicznych istotn¹ prze-szkod¹ w przeszczepianiu RPE s¹ reakcje immunolo-giczne skierowane przeciwko przeszczepowi.
Orodkowy uk³ad nerwowy ze wzglêdu na obecnoæ bariery krewmózg jest odizolowany od uk³adu odpor-nociowego i dziêki temu uprzywilejowany immuno-logicznie (2, 20, 21). Jednak¿e w przypadku uszkodze-nia tej bariery, np. poprzez infekcjê wirusow¹ czy stan zapalny, zwiêksza siê tempo nap³ywu limfocytów T do tkanki mózgowej, generuj¹c reakcjê immunologiczn¹. Do niedawna s¹dzono, ¿e przestrzeñ podsiatkówko-wa, podobnie jak komora przednia, jest odmienna im-munologicznie, ale liczne próby przeszczepiania RPE koñczy³y siê niepowodzeniem, rednio po 1-6 miesi¹-cach, z powodu odrzutu transplantu (2, 5, 9, 11). Oka-za³o siê, ¿e uprzywilejowanie to nie jest ca³kowite i zale¿y przede wszystkim od zachowania ci¹g³oci b³o-ny Brucha oraz stanu nab³onka barwnikowego,
tworz¹-Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 289
cych barierê krewsiatkówka (2, 3, 9, 17, 21). W bada-niach eksperymentalnych wykazano, ¿e RPE mo¿e ha-mowaæ proliferacjê limfocytów T, indukuj¹c ich apop-tozê poprzez ekspresje ligandu FAS (2, 5). Ponadto RPE posiada mo¿liwoæ produkcji TGF-b, który uwa¿any jest za g³ównego sprawcê immunosupresji oka oraz se-krecjê prostaglandyny E2 (PG 2) i wytwarzanie tlenku azotu (NO), hamuj¹ce proliferacjê limfocytów (13). Przerwanie b³ony Brucha w trakcie operacji powoduje wzrost immunogennoci w miejscu uszkodzenia i od-rzut przeszczepu ju¿ po 1 miesi¹cu, podczas gdy nie-tkniêta b³ona Brucha daje szanse na prze¿ycie trans-plantu do 24 miesiêcy (17). Prawdopodobnie ju¿ w trak-cie operacji uwalniane s¹ cytokiny zapalne zapocz¹t-kowuj¹ce reakcje immunologiczne prowadz¹ce do od-rzutu przeszczepu (2, 3, 5, 8, 12). Do chwili obecnej nie wyjaniono jednoznacznie, na czym polega reakcja odrzutu w przestrzeni podsiatkówkowej, która uznawa-na by³a dotychczas za immunologicznie uprzywilejo-wan¹ (15, 20, 21).Obserwowana w obrêbie przeszcze-pu reakcja zapalna zwi¹zana z obecnoci¹ makrofagów i komórek gleju ró¿ni siê w sposób zasadniczy od typo-wej reakcji immunologicznej dawcabiorca, o czym wiadczy brak nacieków limfocytami. Wiêkszoæ auto-rów uwa¿a, ¿e ta niespecyficzna reakcja odpowiada re-akcji immunologicznej typu dawcabiorca, która zo-sta³a zmodyfikowana poprzez ACAID i wymaga za-stosowania immunosupresji poprzez podanie sterydów i cyklosporyny (2, 3, 5, 12). Najnowsze badania wyka-za³y jednak, ¿e mimo stosowania cyklosporyny A nie uda³o siê zahamowaæ powstaj¹cej reakcji zapalnej, która okaza³a siê bardziej skomplikowana ni¿ przypuszcza-no. Prawdopodobnie cyklosporyna nie hamuje wszyst-kich etapów tej reakcji i ju¿ po 3-6 miesi¹cach rozpo-czyna siê proces powolnego odrzucania przeszczepu (2, 3, 5). Zmusi³o to badaczy do znalezienia innych sposo-bów zapobiegania odrzutom. Jednym z nich mo¿e byæ typowanie immunologiczne dawcabiorca oraz prze-szczepianie tkanek zgodnych antygenowo (MHC kl. I i II) lub tkanek autologicznych (2-4, 17, 21, 23). Podjê-te Podjê-te¿ zosta³y próby wyhodowania macierzysPodjê-tej komórki pnia (stem cells), która by³aby ród³em linii komórko-wych dla RPE lub fotoreceptorów. Udowodniono, ¿e np. szczurze neuronalne komórki pnia (rNSCs) ró¿ni-cuj¹ siê po umieszczeniu ich w przestrzeni podsiatków-kowej do postaci komórek nab³onkowych podejmuj¹-cych funkcjê RPE (22). Poniewa¿ komórki pnia mog¹ byæ potencjalnym ród³em wszystkich ludzkich tkanek, st¹d te¿ oczekuje siê, ¿e bêd¹ one wykorzystane w le-czeniu chorób degeneracyjnych oka (np. ARMD) jako prekursory RPE (10). Kolejnym krokiem mo¿e byæ za-stosowanie in¿ynierii genetycznej do obróbki komó-rek RPE i wprowadzenia ich do przestrzeni podsiat-kówkowej jako nonika okrelonej informacji, np. pro-dukcji czynników wzrostu czy inhibitorów neowasku-laryzacji (14).
Wed³ug najnowszych doniesieñ (10), istniej¹ próby wszczepiania sztucznej b³ony Brucha w okolice
ob-jête zwyrodnieniem. Przeprowadzono takie badania na szczurach RCS z dobrymi efektami. Podczas obserwa-cji krótkoterminowej nie zauwa¿ono najmniejszych objawów odrzutu, tj. obrzêku, p³ynu podsiatkówkowe-go, a w badaniach histologicznych i OCT uzyskano obraz prawid³owej siatkówki. Jednak¿e aby potwier-dziæ te informacje niezbêdne s¹ jeszcze dodatkowe ba-dania d³ugoterminowe (10).
Tak wiêc nasuwa siê koniecznoæ prowadzenia rów-noleg³ych badañ klinicznych i dowiadczalnych w opar-ciu o osi¹gniêcia biologii molekularnej oraz doskona-lenie technik transplantacji i poprawy wyników lecze-nia w warunkach klinicznych.
Pimiennictwo
1.Abri A.: Amniotic membrane as a substitute for basal lamina for RPE. Abstract 3rd Internat. Conf. Innovations in Vitreous and Retinal Diseases, Vienna 2-3
Sep-tember 2005, s. 12-13.
2.Algvere P. V.: Transplantation of retinal pigment epithelium. What have we learnt so far? Retinology today. In Memoriam Klaus Heimann. Köln 2001, rozdz. 3, 11-16. 3.Bhatt N. S., Newsome D. A., Fenech T., Hessburg T. P., Diamond J. G., Miceli M., Kratz K. E., Oliver P. D.: Experimental transplantation of human retinal pigment epithelial cells on collagen substrates: Am. J. Ophthamology 1994, 117, 214-221. 4.Binder S., Stolba U., Krebs I., Kellner L.: Transplantation of autologus retinal pigment epithelium in eyes with foveal neovascularization resulting from age related maculardegeneration: a pilot study. American J. Ophthalmology 2002, 133, 215-225.
5.Crafoord S., Algvere P. V., Dafgard Koop E., Seregard S.: Cyclosporine treatment of RPE allografts in the rabbit subretinal space. Acta Ophthalmol. Scand. 2000,78, 122-129.
6.Crafoord S., Algvere P. V., Seregard S., Dafgard Koop E.: Long-term outcome of RPE allografts to the subretinal space of rabbits. Acta Ophthalmol. Scand. 1999, 77, 247-254.
7.Crafoord S., Geng L., Seregard S., Algvere P. V.: Experimental transplantation of autologous iris pigment epithelial cells to the subretinal space. Acta. Ophthalmol. Scand. 2001, 79, 509-514.
8.Gouras P., Du J., Zack J.: Long-term photoreceptor transplants in dystrophic and normal mouse retina. Invest. Ophth. Vis. Sci. 1994, 35, 3145-3153.
9.Gouras P. Flood H. T., Kjeldbye M., Bilek M. K., Eggers M. M.: Transplantation of human retinal epithelium to Bruchs membrane of owe monkeys eye. Curr. Eye Res. 1995, 4, 253-258.
10.Haruta M.: Embryonic stem cell: potential source for ocular repair. Semin. Oph-thalmol. 2005, 5, 20-23.
11.Lanzetta P.: ADM Treatments Mechanism of Action. 4th Euretina Congress,
Milano May 13-15, 2004, s. 13-17.
12.Li L., Turner J. E.: Optimal conditions for long-therm photoreceptor cell rescue in RCS rats: the necessity for healthy RPE transplants. Exp. Eye Reg. 1991, 52, 669--679.
13.Little W., Castillo B., Di Loreto D., Cox C., Wyatt J., de Cerro C., de Cerro M.: Transplantation of human fetal retinal pigment epithelium rescues photoreceptor cells from degeneration. Invest. Ophthalmol. Visual Sci. 1996, 37, 204-211. 14.Liversidge I., Forrester I. V.: Regulation of immune responses by the retinal
pigment epithelium. Clin. Exp. Immunol. 1998, 73, 489-494.
15.Lund R. D., Adamson P., Sauve Y., Keegan D. J., Girman S., Wang S., Winton H., Kanuga N.: Subretinal transplantation of genetically modified human cell lines attenuates loss of visual function in dystrophic rats. Proc. Natl Acad. Sci. USA 2001, 98, 9942-9947.
16.Ohno-Matsui K., Ichinose S.: The effects of amniotic membrane on retinal pig-ment epithelial cell differentiation. Molecular Vision 2005,11, 1-10.
17.Organesian A., Gabrielian K., Ernest J. T., Patel S. C.: A new model of retinal pigment epithelium transplantation with microspheres. Arch. Ophthalmol 1999, 117, 1192-1200.
18.Sabrelian G., Organesian A., Patel S. C.: Cellular response in rabbit eyes after human fetal RPE transplantation. Sraetes Arch. Chin. Exp. Ophtalmol. 1999, 237, 326-335.
19.Shiragami C., Matsuo T., Shiraga F., Matsuo N.: Transplanted and repopulated retinal pigment epithelial cells on damaged Bruchs membrane in rabbits. Br. J. Ophtalmol 1998, 82, 1056-1062.
20.Sickenberg M.: Early detection, diagnosis and management of choroidal neo-vascularization in age related macular degeneration: the role of ophthalmology. Ophthalmologica 2001, 215, 247-253.
21.Streilein I. W.: Anterior chamber associeted immune deviation: The privilege of immunity in the eye. Lerv. Ophtholmol. 1997, 35. 67-73.
22.Volker E., Russell H.: Enhanced induction of RPE lineage markers in neural stem cell engrafted into the adult rat subretinal space. Investi. Opthalmol. Vis. Sci. 2003, 44, 5417-5422.
23.Zhang X., Bok D.: Transplantation of retinal pigment epithelial cells and immune response in the subretinal space. Invest. Ophtalmol. Vis. Sci. 1998, 39, 1021-1027. Adres autora: dr Maria Kmera-Muszyñska, ul. Sierakowskiego 13, 03-709 Warszawa
