OR G A N PO LSK IEG O TO W ARZYSTW A PR ZY RO DN IK Ó W IM. K O PE R N IK A

W s z e c h ś w i a t

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E -

OR G A N PO LSK IEG O TO W ARZYSTW A PR ZY RO DN IK Ó W IM. K O PE R N IK A

P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E

T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 3 (1983)

J a h n A ., G ru n ty s t r u k t u r a ln e ...57 W o l n y P., O s o b liw o śc i h o d o w li ryb w I z r a e l u ...62 B ł a ż e j e w s k a A ., R ola o w a d ó w w p r zen o szen iu w ir u só w r o ślin n y c h . . 66 M a r k s A. G a la k ty k i r a d i o w e ...69 W i l c z e k K ., P u sz c z a k a rp a ck a w tw ó r c z o śc i W a cła w a P o to c k ie g o . . . 72 C h m i e l e w s k i T., C iek a w a a m ało zn an a ro ślin a S o la n u m ą u i t o e n s e . . 73 D rob iazgi p rzy ro d n icze

K o rzy stn y w p ły w m ilto w n u n a p ło d y ? (J. G. V etu la n i) . . ... . . . 75 O chrona rza d k ich zw ie r z ą t (K. Ł u k a s z e w i c z ) ...76 In te r e su ją c y m ech a n izm d z ia ła n ia a n ty b io ty k u c h lo ro m y cety n y (W. J. P a ­ jor) : ... 77 A to m o w a la ta r n ia m orsk a (B. K u c h o w i c z ) ...77 M ik ro zd jęcia film o w e (T. P a t z e k ) ... 77 A k w a riu m i terrariu m

A s t r o n o t u s o c e l l a t u s (A g a ssiz 1829) (O. 0 1 iv a — tłu m S. S to k ło so w a ) . . 78 R o z m a it o ś c i...78 K ro n ik a n au k o w a

100-lecie prac G rzegorza M en d la (S. W ę ż y k ) ... 80 R ecen zje

H a lin a C h ę c i ń s k a : E n e r g ia sło ń c a (K. M a ś la n k ie w ic z ) ... 81 I. B ern ard C o h e n : Od K o p ern ik a do N e w to n a (m) . . . . . . 81 B ern h ard G r z i m e k : N ie m a m ie jsc a dla d zik ich zw ierzą t (B. F eren s) 82 Z d z isła w K a z i m i e r c z u k : Izo to p y — n ie w in n i czarod zieje (B. K u ­ ch ow icz) ... 83 S p ra w o zd a n ia

S p ra w o zd a n ie O d d ziału Ł ó d zk ieg o P T P im . K op ern ik a za II p ółrocze 1964 83 L isty do red a k cji

S ie ć ło w n a p a ją k a k rzy ża k a A r a n e u s d i a d e m a t u s C lerk na szn u rze s y g n a ­ liz a c y jn y m i ża ró w ce tr a m w a ju (W. S t r o j n y ) ...84

S p i s p l a n s z

I. FR A G M E N T K A M IE N N E J SIE C I P O L IG O N A L N E J. W ew n ątrz p ola w tó r n e p o lig o n y , o d p o w ia d a ją ce szczelin o m m rozow ym . S p itsb e r g e n — H o rn su n d — F o t. A . Jah n

II. P IE R ŚC IE N IE K A M IE N IST E b ęd ą ce p rzed m io tem szcz e g ó ło w y c h badań p o lsk ic h w y p r a w 1957— 1960 r. S p itsb erg en — H ornsund.

Fot. A . J ah n

I lia . T IL A P IA , T il a p ia n i l o ti c a — ro ślin o żern y g a tu n ek ry b h o d o w a ­ n ych w sta w a c h w s p ó ln ie z k arp iam i. F ot. P. W olny

I llb . G N IA Z D A T IL A P II w d n ie sta w ó w . F ot. P . W oln y

IV. L IS M Y S Z K U JĄ C Y przed w e jś c ie m na p o la n ę d ok ład n ie w y ­ p a tru je o to c z e n ie — F ot. W. P u c h a lsk i

O k ł a d k a : W ELO N T ELESK O PO W Y , Ca r a s s iu s a u r a t u s L inne — Fot. J. H ere źn ia k

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNIKA

MARZEC 1965 ZESZYT 3 (1963)

V

A LFR ED JA H N (W rocław )

G R U N T Y S T R U K T U R A L N E

P o d an a w ty tu le nazw a dotyczy m ałych form i s tr u k tu r zw iązanych z pow ierzchnią ziemi (m ikro-rzeźba), a w y stęp u jący ch głównie w obszarach p olarnych.. T erm in te n nie jest ścisły — a co w ażniejsze, nie w szędzie p rzy ję ty . P rz e d 60 la ty niem iecki g eograf W. M e i n a r - d u s w prow ad ził pojęcie S tru k tu r b o d e n — g leb y s tr u k tu ra ln e dla ok reślen ia fo rm glebo­

w ych k lim ató w zim nych, form , k tó re są p od b u­

d ow ane s tr u k tu r ą o cechach geom etrycznych.

A m eryk ań sk i geolog A. L. W a s h b u r n za­

proponow ał w 1950 r. d o b ry te rm in angielski p a ttern ed ground — dosłow nie m odelow any g run t. N azw a p rz y ję ła się szeroko, lecz oczy­

w iście ty lk o w p racach angielskich. W polskim ję z y k u spo ty k am y różne określenia: gleby, zie­

m ie a tak że: g ru n ty , zawsze z dodatkiem

„ s tru k tu ra ln e ” .

P ro p o n u jąc nazw ę p a tte rn e d ground podał W ash b u rn n a stę p u ją c ą definicję zjaw iska: „są to m niej lu b w ięcej sy m etry czn e form y, jak koła, w ieloboki, sieci, stopnie i pasy, c h a ra k te ­ ry sty czn e (lecz nie w yłącznie) d la pokryw zw ietrzelinow ych, podlegających silnem u dzia­

łan iu m ro z u ”. A u to r te n rów nież zaproponow ał p ro stą k lasy fik ację form . P ra g n ę bliżej sp recy ­ zować ja k ie ty p y fo rm są tu rep rezen to w an e pod ogólną nazw ą g ru n tó w stru k tu ra ln y c h , a d la w y ja śn ie ń posłużę się głów nie p rzy k ła ­ dam i, k tó re udało m i się zebrać na S pitsb erg e­

nie, G ren lan d ii, Alasce, oraz w stre fie w ysoko­

górskiej T atr. K olekcja niżej dem onstrow anych zdjęć o b ejm u je p ra w ie kom p let form d o ty ch ­ czas zn an y ch w śró d g ru n tó w s tru k tu ra ln y c h .

O bszary p o larn e i su b p o larn e, a w ięc p u sty ­ n ie a rk ty c z n e i stre fa tu n d ry , są głów nym

m iejscem ich w ystępow ania. G ru n ty s tr u k tu ­ ra ln e są w ięc c h a ra k te ry sty c z n e dla m ik ro re - liefu s tre fy p ery g lacjaln ej. Poznano je n a Alasce, w północnej K anadzie, n a w yspach A r­

chipelagu A m erykańskiego, dookoła lądolodu G renlandii, n a S pitsbergenie, w tu n d ra c h pół­

nocnej E uropy, n a w y spach A rk ty k i R a­

dzieckiej i n a S yberii. N a półkuli południow ej g ru n ty s tru k tu ra ln e w y stę p u ją n a skalnej (nie p o k ry tej lodem ) pow ierzchni A n ta rk ty d y i na w yspach dookoła tego k o n ty n en tu . S p oty ka się je rów nież w s tre fie w ysokogórskiej pow yżej

R y c. 1. E ta p y rozw oju p ierścien i k am ien istych

*

górnej g ran icy lasu n a całej k u li ziem skiej.

P ierw sze opisy ty c h form pochodzą ze S p its b e r­

genu i północnej S kan dyn aw ii.

S p rzy jające, chociaż nie zaw sze k o nieczne w a ru n k i dla p o w staw an ia form , stw a rz a w ieczn a zm arzlina, czyli głęboko i s ta le przez cały rok p rze m arz n ię ta ziem ia p o larn a (do głębokości n a ­ w e t k ilk u se t m etrów ). W lecie odm arza ona w w a rstw ie pow ierzchniow ej (0,5— 1,5 m ) i ta w a rstw a, czyli czyn n a stre fa zm a rzlin y , jest m iejscem p o w staw an ia form i s tru k tu r. B ra k roślinności i duża w ilgotność g ru n tu stan o w ią dalsze w a ru n k i sp rz y ja ją c e rozw ojow i form .

N ajczęstszym p rocesem p ro w ad zący m do p o w stan ia g ru n tó w s tr u k tu ra ln y c h je st s o rto ­ w anie m a te ria łu g leb y pod w p ły w e m d ziałan ia m rozu. P rzez w ie lo k ro tn e zam arzan ie i ro zm a ­ rza n ie gleb y g ru b sze jej elem en ty , ja k głazy i gruz, w ę d ru ją k u p o w ierzchn i zam arzan ia, a w ięc k u górze lu b w bok k u p o w ierzch n i szczelin glebow ych. W ażną ro lę w ty m procesie od gryw a ig iełk o w aty lód, fo rm u ją c y się z w il­

goci g ru n to w ej pod p o w ierzch n ią gleby, zw an y lodem w łó k n isty m . W y so rto w a n y g ru z tw o rz y je d n o litą , pow ierzchnio w ą w a rstw ę. G dy przez tę w a rstw ę p rze d o stan ie się po d ścielający ją od dołu d ro b n o ziarn isty , g lin ia sty m ate ria ł, (w w y n ik u procesu, zw anego p ę c zn ie n ie m m r o ­ zo w y m ) w ów czas fo rm u ją się n a po w ierzch n i ko liste w ysepk i, otoczone w ałam i ro zsu n ięteg o n a boki g ru zu (ryc. 1). W te n sposób p o w sta ją zn am ien n e form y, ja k b y em b rio n aln e fo rm y g ru n tó w s tru k tu ra ln y c h (ryc. 2) — w y s p y , w ień ce i pierścienie g ruzow e (tabl. I). Ich z g ru ­ pow an ie n a poziom ych po w ierzch n iach d aje fo rm y podobne do w ielobocznej sieci, zw ane g ru n ta m i i sieciam i p o lig o naln ym i, lu b w ielo bo - k a m i (poligonami!) g ru zo w y m i (k a m ie n is ty m i) (tabl. II, ryc. 3). Ś re d n ic a poszczególnych p o ­ ligonów sięga od k ilk u c e n ty m e tró w (p oligony m in ia tu ro w e, częste zw łaszcza w w yso k ich gó­

ra c h — ryc. 4) do k ilk u m etró w . W idok sieci zask a k u je w ręcz fa n ta sty c z n ą reg u larn o ścią.

P ie rw si badacze n a S p itsb e rg en ie nie m ogli uw ierzyć, ze w zględu na tę reg u larn o ść, iż są 58

R yc. 2. E m b rio n a ln e sta d iu m w ro zw o ju p ie r ś c ie n ia k a m ie n iste g o . P o p rzez p o k ry w ę g ru b eg o gru zu p rze­

b ija się w y se p k a zb u d ow an a z d ro b n iejszeg o m a teria łu . S p itsb erg en — H orn su n d

R yc. 3. K a m ie n ista sieć p o lig o n a ln a n a p rzełę czy K rzyżne w T atrach

to fo rm y n a tu ra ln e — byli oni skłonni w idzieć w n ich tw o ry rą k ludzkich. W pełni ro zw in ię te poligony posiad ają dobrze w y so rto w an e w a ły gruzow e i pozbaw ioną grubszego m a te ria łu część w e w n ętrzn ą. Z n ane są dw a ty p y budow y ow ych form . Jed en , w k tó ry m w a ły gruzow e sięg ają do p o d staw y letniego ro zm arzania gle­

b y (Typ „A ” ryc. 5) i d ru g i, w k tó ry m w ały gruzow e, p ły tk o zanurzone, trz y m a ją się po­

w ierzch n i (Typ „B ” ryc. 5). Część w e w n ę trz n a poligonów zbudow ana z drobnego m a te ria łu m oże być w y p u k ła (form a ro zw ijająca się), lu b

w k lęsła (form a zam ierająca).

D ru g im procesem , k tó re m u gleby s tr u k tu ­ ra ln e zaw dzięczają sw oje pow stanie, to m ro ­ zowe p ęk an ie g ru n tu . P rz y niskich te m p e ra tu ­ ra c h (poniżej — 10°C) n a stę p u je k u rcz e n ie się m asy lodow ej. P ę k a w ów czas zam arzn ięta gleba i tw o rzą się tzw . szcze lin y m rozow e. P ro ces te n nazy w am y term iczn ą kon tra kcją . S zczeliny u k ła d a ją się bądź to p ro sto p ad le do siebie, tw o ­ rząc fo rm y czteroboczne (tetragonalne), b ąd ź też p rze c in a ją się pod k ą te m ok. 120° tw o rząc fo rm y pięcio- i sześcioboczne (p enta-i h eksago­

n a ln e — ryc. 6|). W ielkość form zależy od sp ad k u te m p e ra tu ry ; im w iększe m rozy, ty m b ard ziej zagęszcza się owa sieć szczelin.

R yc. 4. M in ia tu ro w a sieć p o lig o n a ln a w P a m ira ch . F o ­ to g ra fia prof. K. K. M ark ova (U n iw e r sy te t M o sk ie w ­

ski)

Ryc. 5. T yp y b u d o w y p o lig o n a ln y ch sieci k a m ie ­ n isty ch

Ś rednica w ieloboków w ynosi kilk a a naw et kilkanaście m etrów . Je śli są form am i m ałym i, noszą nazw ę w ielo bo kó w (poligonów) szczelino­

w y c h lu b gleb ko m ó rk o w y c h (ryc. 7). F orm y duże są n azy w ane poligonam i tu n d ro w ym i.

W szczelinach sieci grom adzi się woda. Z a­

m arzając tw o rzy ona k lin y lodowe (zm arzli- now e ryc. 8). F o rm y utw o rzon e z klinów no­

szą nazw ę w ielob okó w klin ó w lodow ych (ang.

ice w edge pólygons). K lin y m ogą się odnaw iać i rozszerzać n iem al co roku, ro zrastając się na boki. P rz y le g a ją c e do ścian klinów w arstw y g ru n tu u leg ają p odniesieniu (ryc. 8|). Gdy o tw a rte szczeliny m rozow e w okresie suchym , w zimie, zostaną w y p ełn io ne nie w odą, lecz n a ­ w ianym śniegiem (zm ieszanym z piaskiem ) lub czystym piaskiem , p o w stają wówczas podobne do lodow ych k lin y p iaszczyste (sand wedges).

K liny lodow e są znane w k o n ty n en ta ln e j odm ia­

nie k lim atu peryglacjalnego , n a Alasce i na Sy­

b erii (z n ich są zbudow ane tzw . ta jm y rsk ie po­

ligony), n ato m iast k lin y piaszczyste szczególnie są częste n a A n tark ty d zie.

W m a te ria ła c h ilasty ch i g liniastych, gdy są one p rz y k ry te roślinnością, p ow staje szczególny ty p form , k tó re w k lasyfikacji A. L. W ashburna zostałyb y określone ogólnie jako form y niesor- to w ane (n on so rted), a w ięc niesortow ane koła

i w ieloboki. In n e używ ane określenia to ro sy j­

ska nazw a bugry, islandzka th u fu r y (ryc. 9). Są to pojedyncze pagó rk i lu b cała ich sieć, w dużej A części p rz y k ry te roślinnością; w y p ełn ia ona b ru zd y m iędzy pagórkam i. W ysokość form w y ­ nosi od k ilk u do kilkudziesięciu cen tym etró w . B u g ry sy b ery jsk ie sięgają n a w e t do 1,5 m. N a­

tom iast typow e fo rm y północno-zachodniej A la ­ ski, zw ane pierścieniam i kę p ia stym i (ang. tus- sock rings) m ają zaledw ie 7,5— 15 cm. w ysoko-

B ś c i -

Bardzo c h a ra k te ry sty c z n ą cechą budow y ow ych m ineralno -o rg aniczny ch fo rm p e ry g la - cjaln ych je s t obecność soczew ek to rfu lu b lodu w ew n ątrz pagórków . T o rf w y pełn ia rów nież b ru z d y m iędzy pagórkam i tw orząc pierścienie torfiaste (ang. peat rings). W ogóle stanow ią owe form y ty p o w y elem ent m ik ro reliefu tu n d ry . W przeciw ień stw ie do fo rm sortow ania, k tó re p ow stają na obnażonych pow ierzchniach, te niesortow ane form y ro zw ijają się p rzy p e n e ­ tra c ji m rozu pod ro ślinn o-darniow ą pokryw ą tu n d ry . W yw ołane zam arzaniem n ap rężen ie w y ­ p u k ła ową pokryw ę, tw o rzą się nabrzm ienia, pagórki, fo rm u jące całe pola kopczyków (ang.

cem en tery hum m ocks). Je śli p ok ry w a darniow a ulegnie rozerw aniu, m asa ilasta w ylew a się na zew nątrz. W te n sposób p ow stają pojedyncze w ycieki iłu, k ra te ry tu n d ro w e (ryc. 10|). G dy

59

Ryc. 7. G leby kom órk ow e. G ren lan d ia — fiord A rfer- sio rfik

R yc. 6. W ielk ie p o lig o n y p ię c io - i sześciob oczn e.

S p itsb erg en —H ornsund R yc. 8. K liny lodowe

60

roślinność szczytów całej sieci pagórków zo sta­

nie zniszczona (działalność w ia tru , d e stru k c ja m rozow a) po w staje zn am ienn e zjaw isko — sieć jasn y c h p łató w ilasty ch , otoczonych d arn ią. R o­

sjan ie n azy w ają te n ty p fo rm tu n d rą m ed a lio ­ now ą albo tu n d rą plam istą.

Istn ieją rów nież w śród tu n d ry w ielk ie izolo­

w ane pagóry, k tó re to fo rm y noszą pow szechnie p rz y ję tą nazw ę eskim oską pingos (ryc. 11). U ży­

w ana jest ró w n ież nazw a ja k u c k a bułguniak.

W y stęp u ją one w tu n d ra c h k o n ty n e n ta ln y c h A m eryki, w północnej A lasce i K anad zie, są znane pow szechnie w północnej S yberii. Ich wysokość w ynosi k ilk a lu b n a w e t k ilk an aście m etró w (najw yższe pingo w północno-w schod- niej A lasce m a po nad 100 m w ysokości). P o ­ w sta ją one pod w pływ em h y d ro sta ty c z n y c h n a ­ cisków p a n u ją c y c h w zm arzlinie. W y d o b y w a­

jąca się z głębi w od a szczelinow a u w y p u k la p o ­ w ierzch n ię ziemi. W pag ó rach pingos z n a jd u je się czysty lód, k tó ry tw o rzy się w m ia rę pod­

chodzenia w ód z dołu. P in g os m ają w iele w spólnego z form am i zw anym i h yd ro la ko lita m i (ryc. 12).

O m ów ione fo rm y g ru n tó w s tr u k tu ra ln y c h po­

w sta ją w zasadzie na p o w ierzch n iach pozio­

m ych, płaskich. N achylen ie p o w ierzch n i stw a ­ rza m ożliw ość m odyfikacji form . S tw ierdzono, iż począw szy ju ż od n a c h y le n ia 2° m ik ro re lie f stoków p e ry g la cja ln y c h p rz y b ie ra specyficzn y

c h a ra k te r. P o w sta ją n a nich podłużne pasy, zgodnie z nach y len iem stoku, oraz te ra s y i sto p ­ nie, poprzeczne do spadku. T aka m orfologia p o ­ w ierzch ni jest w y n ikiem działan ia procesu, k tó ry określono nazw ą so lijlu kcja lu b kongeli- jlu k c ja . Na proces te n składa się dw ojakiego ro dzaju ru c h m as ziem nych: a) przez działanie zam arzania i rozm arzan ia poszczególnie cząstki na sto k u u leg ają stale przem ieszczaniu, b) p rz e ­ pojona w odą gleba (na podłożu nieprzepu szczal­

nej zm arzliny) spływ a g raw ita cy jn ie w dół,

R y c. 10. K ra te r tu nd row y. S pitsbergen — H ornsund.

6 1

Ryc. 11.’ P in g o w środ k ow ej części A lask i. D olin a Mac L aren, G óry A laska

zwłaszcza n a w iosnę p rz y roztopach oraz w le- cie po deszczach.

O znaką działan ia so lifluk cji są najczęściej w ydłużone pasy g ru n tu , przegrodzone rzędam i głazów i gruzu. Noszą one nazw ę g ru n tów pa­

sow ych lu b pasów ka m ie n istyc h i g ru zow ych (ryc. 13). S o rtow anie może odbyw ać się rów no­

cześnie z ru ch em soliflukcyjnym , może też być w cześniejsze.

In n ą fo rm ą działania so liflukcji są tera sy sto ­ kow e i stopnie. M ogą one rów nież zaw ierać m a­

te ria ł so rto w an y i n iesortow any. W pierw szym p rzy p ad k u p o w sta ją n a sto k u zbudow ane z grubszy ch kam ieni stopnie, często o zarysach girlan do w ych (g irla n d y kam ien iste|). N iesorto­

w any m a te ria ł m oże budow ać podobne terasy , gdy roślinność, d a rń i to rf, um acniają poszcze­

gólne stopnie. S o liflu k cja na tu n d ro w y ch sto ­ kach, o zw a rte j roślinności, z reg u ły d aje tak ie form y. Bow iem m asa m in eraln a przem ieszczając się w dół pod pokrow cem roślinnym , fa lu je go i u w y p u k la w postaci teras. Z arów no form y p a­

sowe ja k też teraso w e tw o rzą się, gdy m asy so- liflu k c y jn e sp ły w ają po stoku w postaci w y d łu ­ żonych jęzorów ziem nych i potoków błotnych.

Szczególnym ty p em form , w dużej m ierze zw iązanych z działalnością m rozu, są tzw. to rfo ­ w iska bru zd ow e (szw edzkie strdnger, ang. string bogs). Ich po w ierzchnia składa się z grzbieci­

ków i stopni, p rzedzielonych row am i. F o rm y te u kład ają się poprzecznie do spadku. Torfow iska bruzdow e w y stę p u ją w stre fie bo realnych lasów szpilkow ych i są uw ażane za zjaw isko, zw iązane z w ieczną zm arzliną lub co n ajm n iej ze zm arz­

liną sezonow ą (głębokie przem arznięcie zimowe gru n tu ). P o w stan ie fo rm nie jest dotychczas w pełni jasne. S o lik lu k cyjne sp ływ ania g ru n tu lub jego popękanie, w zw iązku z. topnieniem zm arzliny, m oże być przy czy ną takiego w łaśnie rozw oju pow ierzchni torfow isk. Suche g rzb iety torfow iska oraz row y, w ypełnione stag n ującą wodą, stw a rz a ją odm ienne w a ru n k i ekologiczne.

P o ra sta ją je ró żn e zespoły roślin, co podkreśla różnicę m iędzy poszczególnym i form am i to rfo ­ wiska.

R yc. 12. H y d ro la k o lit na tundrze. W przek op ie pod d arnią w id o czn y je s t czy sty lód

S p itsb erg en —H ornsund

R yc. 13. G runty p asow e, k a m ien iste. S p itsb er­

g en —H ornsund

T orfow iska bruzdow e i zjaw iska podobne są form am i tzw . term icznej d egradacji zm arzliny.

W zm arzlinie w y stę p u ją żyły i soczewki czystego lodu gruntow ego. Gdy k lim at ociepla się a zm arzlina zanika, wówczas w w y n ik u w y­

tap ia n ia się lodu po w stają na pow ierzchni n ie­

równości. Z jaw iska tego ty p u noszą nazw ę krasu term icznego lu b term okrasu. T rudno jest czasa­

m i odróżnić „żyw e” form y g ru n tó w s tru k tu ra l­

n ych od form term okrasow ych.

G ru n ty stru k tu ra ln e , ja k pow iedziano w yżej, są zw iązane p rzede w szystkim z działalnością m rozu. Nie jest to jedn ak że jed y n y czynnik fo r- m otw órczy. Pow ażną rolę odgryw a w ty ch dzia­

łan iach w oda płynąca oraz w iatr. Nowsze b ad a­

n ia zdają się w skazyw ać, że bezpośrednie dzia­

łan ie g raw itacji na półpły nn e m asy glebow e m a w procesie form ow ania się g ru n tó w s tru k tu ra l­

n ych ogrom ne, dotychczas niedocenione znacze­

nie. Z am arzanie i rozm arzanie jest czasami

ty lk o im pulsem w yzw alającym działanie innych

czynników .

6 2

PA W E Ł W O LN Y (Ż abieniec)

O S O B L IW O Ś C I H O D O W L I R Y B W IZ R A E L U

Spośród w ie lu k ra jó w A z ji i A fr y k i o d y n a m icz­

nym ro zw o ju lim n o lo g ii teo rety czn ej i sto so w a n e j w y ­ różn ia s ię Izra el — kraj, w k tó ry m jeszcze 25 la t tem u h o d o w la ryb w sta w a ch b y ła z u p e łn ie n iezn a n ą dziedziną.

Ten m a le ń k i kraj, o p o w ierzch n i z a le d w ie 20 000 km 8, z czego p ra w ie p o ło w a obszaru p rzyp ad a na m a rtw e teren y p u sty n i N e g e v (ryc. 1), p o siad a bardzo zró żn ico w a n e w a r u n k i k lim a ty c z n e , co c h a r a k te r y ­ zują w p ew n y m sto p n iu w a ż n ie js z e p a ra m etry h y d ro - lo g ic z n o -k lim a ty c z n e p rzed sta w io n e w ta b e li 1. Ś red n ia roczna tem p eratu ra w o d y w Izra elu k s z ta ł­

tu je się na p o zio m ie 25°C, cz y li o s c y lu je w g ra n ica ch op tim u m term iczn eg o , które d la k a rp i w y n o s i 20—

— 27°C. Z atem fizjo lo g iczn a w ła ś c iw o ś ć ryb — ich cią g łeg o w zrostu , n ieo g ra n iczo n eg o w ie k ie m , a je d y ­ nie tem p era tu rą śro d o w isk a w o d n eg o , m a w tym kraju w a r u n k i do rea liz o w a n ia p r a w ie p rzez c a ły rok k alen d arzow y.

T erm ik ę w ód Izraela n a jlep iej ch a r a k te r y z u je G a m - busia — g a tu n ek ryb o k ilk u cm d łu g o ści cia ła , sp ro ­ w ad zon a z k ra jó w tro p ik a ln y ch przed 20 la ty c e ­

lem .zw a lcza n ia la r w k om ara A n o p h e le s — p rzen o si- c ie la zarazka m a la rii. Od k ilk u la t choroba ta rze­

c z y w iśc ie p rzesta ła być groźną d la m ie jsc o w e j lu d n o ­ ści, zaś G a m b u s i a d o sk o n a le się z a a k lim a ty zo w a ła i o b e c n ie sta n o w i n ie o d łą c z n y sk ła d n ik ic h tio fa u n y w ó d śró d lą d o w y ch , sta ją c s ię n a w e t ch w a stem typu sło n e c z n ic y n a szy ch w ód.

TABELA 1

Niektóre wskaźniki klimatu Izraela

Miejscowość

Średnie maksy­

malne tempera­

tury powietrza (°C)

Roczny opad deszczu

w mm 1961/62

Średnia roczna liczba dni z opa­

dami Wilgot­

ność po­

wietrza średnia miesiąca

lipca styczeń sierpień

Tyberiada (Dolina Jordanu) 17,8 36,6 1,072 45 50°/0

Tel-Aviv (brzeg Morza 18,1 31,5 592 62 74°/0

Śródz.)

Jerozolima (Góry Judy) 12,5 29,6 447 52 54°/0 Eilat (zatoka Morza Czerw.) 20,9 40,2 25 7 27%

R yc. 1. Izrael. R e jo n y h o d o w li ryb sta w o w y c h

W a żn iejsze re jo n y n a sile n ia h o d o w li ryb zaznaczone n a ryc. 1, p rzed sta w io n o d od atk ow o w ta b e li 2. W idać na n iej siln e zró żn ico w a n ie w y d a jn o śc i ryb w p o ­ sz c z e g ó ln y c h o k ręgach . N a p rzyk ład , s ta w y G órnej G a lile i (ryc. 2) za sila n e w o d ą z rzek i Jordan, w y k a ­ zu ją w y d a jn o ść sięg a ją cą 3000 k g z 1 h a (tab. 3). Tak w y so k a p rod u k cja u w a ru n k o w a n a je s t m . in. m a ły m z a so len iem w o d y g ó rn eg o b ieg u rzek i Jordan, k tóre w y n o si z a le d w ie 75 m g C l/l w od y. N a to m ia st w y d a j­

n ość s ta w ó w w y ra źn ie sp ad a w rejo n a ch p ołożon ych bard ziej na p o łu d n ie, gd yż są za sila n e w o d a m i B e it- S h an (ryc. 3) o za so len iu ok. 1000 m g Cl. R ejo n Z e- b u lu n , p o ło żo n y na p ółn oc od H a ify o za so len iu s ię ­ g a ją c y m 3000 m g 1 Cl, m a w y d a jn o ść s ta w ó w p ra w ie trzy k ro tn ie n iższą od G órnej G a lilei. Z a so len ie w ód śró d lą d o w y ch , ja k ie w y s tę p u je w k rajach o k lim a cie su b tro p ik a ln y m , je s t czy n n ik iem lim itu ją c y m w y s t ę ­ p o w a n ie n ie k tó r y c h g a tu n k ó w ryb sło d k o w o d n y ch . D la k a rp i np., le ta ln e z a so le n ie w o d y w y n o si ok. 4000 m g Cl. W od różn ien iu od siln eg o zróżn icow an ia w o d y pod w z g lę d e m tem p era tu ry oraz za so len ia , zasob n ość w w ę g la n y w sz y stk ic h w ó d p o w ie r z c h n io w y c h Izra-

TABELA 2

Powierzchnia stawów i odłowy karpi w 1962 r. wg rejonów]

Lp. R e j o n Powierzch­

nia (ha)

Odłów ryb (w tonach)

% udziału w krajowej produkcji

1 Górna Galilea 1285 2909 32,6

2 Dolina Jordanu 339 731 8,2

3 Dolina Beit-Shanu 1132 1794 20,1

4 Dolina Izraela 298 587 6,6

5 Dolina Zebulun 638 984 11,0

6 Równina Przymorska 901 1904 21,5

4593 8909 100%

wSi c/>

o *— <

w 2 w

>

w

.03a

ao

3

n>

cmo>

1 0

*<- cr03 a03 3'

*ao

VJ3

•o»-*

03

TJW

CTn>

CnTQ rt>

3i Xo c3 a

o

Ch

033*

3

63

TABELA 3

Zużycie pasz i nawozów oraz odłowy ryb w Gospodarstwie Stawowym Dafne o pow. 83 ha (Górna Galilea) w latach 1961—1962

Nakłady

w tonach w kg/ha

1961 1962 średnia z lat 1961—1962

Pasza: 680 720 8433

sorgo żyto

odpady pszenne Nawozy:

superfosfat 18% 91 81 1072

siarczan amonu 44 38 494

nawóz organiczny

z ferm drobiowych 480 334 4850

Odłowiono ryb: 265 248 3080

ela, je s t bardzo w y so k a i w y n o si śred n io 250 m g C a/l w o d y (w w o d a ch P o lsk i od 20—80 m g). Ź ródłem w ę ­ gla n ó w w w o d zie są sp ły w y z p asm górsk ich K ar­

m elu , G ilboa i in n y c h zb u d o w a n y ch g łó w n ie z fo r­

m a cji w a p ien n y ch . Z asob n ość w w ę g la n y k o rzy stn ie w p ły w a na sto p ie ń zb u fo ro w a n ia w o d y i zabezpiecza ryb y przed sz k o d liw y m i dla nich w a h a n ia m i odczynu w od y, zw ła szcza w k ieru n k u a lk a liczn y m w okresach siln ej a sy m ila c ji fito p la n k to n u .

N ied ob ór w o d y sta n ą ł na p rzeszk od zie d alszem u roz­

w o jo w i b u d o w y s ta w ó w w . Izraelu. W szy stk ie w o d y p o w ierzch n io w e i w g łę b n e , u jęto o sta tn io w za m k n ięty sy stem ru rociągów . N ie ty lk o p rzem y sł i gospodarka k om u n aln a, a le n a w e t r o ln ic tw o m oże ob ecn ie k o­

rzystać je d y n ie z p rzy d zielo n y ch ilo ś c i w o d y i to od ­ p łatn ie. O p łaty za w o d ę sta n o w ią w p lanach g o sp o ­ d a rczo -fin a n so w y ch o b iek tó w sta w o w y c h p ow ażn y w y d a te k w w y so k o śc i 5— 15°/o o g óln ych n a k ła d ó w pro­

d u k cy jn y ch , przy czym go sp o d a rstw a ry b n e w zasa­

dzie m ogą lic z y ć w cią g u roku ty lk o na jed n orazow e n a p ełn ien ie s ta w ó w w odą.

K o n su m en t ryb w Izraelu w y m a g S d ostaw y ż y w y ch ryb na ry n ek ró w n o m iern ie przez c a ły rok k a le n d a ­ rzow y w o d różn ien iu od sezo n o w eg o (w m ies. grudniu)

zap otrzeb ow an ia n a k arp ie ż y w e w E uropie.

O kres d o jrzew a n ia p łcio w eg o k arp i w w aru n k ach ciep łeg o k lim a tu Izraela, p rzeb ieg a k ilk a k ro tn ie szyb ciej niż np. w Ś ro d k o w ej E uropie. P rzed w czesn a

R yc. 2. K o m p lek sy s ta w ó w w D o lin ie Jordanu: R ejon G órna G a lilea . F ot. P. W olny

Ryc. 3. Źródła rzek i B e it-S h a n w m ie jsc o w o śc i Sahne.

Fot. P. W olny

d ojrzałość p łcio w a , w w ie k u n ie sp e łn a 12 m iesięc y u osob n ik ów o ciężarze je d n o stk o w y m p on iżej 0,5 kg, w h o d o w li je s t zja w isk ie m w y b itn ie n iep ożąd an ym . N iek o n tro lo w a n y rozród p row ad zi do nad m iern ego za­

g ęszczen ia p o p u la cji i w y w o łu je z ja w isk o siln ej k o n ­ k u ren cji o pokarm , w k o n se k w e n c ji p o w sta je zah a­

m ow an ie w zrostu ryb.

D e fic y t w o d y , w y m a g a n ia ry n k o w e — zaostrzone p rzep isam i r y tu a ln y m i n ie zezw a la ją cy m i sprzedaży ryb op an ow an ych p rzez p a so ży ty sk órn e oraz w ła ś c i­

w o śc i b io lo g iczn e k arp i zm u siły h od ow ców w Izraelu do od stąp ien ia od zap ożyczon ej tra d y cy jn ej b io tech n ik i h o d o w li sto so w a n ej w E uropie i w y p ra co w a n ia w ła s ­ n y ch m etod. W ym ien ion e czy n n ik i za d ecyd ow ały 0 sp e c y fic e h o d o w li ryb w Izraelu.

W E uropie zgod n ie z zasad am i w y ch o w u karpi, s ta w y zaryb ian e są jed n orazow o w m arcu lu b k w ietn iu 1 o d ła w ia się je jed n orazow o jesien ią z ch w ilą za­

k oń czen ia ok resu w zrostu ryb. W Izraelu sta w y za­

ryb ia się po raz p ierw szy ju ż w lu tym , po czym do- r y b ia n e są w 60— 100 d n io w y ch od stęp ach czasu.

R ów n ocześn ie d ok on u je się w odstęp ach 15-d n iow ych sy stem a ty czn y ch o d ło w ó w tych ryb, k tóre o sią g n ęły ciężar jed n o stk o w y p rzew id zian y stan d ard em k o n ­ su m p cy jn ej ryby. P rod u k cja ryb m etod ą non s t o p p o zw a la na znaczną oszczęd n ość tzw . p aszy b y to w ej, co w przypadku c ią g łeg o o d ła w ia n ia w ię k sz y c h osob n i­

k ó w w znacznym sto p n iu z w ięk sza prod u k cyjn ość staw u .

P rzeży w a ln o ść ryb p rzew ożon ych na o d leg ło ść s e ­ te k k ilo m etró w w tem p eratu rze p ow ietrza .nieraz p o ­ w y żej 30°C, za p ew n ia ją sp rężark i u m ieszczon e na b a ­ sen a ch sam och od ow ych (ryc. 4), które bez przerw y tłoczą p o w ietrze do w od y, n a sy ca ją c ją tlen em n ie ­ zbęd n ym do życia karpi.

N ie w ą tp liw ą zasłu gą ich tio lo g ó w izra e lsk ich b yło p rzep row ad zen ie udan ej prób y a k lim a ty za cji w s t a ­ w a ch g a tu n k ó w ryb roślin ożern ych w y k o rzy stu ją cy ch p ierw sze o g n iw o łań cu ch a pok arm ow ego.

T ila p ia (T il a p ia n ilo tica), je s t jed n y m z tych g a ­ tu n k ó w pod w zg lęd em gosp od arczym n a w e t bardziej cen io n y m od karpia (ryc. 5). T ilap ia (plansza I lia ) n a ­ le ż y do b ogatej rod zin y C ic h lid a e — liczącej ponad 500 g atu n k ów . P osiad a ona in teresu ją cy sposób in k u ­ b acji jaj. Z łożona ik ra przez sa m icę w gn ieźd zie w y ­ kop an ym p rzez sam ca w dn ie sta w u (p lan sza IH b), po jej za p łod n ien iu , zabierana j e s t p rzez ob oje rod zi-

64

R yc. 4. Z aład u n ek ż y w y ch k a rp i n a sam och ód . B asen zaopatrzony w sp rężark i n a tle n ia ją c e w o d ę. F ot.

P. W olny

ców do jam y g ę b o w e j, a cz k o lw ie k sa m ce c zy n ią to n ie c h ę tn ie i z p e w n y m oporem . In k u b a cja ik ry w ja ­ m ie g ęb o w ej trw a śred n io 16—21 dni. U w o ln io n y w y ­ lęg z ja m y g ęb o w ej p rzeb y w a w p o b liżu rod ziców . W p rzyp ad k u grożącego n ie b e z p ie c z e ń stw a zn a jd u je o n sch r o n ie n ie w otw o ra ch g ę b o w y c h rod ziców . T i­

lap ia p o w ta rza ta rło do 7 razy w roku, co p ro w a d zi często do p rzeg ęszczen ia ryb w sta w a ch . P ró b y w k ie ­ runku za p o b ieg a n ia n a d m iern ej rozrod czości tila p ii d o p ro w a d ziły do p o w sta n ia k rzy żó w k i, k tórej p o­

to m stw o sta n o w ią w y łą c z n ie sam ce.

K e fa l (M ugil c e p h a l u s ) (ryc. 6) ryba w y stę p u ją c a w M orzu Ś ró d ziem n y m o ik rze p e la g ic z n e j — to drugi g a tu n ek , k tó ry zo sta ł w p ro w a d zo n y w sy s te m p o li- k u ltu ry h o d o w li ryb w sta w a ch . W y lęg k e fa la w ch o d zi ła w ic a m i do p r z y u jśc io w y c h o d cin k ó w rzek w p a d a ją ­ cych do M orza Ś ró d ziem n eg o i o d ło w io n y g ę sty m i siecia m i, p rzew o żo n y je s t w g łą b k raju do sta w ó w k a rp io w y ch , w k tórych o siąga ciężar je d n o s tk o w y około 0,5 kg w d ru gim rok u ży cia . N ie k o n k u ru je on z karp iem , posiad a o d m ien n y sp ek tr p o k a rm o w y . O d­

ży w ia się g łó w n ie h erp on em — n itk o w a ty m i g lo n a m i

p o w le k a ją c y m i dno sta w ó w , a częścio w o w y k o r z y stu je ró w n ież b ia łk o zaw arte w osad ach o rgan iczn ych zb ior­

n ik ó w w o d n y ch .

P rzez w sp ó ln y w y c h ó w karp ii, tila p ii i k e fa la , trzech g a tu n k ó w o o d m ie n n y c h sp ek tra ch p o k a rm o w y ch , w y ­ k o rzy stu ją cy ch różne n iższe ek o lo g iczn e środ ow isk a sta w o w e g o , z w ięk szo n o n a tu ra ln ą w y d a jn o ść o 200— 300 k g z 1 ha b e z d o d a tk o w y ch n a k ła d ó w n a ż y w ie n ie ryb p aszą sztu czn ą.

W ie lo le tn ie b ad an ia potrzeb n a w o zo w y ch sta w ó w k a rp io w y ch d o p ro w a d ziły do in te r e su ją c y c h r e z u lta ­ tów . W y k a za ły one d od atn i w p ły w sto so w a n ia n a w o ­ zó w w io sn ą i je s ie n ią oraz zbędność u ży źn ia n ia w o d y n a w o za m i a z o to w y m i w o k resie letn im . Ilość azotu a tm o sfery czn eg o w ią za n eg o przez sin ice, tw o rzą ce za­

zw yczaj w m iesią ca c h lip cu i sierp n iu siln e za k w ity w o d y , w p ełn i p o k ry w a za p o trzeb o w a n ie organ izm ów ro ślin n y c h na te n sk ła d n ik . O trzym ane w y n ik i tw orzą p e w n e g o rodzaju p om ost łą czą c y dw a sk ra jn e p ogląd y rep rezen to w a n e w św ia to w e j litera tu r ze lim n o lo g ic z ­ n ej w tej d zied zin ie. W iąże on z jed n ej stro n y te o r ię b eza zo to w eg o n a w o ż e n ia sta w ó w , rep rezen to w a n ą p rzez n ie m ie c k ie g o b ad acza H o f e r a, oraz cią g łeg o u ży źn ia n ia śro d o w isk a w o d n eg o azotem — p ogląd u la n so w a n e g o p rzez S w i n g l a i S m i t h a w A m e ­ ry ce o raz M a m o n t o w ą w Z w ią zk u R ad zieck im .

R yc. 6. K e fa l (M ugil cephalu s). Fot. P. W olny

Ryc. 7. P rzeta cza n ie od m ierzon ej d a w k i w o d y am o n ia - Ryc. 5. K arp ( C y p r i n u s c a rp io ) — g łó w n y o b ie k t h o - k a ln ej z b eczk o w o zu do zbiornika sto ją ceg o n a grob li

d o w li ryb w staw ach . F ot. P. W oln y sta w u . F ot. P. W olny

65

R yc. 8. M ata z g a łę z i k azu aryn y słu ży jako substrat do sk ła d a n ia ik ry p rzez sa m ice karpi. Fot. P. W olny

, W ydaje się rzeczą godną p o d k reślen ia fa k t sto so ­ w a n ia w Izra elu w o d y a m o n ia k a ln ej (ryc. 7) jako źródła pok arm u dla m ik ro flo ry w o d n ej. Jak w ia d o m o azot za w a rty w w o d zie a m o n ia k a ln ej je s t p raw ie d w u ­ k ro tn ie ta ń szy od azotu zaw artego w saletrze lub siarczan ie am onu.

M akroflora, a zw ła szcza zesp ó ł h e lo fitó w (C y p e r u s p a p y r u s , P h r a g m i t e s c o m m u n i s i in n e), jako elem en t w sta w a c h n iep o żą d a n y , zw a lcza n y je s t w Izraelu herb icyd am i. P od ob n ie u su w a się bu jn ą flo rę p orasta­

jącą groble, k tóra u tru d n ia poru szan ie się lu d zi i p o­

jazd ów m ech a n iczn y ch . D o szczeg ó ln ie u cią żliw y ch roślin n ależą tu: ta m a ry szek (T am ar ix) — k rzew p ie ­ czo ło w ic ie p ie lę g n o w a n y w n a szy ch park ach i z ie le ń ­ cach oraz n o strzy k lek a rsk i (M elilotu s officinalis) dorastający tu taj do 3 m w y so k o ści i szereg in n ych k rzew ó w typ u m a k ii śród ziem n om orsk iej w raz z r o śli­

n am i g ru b o szo w a ty m i.

O chrona ryb w sta w a ch przed lic z n y m i szk od n ik am i, p a so ży ta m i i chorobam i w w a ru n k a ch ciep łego k li­

m atu Izraela sta n o w i b a rd ziej zło żo n y i tru d n iejszy p rob lem n iż w E uropie. Ikra i w y lę g karpi w tar­

lisk a ch n iszczon e są p rzez d rap ieżn ego ow ad a w o d ­ nego — g r z b ieto p ła w k a (Noto necta). Z m u siło to h o -

Ryc. 9. D m u ch aw a pasz — jed en z p rzyk ład ów zm e­

ch an izow an ia g o sp od ark i sta w o w e j w Izraelu. Fot.

P. W olny

d o w có w do op racow an ia o d m ien n ej m e to d y p rzepro­

w ad zan ia ta rła u karpi. P o zło że n iu ik ry na g a łęzia ch kazu aryn y u m ieszczon ych w w o d zie ja k o su b stratu , (ryc. 8) przen osi s ię je do in n eg o sta w u n ied a w n o z a ­ la n eg o w odą, w k tórym n ie zd ą ży ł się jeszcze rozm n o­

żyć drap ieżn y szk od n ik . W sta w a ch n a ry b k o w y ch , m łod zież k arp ia n iszczona je s t przez w ę ż e . P o m y sło w e p u ła p k i częścio w o zap ob iegają dużym n a ogół stra ­ tom . W yrośn ięte ryb y a ta k o w a n e są p rzez ta k ie ssa k i jak : szak ale, d zik ie k oty, w y d r y i in n e za m ieszk u ją ce s ta w y lub p rzeb y w a ją ce w ich pobliżu. Spośród p rze­

szło 400 g a tu n k ó w a w ifa u n y teg o kraju, znaczna ich liozba od żyw ia s ię ryb am i n ie w y łą cza ją c naszego p oczciw ego b ocian a, który m a so w o p o ja w ia się w M a­

łej A zji w o k resie je sie n n y m i n ie zn a jd u ją c tu żab w y ja d a ryby, pod ob n ie jak czap la siw a, różow a i biała.

Isto tn e szk od y w yrząd zają p e lik a n y o rgan izu jąc zb io ­ ro w e p o ło w y ryb. S tad o złożon e z ok oło 100 o so b n i­

k ó w p otrafi jed n orazow o sk o n su m o w a ć około 150 k g ryb. P elik a n y u sta w ia ją c s ię szereg iem , od cin ają p ły tk ą partię s ta w u i p o su w a ją c się sto p n io w o w k ie -

Ryc. 10. B u d yn ek laboratorium D ośw iad czaln ej R y ­ backiej S ta cji S ta w o w ej w Dor. F ot. P . W olny

runku grob li zap ęd zają ryb y do brzegu sta w u , u n ie ­ m o żliw ia ją c im w ten sposób u cieczkę.

S zczeg ó ln ie cen n e badania p rzeprow adzono nad b io lo g ią z ło to w icio w ca ( P r y m n e s i u m p a r v u m ) , który czasem w sta w a ch p o ja w ia się w ogrom n ych ilościach . W p ew n y ch b liżej n ie pozn an ych ok resach ży cia w y ­ dziela on do śro d o w isk a sta w o w e g o ich tio to k sy n ę p o­

w o d u ją c m a so w e śn ięcie ryb. W yk rycie jego dużej w r a żliw o ści na zm ian y o d czyn u soku k om órk ow ego, d op row ad ziły do op racow an ia prostej m eto d y sk u ­ teczn ego zw alczan ia w icio w ca p oprzez p o d n iesien ie pH środ ow isk a sta w o w e g o przy p om ocy w o d y a m o n ia ­ k a ln ej. A m on iak d y fu n d u ją c y przez b ło n ę p ow od u je w zro st ciśn ien ia o sm otyczn ego w ew n ą trz kom órk i i po krótk im czasie zachodzi p ę k n ię c ie b łony. P odobne ba­

dania przep row ad zon o nad b io lo g ią i zw a lcza n iem ta ­ k ich p a so ży tó w ryb jak: L e rn e a , D a c t y l o g y r u s v a s - t a t o r oraz nad w szą rybną — A r g u lu s folia ceus. S ą to p a so ży ty , k tóre r ó w n ie s iln ie red u k u ją p o g ło w ie ryb h od ow lan ych na k o n ty n en cie eu rop ejsk im .

W w y n ik u u siln y c h p oszu k iw ań n ow ych m etod h o­

d o w li oraz zm ech an izow an ia prac sta w o w y c h (ryc.9), u zysk an o w Izra elu śred n ią k rajow ą w y d a jn o ść ryb

in

6 6

p o w y żej 2000 k g z 1 ha, w y su w a ją c s ię ty m sa m y m na jed n ą z p ierw szy ch p o zy cji w św ie c ie . Z am ierzen ia h o d o w có w n ie b y ły b y jed n a k w tak k ró tk im czasie o sią g n ię te , g d y b y n ie w y d a tn a p o m o c ca łeg o szereg u p la c ó w e k n a u k o w o -b a d a w czy ch , a zw ła szcza U n iw e r ­

s y te tu w J ero zo lim ie z jeg o W yd ziałem R o ln y m w R e- h o v o t, W y d zia łem B io lo g iczn y m w T e l-A v iv ie oraz D o św ia d cza ln ej R y b a ck iej S ta c ji S ta w o w e j M in iste r ­ stw a R o ln ic tw a w D or (ryc. 10) w y p o sa żo n ej w p rze­

szło 160 sta w ó w ek sp ery m en ta ln y ch .

A L E K S A N D R A B Ł A Ż E JE W SK A (Toruń)

R O L A O W A D Ó W W P R Z E N O S Z E N IU W I R U S Ó W R O ŚL IN N Y C H

B a d an ia o sta tn ich la t w y k a z a ły , że ch orob y w ir u ­ so w e są bardzo ro zp o w szech n io n e zarów n o w śró d roślin u p raw n ych , ja k i dziko ro sn ą cy ch . Z n a n y ch jest o b ecn ie około 400 różn ych w ir u só w p o ra ża ją cy ch p o­

nad 1000 g a tu n k ó w roślin . S p osób rozp rzestrzen ian ia się w ir u só w je s t dość różn orod n y i od b yw a s ię n a j­

częściej n a stę p u ją c y m i sp osob am i: m e c h a n ic z n ie przez sok ch orych roślin , p rzez n a sio n a , z sa d zen ia k a m i i sad zon k am i, za p o śr e d n ic tw e m resztek p o żn iw n y ch , p rzez w ia tr oraz p rzez różn e g a tu n k i o w a d ó w .

Sp ośród o w a d ó w b io rą cy ch u d z ia ł w p rzen o szen iu w ir u só w r o ślin n y c h n a jw ię k s z e zn a czen ie m ają p lu s k w ia k i ró w n o sk rzy d łe (H o m o p t e r a ), a szc z e g ó ln ie m szy ce (A p h i d a e ); sp o só b b o w ie m o d ży w ia n ia s ię tych o w a d ó w sp rzy ja p rzen o szen iu w ir u só w . W p iś m ie n ­ n ic tw ie d o ty czą cy m teg o z a g a d n ien ia z n a jd u jem y ró w n ież dane o d n o śn ie do k ilk u g a tu n k ó w p lu s k w ia ­ k ó w ró żn o sk rzy d ły ch (H e t e r o p t e r a ) p rzen o szą cy ch w i­

ru sy. J ed n a k że ca łk ie m p e w n e o b se r w a c je u zy sk a n e zo sta ły ty lk o ,dla d w óch g a tu n k ó w z rodzaju P ie s m a : P. q u a d r a t a F ieb . (ryc. 1) i P. c i n e r e u m Say.

P lu sk w ia k i t e p rzen o szą w ir u s y p orażające u p raw y b uraków .

Z o g ó ln ej liczb y zn a n y ch o b e c n ie w ir u só w r o ślin ­ n y ch o k o ło 90 p rzen o szo n y ch je s t p rzez m szy ce. W śród n ich sz czeg ó ln e m ie jsc e z a jm u je m szy ca b r z o sk w i­

n io w o -z ie m n ia c z a n a (M y z o d e s p e r s i c a e S u lz. — ryc. 2) p rzen osząca około 50 różn ych w ir u só w . W iru sy p rze­

n oszon e p rzez m sz y c e w y w o łu ją sch o rzen ia różnego rodzaju. Są to m ię d z y in n y m i w ir o z y ty p u m ozaik (ryc. 3), p ie r śc ie n io w e j p la m isto śc i, liśc io z w o ju (ryc.

4) i n ek rozy.

M ą czlik o w a te (A l e u r o d i d a e ) p rzen o szą 9 w ir u só w w y w o łu ją c y c h g łó w n ie choroby r o ślin w k r a ja c h tro­

p ik a ln y ch .

O czerw ca ch (C o c c id a e ) w ia d o m o d o ty ch cza s, że p rzen oszą ty lk o je d n ą gru p ę w ir u s ó w p o ra ża ją cy ch d rzew a k ak aow e. N ie k tó r e p ie w ik i (C ic a d i d a e ) p rze­

noszą w ir u s y m o za ik i k u k u ry d zy , o w sa i in n e w ir u sy ro ślin n e. W ięk szość p ie w ik ó w p r zen o szą cy ch w ir u sy n a leży do rod zin y sk o c z k o w a ty c h (J a s s i d a e ).

Z in n y c h o w a d ó w p ra w d o p o d o b n ie k ilk a g a tu n k ó w p rzy lże ń c ó w (T h y s a n o p t e r a ) b ie r z e u d z ia ł w p rzen o­

szen iu w iru só w . W iad om o też, ż e n ie k tó r e w ir u sy p rzen o szo n e są p rzez ch rząszcze. Np. w S tan ach Z jed n o czo n y ch stw ierd zo n o , że w ir u s m o z a ik i grochu p rzen oszon y je s t p rzez ch rząszcza C e r a t o m a b if u r c a ta F orster. P rócz teg o w ir u sy r o ślin n e m ogą b y ć p rze­

n o szo n e p rzez n ie k tó r e roztocze n a le ż ą c e do grupy sz p e c ie lo w a ty c h (E r i o p h y i d a e ).

M ech an izm p rzen o szen ia w ir u só w r o ślin n y c h przez

o w a d y n ie z o sta ł jeszcze d otych czas d o sta teczn ie w y ­ ja śn io n y . O g ó ln ie w ir u sy r o ślin n e d zieli się na trzy za sa d n icze g ru p y . D o p ierw szej n a leżą w ir u sy rzadko p rzen o szo n e p rzez ow ad y. W iru sy te są p rzek a zy w a n e drogą m ech a n iczn ą (b ezp ośred n i k o n ta k t ro ślin y p o ra ­ żon ej ze zdrow ą), np. w ir u s m o za ik i zw y k łe j ty to n iu i w ir u s m o za ik i z w y k łe j ziem n ia k ó w . D o d rugiej gru p y z a licza m y w ir u sy p rzen oszon e p rzez ro zm aite ow a d y bez w y r ó ż n ie n ia sp e c ja ln e g o g a tu n k u . P r z e ­ n o sz e n ie to m a p raw d op od ob n ie rów n ież ch arak ter m e ­ ch an iczn y. O w ad p o żero w a n iu n a zarażonej r o ślin ie m oże p rzek azać w ir u s zd row ej r o ślin ie w ra z z s o ­ k iem p r zy w iera ją cy m do jeg o ap aratu g ęb ow ego.

O w ad y te zd o ln o ść p rzen o szen ia w ir u só w tracą s t o ­ su n k o w o szy b k o . W iru sy u le g a ją b o w iem p ro ceso w i in a k ty w a c ji lu b też o w a d y tracą je p odczas o czy szcza ­ n ia ap aratu g ęb o w eg o . W tak im p rzyp ad k u m ó w im y o n ie tr w a ły m za k a żen iu ow ad ów . W a l t e r s (1952) h o d o w a ł sza ra ń czę M e l a n o p lu s d if f e r e n t i a l i s T h om as na ro ślin a ch ty to n iu zarażon ych m ozaik ą, a n a stęp n ie o w a d y te p rzen o sił b ezp ośred n io n a zd row e roślin y.

D o św ia d c z e n ie to autor p o w tó r z y ł z p ie rścien io w ą p la m isto śc ią ty to n iu i w ir u se m X ziem n ia k ó w . W e w sz y stk ic h d o św ia d czen ia ch za o b serw o w a n o w y s tą p ie ­ n ie w ir u so w e g o za k a żen ia u n iek tó ry ch zd row ych roślin . O b serw acje te św ia d czą o m o ż liw o śc i m e­

ch a n iczn eg o p rzen o szen ia w ir u só w p rzez ow ad y.

J ed n a k że u w a ża s ię , że ten sposób p rzen o szen ia n ie m a ch a ra k teru czy sto m ech a n iczn eg o i n ie m o żn a go p rzyrów n ać np. do u k łu cia szp ilk ą.

D o trzeciej g ru p y n a leżą w ir u sy , p rzen oszon e ty lk o p rzez je d e n lu b k ilk a o k reślo n y ch g a tu n k ó w o w a ­ dów . S p osób p rzen o szen ia ty ch w ir u só w je s t dość sk o m p lik o w a n y . P ob ran e z so k iem chorej r o ślin y w i­

ru sy tra fia ją do p rzew od u p o k a rm o w eg o ow ad a, n a ­ stę p n ie d o sta ją się do k rw io o b ieg u i w reszcie tr a fia ją do g ru czo łó w ślin o w y ch , a stąd p o n o w n ie p odczas n a ­ stęp n eg o żero w a n ia do tk a n ek zdrow ej roślin y.

W iru sy p rzen o szo n e p rzez m szy ce m ożn a p o d zielić na d w ie g ru p y ró żn ią ce się o k resem p rzetrw an ia w o rg a n iz m ie o w a d ó w b ez p o w tó rn eg o p ob ieran ia p rzez n ie p ok arm u z ch orej ro ślin y . W a t s o n i R o ­ ta e r t u s (1940) n a zw a li te d w ie g ru p y w ir u só w tr w a ­ ły m i i n ie tr w a ły m i. P rzy p rzen o szen iu w ir u só w n ie ­ tr w a ły c h p rzez m szy ce d u że zn a czen ie m a ch arak ter od ży w ia n ia się. Np. g ło d o w a n ie m szy c n a stęp u je b ez­

p ośred n io po żero w a n iu n a zarażonej r o ślin ie zn acz­

n ie obniża e fe k ty w n o ść p rzen o szen ia w iru só w . W szy st­

k ie te w a r u n k i n ie m ają ża d n eg o zn a czen ia o d n o śn ie do w ir u só w tr w a ły c h . P o pob ran iu p rzez m szyce ja k ie ­ g o ś tr w a łe g o w iru sa są on e zd oln e do p rzen oszen ia

67

ich p rzez d łu ższy czas, częstokroć w ciągu całego sw eg o życia. L iczb a w ir u só w trw a ły ch je s t znacznie m n iejsza a n iż e li n ietrw a ły ch .

W ielk ą rolę przy p rzen o szen iu w iru só w przez m szyce od gryw a zd oln ość w y b ió rczeg o przenoszenia. Np. p rze­

n oszon y p rzez m sz y c e w ir u s m o za ik i k alafiorów i czar­

nej p la m isto śc i p ie rścien io w ej k a p u sty znajdują się w tej sa m ej ro ślin ie. N iek tó re g a tu n k i m szyc, m iędzy in n y m i m szy ca b rzo sk w in io w o -ziem n ia cza n a (M yzo- d e s p e r s ic a e Sulz.) i m szyca k ap u ścian a (B r e v ic o r y n e bra s sica e L.) p rzen oszą oba te w iru sy . N a tom iast m szyca szk la rn io w a k rop k ow an a (M y z u s o m a t u s L aing) p rzen osi ty lk o w iru s m ozaik i kalafiorów , a nie p rzen osi w ir u sa czarnej p ierścien io w ej p la m isto ści k a ­ pusty. In n y ty p w y b ió rczeg o p rzen oszen ia w iru só w o b serw u jem y p rzy żero w a n iu m szy c na roślin ach za­

rażon ych d w om a w iru sa m i, z k tórych jed en n ie jest p rzen oszon y p rzez ow ad y. Np. pom arszczona m ozaika zie m n ia k ó w w y w o ła n a je s t w iru sem X i Y, ale m szyce p o b iera ją ce p ok arm z ro ślin zarażonych tak im k o m ­ p lek sem w ir u só w p rzen oszą ty lk o w iru s Y. A n a lo ­ giczn ie z ro ślin y zarażonej m iesza n in ą w ir u só w m o­

za ik i o górk ow ej i ty to n io w e j, m szy ce pobierają tylk o w iru s m o za ik i ogórk ów . O pisano jeszcze jed en typ w y ­ biórczego p rzen oszen ia w ir u só w ty lk o przez ok reślon e sta d iu m ro zw o jo w e m szyc. W irus m ozaik i ch m ielu p raw d op od obn ie p rzen o szo n y je s t ty lk o przez u sk rzy ­ d lon e oso b n ik i m szy cy śliw o w o -c h m ie lo w e j (P horodon h u m u l i Schrank).

Z a g a d n ien ie n a m n a ża n ia się w ir u só w w organ izm ie p r z e n o sic ie li b y ło p rzed m iotem badań szeregu autorów . Z dolność n am n ażan ia s ię n iek tó ry ch w iru só w w orga­

n izm ie p ie w ik ó w z o sta ła p o tw ierd zo n a liczn y m i da­

n ym i. O n a m n a ża n iu s ię w iru só w w organizm ach in ­ n ych p r z e n o sic ie li je s t jeszcze bardzo m ało i to w w ię k sz o ś c i n ie p e w n y c h danych. D a y (1955) p rze­

p row ad ził szereg o b serw a cji nad m ech an izm em p rze­

n oszen ia p rzez m sz y c e trw a łeg o w ir u sa liścio zw o ju ziem n ia k ó w . W y n ik i prac tego autora w y k a zu ją , że w iru sy te n a m n ażają się , choć w bardzo n iezn aczn ym stop n iu , w o rgan izm ie m szyc. Z d rugiej stron y d o­

św ia d czen ia C a d m a n a i H a r r i s o n a (1956) p rze­

prow ad zon e nad ty m sa m y m w iru sem n ie p o tw ier­

d ziły w y n ik ó w p op rzed n ich d ośw iad czeń . W n ie k tó ­ rych przyp ad k ach zao b serw o w a n o m o żliw o ść p rzek a ­ zy w a n ia w ir u só w p o to m stw u . F u k u s h i (1935) w d o św ia d czen ia ch nad w iru sem k a rło w a to ści ryżu i jeg o p rz e n o sic ie le m sk o czk iem — N e p h o te tt k c ap i- calis M otsch w y k a za ł, że w iru s ten p rzek azyw an y jest p oto m stw u p rzez jaja. O n am n ażan iu się w iru só w

R yc. 1. P ła szcz y n iec b u ra k o w y (P i e s m a ą u a d ra ta F ieb.) — p ostać im agin aln a

w organ izm ie o w ad ów d ow od zi ró w n ież fak t, że n iek tó re ow ad y, po w e ssa n iu so k ó w z zarażonej ro ślin y , zach ow u ją zd olność in fe k c y jn ą p rzez c a łe ż y ­ cie.

Jak już w sp o m n ia n o , o p rócz p lu sk w ia k ó w w iru sy ro ślin n e przenoszą rów n ież i in n e ow ad y. W irus ż ó ł­

tej m ozaik i rzepy jest ty p o w y m p rzyk ład em p rzen o ­ szen ia w iru só w p rzez ow a d y z n arządam i g ęb o w y m i ty p u gryzącego. P rzen o sic ielem teg o w iru sa je s t p e ­ w ie n gatu n ek p ch ełk i z rodzaju P h y ll o tr e t a . T akże i in n e chrząszcze, w ich liczb ie rów n ież i ryjk ow ce, m ogą brać czy n n y u d zia ł w p rzen oszen iu teg o w i­

rusa. P rócz ch rząszczy w ir u sy przenoszą n iek tó re sza - rańczaki (A crididae). N ie k ie d y ow a d y o narządach g ę -

R yc. 2. M szyca b rzo sk w in io w o -ziem n ia cza n a ( M y zo d e s pe rs ic a e Sulz.): a — form a usk rzyd lon a, b — form a b ezsk rzyd ła

JO*

68

b o w y ch typ u g ry zą ceg o p rzen oszą w ir u sy za p o ­ śred n ictw em so k ó w tr a w ie n n y c h i treści p ok arm ow ej w y d a la n y ch pod czas żero w a n ia . P ły n z a w ie r a ją c y w i­

ru sy w czasie w y d a la n ia so k ó w tr a w ie n n y c h k o n ­ ta k tu je się z tk a n k a m i ro ślin n y m i i tą drogą n a stę p u je za k a żen ie zd row ych ro ślin . Z w ią zek m ięd zy ty m i p rze- n o sic ie la m i i w iru sa m i n ie z o sta ł jeszcze w y ja śn io n y . N ie je s t to ty p o w y p rzy k ła d p rzen o szen ia m e c h a n ic z ­ n ego, g d y ż n iek tó re ch rząszcze z a c h o w u ją zd o ln o ść p rzen o szen ia w ir u só w w cią g u 7 d n i. B y ć m oże, z d o l­

n ość ta o k reślo n a je s t czasem p r z e b y w a n ia w ir u só w w je lic ie p rzed n im (s t o m o d e u m ), z k tó reg o m o g ą być w y d a la n e na zew n ą trz i w ten sp o só b p orażać zd ro w e ro ślin y . W iadom o, że w ir u s y o d p orn e są n a d zia ła n ie fe r m e n tó w tr a w ie n n y c h , p o n ie w a ż stw ie r d z o n o ich o b ecn o ść w e k sk rem en ta ch g ą sie n ic żeru ją cy ch na za­

rażon ych roślin ach . W iru sy n ie z a c h o w u ją s ię w or­

g a n izm ie ch rząszczy p od czas ich zim o w a n ia , a tak że n ie p rzechodzą z la rw y p rzez p o czw a rk ę do cia ła form im a g in a ln y ch .

P rzez d łu ższy czas u w a ża n o , że w ir u s y r o ślin n e nie przyn oszą żad n ych szk ód p rzen o szą cy m je o w ad om . W św ie tle d a n y ch o p r zy p u szcza ln y m n a m n a ża n iu się w iru só w w o rg a n izm ie o w a d ó w n a le ż y u w ażać, że w i­

ru sy n ie p o zo sta ją b ez w p ły w u n a ustrój p r z e n o si­

c ieli. B a d an ia szereg u a u to ró w w y k a z a ły , że w tk a n ­ k ach o w a d ó w p rzen o szą cy ch w ir u s y w y stę p u ją zm ia n y p od o b n e do zm ian sp o w o d o w a n y c h w k om órk ach r o ślin n y c h ob ecn ością w iru só w . Z m ia n y ta k ie s t w ie r ­ d z ił H a r t z e l l (1937) u p ie w ik a M a c r o p s is t r i m a - c u la t a F itch zarażon ego w iru sem żó łta c z k i b rzo sk w iń . B 1 a 11 n y (1931) za u w a ż y ł z m ia n y w g ru czo ła c h ś li-

R y c. 3. L iściozw ój ziem n iak ów w y w o ła n y p rzez w iru sy

n o w y c h m sz y c p rzen o szą cy ch w ir u s liścio zw o ju z iem n ia k ó w . L i t t a u i M a r a m o r o s c h (1956) p rzep ro w a d zili h isto lo g ic z n o -p o r ó w n a w c z e b ad an ia n ieza ra ż o n y c h p ie w ik ó w (M a c r o s te l e s fa s c ifr o n s St&l.) i zarażon ych w ir u se m ż ó łta czk i astrów . S tw ie r ­ dzono w y ra źn e zm ia n y w cia łk u tłu szczo w y m przy je d n o c z e sn y m b rak u zm ian w gru czołach ślin o w y ch . Z m ia n y o b e jm o w a ły g łó w n ie jądra k om órk ow e. Jądra w k om ó rk a ch o w a d ó w n ieza ra żo n y ch b y ły ok rągłe, a p lazm a p o sia d a ła stru k tu rę h om ogen n ą. N a to m ia st u zarażon ych p ie w ik ó w jądra m ia ły k sz ta łt g w ia ź -

R yc. 4. C horoba w ir u so w a ty to n iu zw . m ozaik ą d zisty , a p rotop lazm a b u d o w ę sia teczk o w ą . K szta łty k om órek w w ie lu p rzyp ad k ach o d b ie g a ły w znacznym sto p n iu od n orm aln ych .

D o ca ło ści ro zp a try w a n eg o p rob lem u n a le ż y ró w n ież z a g a d n ien ie k o n cen tra cji w ir u só w w o k reślo n y ch liśc ia c h i d o stęp n o ść ty ch liś c i d la m szy c grom ad zą­

c y ch się n a roślin ach . Z n an e są dw a ty p y n ie tr w a ­ ły c h w ir u só w p rzen o szo n y ch p rzez m szy cę b rzo sk w i- n io w o -z ie m n ia c z a n ą , są to w iru s m o za ik i k a la fio ró w i czarnej p la m isto śc i p ie rścien io w ej k a p u sty , choć ten o sta tn i w y s tę p u je w w ię k sz y c h sk u p ien ia ch , p ierw szy p o ja w ia s i ę ' n a u p raw ach zn aczn ie w c z e śn ie j. B r o - a d b e n t (1954) tłu m a czy to częścio w o ty m , że w i­

ru s czarnej p la m isto śc i k a p u sty lo k a liz u je s ię w sta r ­ sz y c h liśc ia c h , pod czas g d y w iru s m ozaik i sk u p ia się w m ło d y c h liścia ch . P r zy la tu ją ce m szy ce op an ow u ją p rzed e w s z y stk im w ierzch o łk o w e części ro ślin i w p ie r w sz y m rzęd zie p o b iera n y je s t w ir u s m o za ik i, czym też n a le ż y tłu m a czy ć je g o w c z e śn ie jsz y p ojaw .

B lis k ie są sie d z tw o up raw b ęd ą cy ch m iejscem ro z­

w o ju w ir u só w z r o ślin a m i sk u p ia ją cy m i ow a d y p rze­

n o szą ce w ir u sy m a w ie lk ie zn a czen ie w rozp rzestrze­

n ia n iu s ię w ir u só w ro ślin n y ch . Z nane są liczn e p rzy ­ k ła d y p o tw ierd za ją ce te p rzyp u szczen ia. W iadom o, że n ie n a le ż y u p ra w ia ć ziem n ia k ó w w p ob liżu d rzew b rz o sk w in io w y c h , p o n iew a ż zim u ją na n ich ja ja g łó w n e g o p rzen o siciela w iru sa z iem n ia k ó w m szycy