Sprawozdanie z działalności Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN w roku 1971

624 Plany i sprawozdania

czasowy członek korespondent prof. H. Barycz wybrany został członkiem rzeczy-wistym. Na tymże Zgromadzeniu Akademia przyznała medal im. Aleksandra Koyré zespołowi autorów dzieła Historia nauki polskiej oraz odznaczenie w kon-kursie dla młodych historyków nauki mgr G. Kosińskiej za pracę Sandivogius de Czechel et l'astronomie â l'Université de Cracovie vers 1430. Dnia 27 paździer-nika 1971 r. w Warszawie prof. Pierre Costabel, sekretarz Międzynarodowej Aka-demii Historii Nauki, wręczył osobiście dyplomy nominacyjne nowym członkom " Akademii.

W roku sprawozdawczym Komitet współdziałał nadal z komisjami historycz-nymi Międzynarodowych Unii: Astronomicznej, Geograficznej i Geologicznej. M.in. na uroczystej sesji, zorganizowanej 27 grudnia przez Instytut Franklina w Fila-delfii z okazji 400-lecia urodzin Johannesa Keplera prof. E. Rybka wygłosił referat pt. Kepler a Kopernik.

W ramach współpracy międzynarodowej Komitet przyjął 12-osobową grupę naukowców japońskich, która odbyła w dniach 28 sierpnia — 2 września 1971 r. podróż Szlakiem Kopernika (Kraków, Olsztyn, Frombork, Lidzbark Warmiński i Toruń). Naukowcy japońscy zapoznali się również z prowadzonymi w Polsce ba-daniami kopernikowskimi 5.

W 1971 r. Komitet odbył trzy posiedzenia plenarne i pięć zebrań prezydium. Zofia Skubała-Tokarska

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI

ZAKŁADU HISTORII NAUKI I TECHNIKI PAN W ROKU 1971

G Ł Ó W N E Z A D A N I A P R O G R A M O W E R O K U 1971

W roku 1971 sformułowany został pięcioletni program badawczy Zakładu ujęty w tzw. Planie resortowym nr 38 pod nazwą Dzieje nauki polskiej ze szczególnym uwzględnieniem jej społecznej roli oraz działalności Mikołaja Kopernika. Przeło-żony na konkretne przedsięwzięcia badawcze oznaczał on koncentrację na pracach syntetycznych dotyczących dziejów nauki polskiej, na odnajdywaniu węzłowych zagadnień jej rozwoju, na analizie i syntezie dziejów poszczególnych dyscyplin naukowych oraz osiągnięć myśli technicznej. Realizacją tych zadań badawczych zajęły się przede wszystkim: Pracownia I (Historii Nauk Społecznych), Pracownia II (Historii Nauk Przyrodniczych, Ścisłych i Techniki) oraz kilkanaście Zespołów (grup roboczych) związanych z Zakładem.

Badania nad społeczną funkcją i teorią rozwoju nauki będące kontynuacją studiów nad tzw. zagadnieniami ogólnymi historii nauki stały się jednocześnie punktem wyjścia do nowych inicjatyw badawczych dotyczących problemów twór-czości naukowej, wartości nauki, polityki naukowej. Powstały trzy nowe grupy badawcze związane z pracownią IV (Społecznej Funkcji Nauki): „Nauka a wartości", Zespół Teorii Polityki Naukowej oraz Zespół Historii Nauk Prawnych i A d -ministracyjnych. Kontynuowano także prace nad edycją Dzieł wszystkich Mikołaja Kopernika.

Jednocześnie rok 1971 upłynął pod znakiem intensywnych przygotowań do uczestnictwa w XIII Międzynarodowym Kongresie Historii Nauki w Moskwie Zakład wydał 7 tomików zawierających referaty polskie przeznaczone na ten Kongres2. Pracownicy i współpracownicy Zakładu brali czynny udział w wielu 5 Por. sprawozdanie z tej wizyty w nrze 1/1971 „Kwartalnika", s. 175—176. • 1 Sprawozdanie z XIII Międzynarodowego Kongresu Historii Nauki w Mo-skwie zob. w numerach 3/1971 s. 729—732 i 2/1972 s. 403—442 „Kwartalnika".

sekcjach i grupach roboczych kongresu. Do nowo powstałej Komisji Polityki Nau-kowej Międzynarodowej Unii Historii i Filozofii Nauki weszli przedstawiciele Polski, w tym na stanowisko jednego z dwóch sekretarzy doc. Z. Kowalewski. Wiceprzewodniczącym Międzynarodowej Komisji do Nauczania Historii Nauki zo-stał wybrany prof. W. Voisé.

Rok 1971 był próbą konfrontacji zamierzeń programowych Zakładu z jego sytu-acją organizacyjną. Zgodnie z zatwierdzonym przez Prezydium PAN statutem Za-kładu składał się on z pięciu pracowni, dwóch ośrodków terenowych (w Krakowie i we Wrocławiu) oraz grup roboczych nazywanych tradycyjnie zespołami. Tak więc struktura organizacyjna Zakładu w roku 1971 przedstawiała się następująco:

Pracownie złożone z pracowników etatowych: Pracownia Historii Nauk Spo-łecznych (kier. doc. Irena Stasiewicz-Jasiukowa); Historii Nauk Przyrodniczych, Ścisłych i Techniki (kier. doc. Józef Babicz); Teorii i Organizacji Nauki (kier. prof. Eugeniusz Geblewicz); Badań nad Społeczną Funkcją Nauki i(kier. doc. Zdzisław Kowalewski); Badań Kopernikańskich (kier. doc. Paweł Czartoryski).

Grupy robocze: Historii Nauki Okresu Odrodzenia (przew. prof. H. Barycz), Historii Nauki Okresu Oświecenia (przew. prof. К. Opałek), Historii Geografii i Kartografii (przew. prof. В. Olszewicz), Historii Nauk Geologicznych (przew. prof. A. Gaweł), Historii Geodezji (przew. prof. J. Gomoliszewski), Historii Botaniki (przew. doc. L. Karpowiczowa), Historii Zoologii (przew. prof. T. Jaczewski), His-torii Nauk Rolniczych (przew. doc. S. Brzozowski), HisHis-torii Nauk Leśnych (przew. prof. A. Zabko-Potopowicz), Historii Nauk Medycznych przew. prof. К. Rowiński), Historii Nauk Chemicznych (przew. prof. W. Hubicki), Historii Astronomii (przew. prof. E. Rybka), Historii Fizyki (przew. prof. T. Piech), Historii Techniki Naftowej (przew. prof. J. Cząstka, Historii Techniki Hutnictwa i Odlewnictwa (przew. prof. W. Różański), Historii RoziWoju Konstrukcji Technicznych (przew. doc. A. Wiślicki), Badań nad Zagadnieniami Rewolucji Naukowo-Technicznej (przew. prof. E. Ol-szewski), Historii Nauki XIX wieku (przew. prof. M. H. Serejski), Historii Nauk Prawnych i Administracyjnych (przew. prof. В. Lösnodors'ki), Historii Metodologii (przew. prof. P. Rybicki), „Nauka a wartości" (przew. doc. S. Amsterdamski), Epis-temologii Pragmatycznej (przew. prof. T. Kotarbiński), Teorii Polityki Naukowej (przew. doc. Z. Kowalewski).

Ogółem Zakład w roku 1971 zatrudniał 53 osoby, w tym 13 samodzielnych pracowników nauki, ora»z skupiał około 180 współpracowników. Szczególnie do-niosła rola Zakładu w kształtowaniu kultury naukowej w społeczeństwie, podno-szeniu kultury metodologicznej pracowników nauki, wspomaganiu badań nad polityką naukową, skłoniła Kierownictwo do przyspieszenia starań o przekształ-cenie Zakładu w Instytut.

Brak samodzielnego a p a r a t u administracyjno-organizacyjnego jest jedną z za-sadniczych przeszkód w realizacji wszystkich planowanych zamierzeń. Grupy ba-dawcze winny mieć przynajmniej jednego etatowego pracownika, a etatowy skład poszczególnych pracowni winien zabezpieczać realizację planu resortowego, co w warunkach obecnych jest jedynie postulatem.

Tak więc w roku 1971 zadania programowe Zakładu związane były z realizacją Planu resortowego nr 38, z uczestnictwem w XIII Międzynarodowym Kongresie Historii Nauki, z rozwojem studiów nad ogólnymi problemami, służącymi kształ-towaniu kultury naukowej i polityce naukowej.

R E A L I Z A C J A P L A N U R E S O R T O W E G O

W myśl założeń planu resortowego działalność Zakładu koncentrowała się w roku sprawozdawczym głównie na realizacji trzech — wspomnianych już —

626 Plany i sprawozdania

zadań badawczych: 1) Dzieje nauki polskiej; 2) Społeczna funkcja i teoria rozwoju nauki; 3) Dzieło Mikołaja Kopernika.

1) Rok 1971 poświęcono przede wszystkim kontynuacji studiów nad syntezą dziejów nauki polskiej wieku XIX oraz osiągnięciami polskiej myśli naukowo--technicznej.

Pod kierunkiem profesorów B. Suchodolskiego, J. Michalskiego i M. H. Serej-skiego zorganizowano współpracę ponad 40 specjalistów z różnych dziedzin wiedzy i z różnych ośrodków naukowych, którzy mają za zadanie przedstawić rozwój nauk szczegółowych na tle uwarunkowań społecznych i gospodarczych oraz życia kulturalnego.

Realizacja zadań badawczych dotyczących charakterystyki czynników deter-minujących rozwój nauki w Polsce, obejmowała badania analityczne i opracowania o charakterze syntez z zakresu węzłowych zagadnień, mających wpływ na rozwój nauki w różnych okresach historycznych. Ponieważ wiele prac powyższej grupy tematycznej ma charakter międzydyscyplinarny i dotyczą one różnych epok, pro-wadzone były w różnych zespołach Zakładu. W wyniku tej współpracy przygo-towano do druku wydawnictwo zbiorowe Mechanicyzm w naukach fizycznych.

Najbardziej intensywne prace badawcze Zakładu związane były z analizą genetyczną rozwoju niektórych dyscyplin naukowych w Polsce na tle nauki światowej.

W Pracowni I <Histori'i Nauk Społecznych) wykonano następujące prace: Przy-gotowano publikację Historia etnografii polskiej (pod red. dr M. Terleckiej, przy współpracy etnografów z Warszawy, Poznania i Torunia); W trakcie opracowania znajduje się Historia polskiej myśli ekonomicznej (pod red. doc. T. Kowalika, przy współpracy prof. E. Lipińskiego i prof. J. Górskiego); Przygotowano serię artykułów na temat historii nauk społecznych w okresie 25-lecia PRL (część zos-tała opublikowana w „Nauce Polskiej" nr 5/1971, resztę złożono do druku w „Wo-pr osach Istorii J es ties t wozn an i ja i Techniki" oraz „Deijiny Prirodnich a Technickych Ved); Kontynuowano edycję dzieł Oskara Langego, przekazując Państwowemu Wy-dawnictwu Ekonomicznemu zredagowany ostatecznie tom I '(red. mgr H. Hagema-jer) i II >(red. mgr I. Ulatowska). Całkowicie został przygotowany do druku także tom III (red. doc. T. Kowalik); Złożono do druku monografię prof. W. Voisé

Historia nauk społecznych XVI i XVII wieku.

W Pracowni II (Historii Nauk Przyrodniczych, Ścisłych i Techniki) realizowano prace w następujących kierunkach: Przygotowano do druku wydawnictwo zbioro-we Studia z historii geografii i kartografii (z udziałem autorów zagranicznych); Kontynuowano pracę nad Bibliografią polskich badaczy Syberii oraz przygotowano referaty na polsko-radzieckie sympozjum na temat: Historia rosyjsko-polskich

kontaktów w dziedzinie geologii i geografii, które odbyło się w czerwcu 1972 r.

w Leningradzie. Działalność związanych z pracownią zespołów przedstawiała się następująco: Zespół Historii Nauk Medycznych przygotował syntezę historii medy-cyny i historii farmacji w pierwszej połowie XIX w., członkowie Zespołu praco-wali także nad dziejami niektórych dyscyplin medycznych. Zakończono kilka mo-nografii Cdoc. R. W. Gutt — Historia patologii w XIX wieku, prof. R. Rembieliński dr B. Kuźnieka — Historia farmacji, 2 wyd.). Ponadto członkowie Zespołu opubliko-wali 7 rozpraw i 14 artykułów z zakresu historii medycyny; Zespół Historii Astro-nomii przygotował syntezę t e j dyscypliny w Polsce; Zespół Historii Nauk Rolniczych oddał 13 prac dotyczących m.in. rozwoju różnych specjalności rolniczych w Polsce; Członkowie Zespołu Historii Nauk Leśnych opublikowali 10 artykułów oraz przy-gotowali pracę zbiorową (23 autorów) Nauki leśne w Polsce w latach 1918—1968; Zespół Historii Botaniki i Zespół Historii Zoologii kontynuowały prace nad

2) Realizacją drugiego zagadnienia badawczego p.n. Społeczna funkcja i teoria rozwoju nauki z a j m o w a ł y się przede wszystkim: P r a c o w n i a I I I {Teorii i O r g a n i -zacji Nauki) i P r a c o w n i a IV (Badań nad Społeczną F u n k c j ą Nauki) oraz związane z n i m i zespoły, ale jednocześnie szereg p r a c i s t u d i ó w w y k o n y w a ł y P r a c o w -nie I i II.

Studia nad rolą osiągnięć n a u k o w y c h w k s z t a ł t o w a n i u s y s t e m ó w w a r t o ś c i i k u l t u r y u m y s ł o w e j społeczeństwa prowadził przede wszystkim Zespół „ N a u k a a wartości". P r z y g o t o w u j e się wspólną p u b l i k a c j ę r e f e r a t ó w wygłoszonych n a ze-b r a n i a c h przez członków Zespołu. P o n a d t o w P r a c o w n i I przygotowano (oddaną do d r u k u w „Studiach i Materiałach z Dziejów N a u k i P o l s k i e j " p r a c ę dotyczącą recepcji nowożytnej myśli n a u k o w e j w szkołach polskich X V I I — X V I I I wieku. W związiku z jubileuszem Komisji E d u k a c j i N a r o d o w e j objęto analizą podręczniki z różnych gałęzi n a u k dla s c h a r a k t e r y z o w a n i a w p ł y w u n o w o ż y t n e j myśli n a u k o w e j w szkołach KEN na k u l t u r ę intelektualną społeczeństwa. R e d a k t o r e m p o w s t a -jącego tomu r o z p r a w jest doc. I. S t a s i e w i c z - J a ś i u k o w a . W P r a c o w n i IV W. Osiń-ska opracowała w y n i k i ankiety na t e m a t Wartości dydaktyczne historii nauki i jej miejsce we współczesnych programach nauczania. Ośrodek w r o c ł a w s k i Z a -k ł a d u prowadził studia nad dziejami i rolą n a u -k i pols-kiej na Dolnym Śląs-ku.

Studia nad polityką n a u k o w ą i w y k o r z y s t a n i e m osiągnięć n a u k o w y c h dla r o z w o j u gospodarczego i społecznego k o n t y n u o w a n e były głównie w P r a c o w n i IV i w nowo p o w s t a ł y m Zespole Teorii Polityki N a u k o w e j . W r o k u s p r a w o z d a w -czym ukazała się książka doc. Z. Kowalewskiego Nauki społeczne a rozwój spo-łeczny. Przygotowano I tom zbioru prac na t e m a t społecznej f u n k c j i n a u k i zawier a j ą c y studia nad w y k o zawier z y s t a n i e m dozawierobku n a u k społecznych w działalności p zawier a k tycznej. Obroniona została p r a c a doktorska '(mgra L. Zachera) dotycząca e k o n o micznych a s p e k t ó w postępu technicznego i r o z w o j u nauki. P r z y g o t o w a n o do d r u -k u studium empiryczne nad społeczną f u n -k c j ą p r a c o w n i -k ó w n a u -k o w y c h SGGW oraz a r t y k u ł Sprawy nauki w Senacie Rzeczpospolitej Polskiej pióra dr B. J a c z e w -skiego. Rozpoczęto, pod k i e r u n k i e m prof. В. Leśnodorskiego, b a d a n i a dotyczące polityki P R L w l a t a c h pięćdziesiątych. Przygotowano pierwszy tom w y d a w n i c t w a w jęz. angielskim „Science in Society" z a w i e r a j ą c y studia porównawcze n a d współzależnością między n a u k ą a społeczeństwem.

Studia nad w a r u n k a m i instytucjonalnymi, k u l t u r o w y m i i epistemologicznymi twórczości n a u k o w e j i rozwoju nauki, zapoczątkowane w r o k u ubiegłym, o b e j -m o w a ł y :

W zakresie ogólnej teorii n a u k i prace prof. E. Geblewicza na t e m a t s t o s u n k u różnych n a u k do w ł a s n e j historii (część tej pracy została p r z e d s t a w i o n a j a k o r e f e r a t na X I I I Międzynarodowym Kongresie Historii Nauki w Moskwie);

P r ą d ó w pozytywistycznych w ogólnej metodologii nauk dotyczyły b a d a n i a dra J. S k a r b k a . Ukończył on dwie dalsze części p r z y g o t o w y w a n e j roziprawy Pojęcie wie-dzy pozytywnej; w zakresie semiotyki i j ę z y k a naukowego ukończono, pod red. doc. J. Sulowskiego, p r a c e nad II t o m e m Studiów z historii semiotyki. Historii towa-rzystw naukowych i ich roli w rozwoju nauki dotyczyły prace dra W. Rolbie-ckiego, który p r z y g o t o w u j e r o z p r a w ę Przeszłość i przyszłość towarzystw nauko-wych; Prowadzono b a d a n i a nad dziejami organizacji n a u k i na u n i w e r s y t e t a c h średniowiecznych. Doc. J. Sulowski oddał do d r u k u a r t y k u ł y dotyczące dziejów szkolnictwa wyższego oraz roli Mistrza R a d u l f a w organizowaniu u n i w e r s y t e c k i e -go życia naukowe-go; Przeprowadzono b a d a n i a a n k i e t o w e dotyczące oceny n a u k i polskiej X I X i X X wieku; W P r a c o w n i I mgr J. Róziewicz obronił p r a c ę d o k t o r ską na t e m a t Polskoradzieckie stosunki naukowe w latach 1918—1939; K o n t y -n u o w a -n o studia -nad kształtowa-niem się w śred-niowieczu idei jed-ności -n a u k i w aspekcie metodologicznym w odróżnieniu od uniwersalizmu teologicznego oraz

6 2 8 Plany i sprawozdania

nad rolą postulatów matematyzacji w kształtowaniu się poznania naukowego w średniowieczu (dr M. Terlecka); Zespół Epistemologii Pragmatycznej przygo-tował do druku tom — wygłoszonych na Konwersatorium Naukoznawczym — re-feratów poświęconych powstawaniu nowych dyscyplin naukowych.

Studia nad współczesną rewolucją naukowo-techniczną kontynuował zajmu-jący się tymi problemami Zespół. W ramach tego (Zespołu Badań nad Zagadnie-niami Rewolucji Naukowo-Technicznej) przygotowano pierwszy tom prac na te tematy, obejmujący m.in. następujące rozprawy: Sterowanie postępem technicz-nym (T. Kasprzak), Aparat państwa socjalistycznego wobec rewolucji naukowo--technicznej (Z. Rybicki), Od rewolucji naukowych i technicznych do rewolucji naukowo-technicznej <E. Olszewski).

3) Realizacją badań nad dziełem Mikołaja Kopernika i jego więzi z ówczesną myślą naukową zajmowała się Pracownia V (Badań Kopernikańskich). W tym za-kresie ukończono w pełni prace nad tomem I Dzieł Wszystkich Kopernika, który w całości znajduje się w druku. Przekazano również do wydawnictwa większość materiałów do tomu II. Ukończono prace redakcyjne nad dwoma częściami tomu III (tom ten składa się z czterech części). Materiały do tomów II i III, które będą jeszcze w opracowaniu w roku 1972 to głównie przekłady na łacinę i angielski komentarz do tekstu przygotowywanych przez pracowników Pracowni Badań Kopernikańskich. Wobec uzyskania pełnego przekładu na jęz. angielski tekstu De revolutionibus zapadła — w końcu roku sprawozdawczego — decyzja przygotowania kompletnej angielskiej wersji tomów II i III.

W serii wydawniczej Studia Copernicana oddano do druku następne dwa tomy: Regestra copernicana (M. Biskupa) oraz Colloquia copernicana (dzieło zbiorowe przeważnie autorów zagranicznych, o recepcji kopernikanizmu, przygotowane we współpracy z Comité Nicolas Copernic Międzynarodowej Unii Historii i Filo-zofii Nauki). Opracowano dalszy ciąg Bibliografii kopernikowskiej (H. Baranow-skiego) oraz przygotowano publikację Najwcześniejszy życiorys Kopernika pióra B. Baldiego (prof. В. Biliński). W opracowaniu znajdują się dwie rozprawy przy-gotowywane w Pracowni Badań Kopernikańskich: Rękopisy dotyczące przyrzą-dów astronomicznych w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej (mgr G. Rosińska) i Teo-ria Mikołaja Kopernika w interpretacji teologów XVI w. (dr Z. Wardęska). Dwie inne publikacje przygotowują współpracownicy Zakładu: Łukasz Watzenrode (prof. К. Górski) oraz Astronomia na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1400— 1543 (dr M. Markowski).

R E A L I Z A C J A Z A D A Ń B A D A W C Z Y C H P O Z A P L A N E M R E S O R T O W Y M

Z dziedziny historii nauki oddano do druku następujące książki i artykuły: dr Z. Skubała-Tokarska, Rozwój prac badawczych z zakresu historii nauki w Pol-sce w latach 1945—1970; doc. T. Kowalik, Róża Luksemburg. Teoria akumulacji i imperializmu (Ossolineum, zawarta także umowa na przekład włoski); doc. S. Brzozowski, Zarys dziejów nauk o gospodarstwie wiejskim w Polsce (Wiedza Powszechna, część pracy zbiorowej Dzieje nauk przyrodniczych w Polsce)-, Z na-szych pól i wsi (popularnonaukowa historia polskiej agrotechniki, Nasza Księgarnia wyd. nowe, uzupełnione, PZWL); H. Barycz, Archiwum Nacji Polskiej w Uniwer-sytecie Padewskim, t. II, Ossolineum; J. Czerniatowicz, Studia grecystyczne leka-rzy w Polsce w XVI w. {„Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej"); I. Dąmb-ska, Kilka uwag o Marcinie Smigleckim i jego Logice" („Studia i Materiały...); Z. J. Bezwiński, Elementy praktycyzmu w polskiej organicystycznej i mechani-cystycznej myśli socjologicznej drugiej połowy XIX w. („Studia i Materiały...");

H. Dutkiewicz, Problematyka socjologii i wiedzy w dorobku myśli teoretycznej Floriana Znanieckiego („Studia i Materiały...").

W zakresie historii techniki realizowano — poza planem r e s o r t o w y m — n a -s t ę p u j ą c e zadania poznawcze:

Przy Zespole Historii Rozwoju K o n s t r u k c j i Technicznych utworzono zespół roboczy dla opracowania zagadnień związanych z f u n d a m e n t o w a n i e m w Polsce w x i v — X V I I w. (prof. R. C z a r n o t a - B o j a r s k i , doc. A. Gruszecki). K o n t y n u o w a n o prace nad historią maszyn do robót ziemnych (doc. A. Wiślicki) oraz studia nad techniką b u d o w l a n ą w s t a r o ż y t n y m Egipcie (mgr inż. B. Orłowski).

Działalność Zespołu Techniki N a f t o w e j o b e j m o w a ł a 10 t e m a t ó w : Rozwój techniki wiertniczej w polskim przemyśle naftowym; Rozwój techniki wydoby-wania ropy w polskim przemyśle naftowym; Historia rozwoju chemii naftowej w polskim przemyśle naftowym; Rozwój techniki przeróbki ropy naftowej w pol-skim przemyśle naftowym; Rozwój energetyki w polpol-skim przemyśle naftowym; Rozwój techniki wydobywania, transportu i przeróbki gazu ziemnego w polskim przemyśle naftowym; Rozwój techniki bezpieczeństwa w polskim przemyśle na-ftowym; Rozwój techniki oświetlenia naftowego; Studia nad życiem i działalno-ścią wybitnych twórców i działaczy na polu techniki w polskim przemyśle nafto-wym; Rozwój badań naukowych w dziedzinie techniki w polskim przemyśle naftowym.

Prof. J. Cząstka oddał do d r u k u dwie p r a c e : Nafta w Polsce i Z dziejów gór-nictwa naftowego w Sądeczyźnie.

Zespół Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej prowadził b a d a n i a w zakresie: s t a r o ż y t n e j techniki hutniczej; metaloznawczych w y r o b ó w s t a r o ż y t -nych i średniowiecz-nych; nowożytnej techniki hutniczej.

Starożytnej technice hutniczej poświęcona została praca dr K. Bielenina Za-głębiony piec dymarski Europy starożytnej. J e s t to s t u d i u m c h a r a k t e r y z u j ą c e d a w n y piec hutniczy w rozwoju historycznym. W Nowej Słupi odbywały się w dalszym ciągu doświadczalne wytopy, na r u d a c h miejscowych, przy d m u c h u n a t u r a l n y m . Badania prowadzone w 5 piecach dotyczyły głównie u s y t u o w a n i a i wielkości otworów d m u c h u oraz drożności szybików pieców naziemnych. O t r z y -m a n o p r o d u k t w postaci kloców (prof. W. Różański, dr A. MazurV

Badania metaloznawcze w y r o b ó w starożytnych i średniowiecznych p r o w a d z o -no na przedmiotach żelaznych z grobów ciałopalnych i(VIII—IX w.) z O p a t o w a Częstochowskiego. Badano m i k r o b u d o w ę i s t r u k t u r ę w t r ą c e ń niemetalicznych, będących pozostałością zażużleń. Dokonano analizy ostrzy włóczni î mieczy z o k r e -su lateńskiego z Żukowic (pow. głogowski). Dostarczyły one dalszych i n f o r m a c j i do poznania technologii w y k o n y w a n i a tego r o d z a j u wyrobów. Badania średnio-wiecznych podków z Wrocławia wskazały na cechę s t r u k t u r y tych w y r o b ó w : dużą ilość w t r ą c e ń niemetalicznych {dr A. Mazur, m g r E. Nosek).

W dziedzinie nowożytnej techniki hutniczej k o n t y n u o w a n o prace nad m o n o -g r a f i ą Bobrzańsko-samsonowskie-go zespołu wielkopiecowe-go X V I I — X V I I I w. Na podstawie źródeł archiwalnych i l i t e r a t u r y uzyskano o powiązaniach wielkopie-cowników z Bobrzy — Włochów Caccich z r o d z i n a m i Castellich i J o a n n e l l i c h z Gandino koło Bergamo, z a j m u j ą c y c h się w X V I I w. eksploatacją miedzi n a Słowacji.

Współpracownicy Zespołu w y d r u k o w a l i 11 a r t y k u ł ó w oraz oddali do d r u k u 13 (z tego 2 zagranicą). Cztery z przygotowanych a r t y k u ł ó w w e j d ą w skład p u -blikowanych a k t u a l n i e m a t e r i a ł ó w z sesji k r u s z c o w e j , zorganizowanej 16X11970 przez Kieleckie Towarzystwo Naukowe wspólnie z Zespołem. W k o ń c o w e j fazie z n a j d u j ą się p r a c e nad p r z y g o t o w y w a n y m przez Zespół w y d a w n i c t w e m Officina ferraria.

630

D Z I A Ł D O K U M E N T A C J I N A U K O W E J

Dział Dokumentacji Naukowej prowadził bibliotekę (gromadzenie, opracowa-nie i udostępniaopracowa-nie zbiorów), archiwum oraz w y m i a n ę wydawnictw. Ponadto w Dziale rejestrowano wszystkie umowy zawierane przez Zakład oraz zamawiano mikrofilmy i fotokopie dla celów wydawniczych.

W roku sprawozdawczym księgozbiór biblioteki powiększył się o 688 vol. d r u -ków zwartych i 110 tytułów czasopism. Wypożyczono 2832 vol. Zbiory archiwalne powiększyły się o 334 pozycje. Zamówiono ogółem 2446 klatek mikrofilmów oraz 4293 fotokopie.

Wymianę wydawnictw prowadzono z 94 k o n t r a h e n t a m i z 22 k r a j ó w (liczbę kontrahentów — w porównaniu z rokiem 1970 — zmniejszono celowo, biorąc pod uwagę opłacalność wymiany). Drogą wymiany wpłynęło 56 tytułów czasopism i 47 vol. druków zwartych. Z Zakałdu wysłano około 600 vol.

Ponadto w r o k u 1971 wykonano szereg prac zaległych, z których najważniej-sze to: sikontrum d r u k ó w zwartych i uzgodnienie ich wartości z księgowością, ewidencja biblioteczna i wartościowa i fotokopii (591 poz. inwentarzowych), ewi-dencja biblioteczna czasopism. Rozpoczęto także prace nad katalogiem rzeczowym, według opracowanego uprzednio schematu oraz melioracje katalogu alfabetycz-nego. Dokonano także ewidencji 1400 vol. dubletów i druków zbędnych, w celu przekazania ich zainteresowanym bibliotekom.

W zakresie prac dokumentacyjnych rozpoczęto wspólnie z Biblioteką PAN opracowywanie Bibliografii bieżącej historii nauki i techniki. Bibliografia ta roz-poczęła ukazywać się jako dodatek do „Kwartalnka Historii Nauki i Techniki" od n r u 3/1971.

D Z I A Ł A L N O Ś Ć W Y D A W N I C Z A Z A K Ł A D U

W 1971 r. Zakład Historii Nauki i Techniki PAN wydał cztery numery „Kwar-talnika Historii Nauki i Techniki", ósmy tom obcojęzycznego rocznika „Organon", cztery zeszyty „Studiów i Materiałów z Dziejów Nauki Polskiej" (zesz. 20 i 21 serii B: „Historia Nauk Biologicznych i Medycznych", zesz. 15 serii C: „Historia Nauk Matematycznych, Fizyko-Chemicznych i Geologiczno-Geograficznych" i zesz. 6 serii D: „Historia Techniki i Nauk Technicznych"), osiem tomów

Mono-grafii z dziejów nauki i techniki, jeden tom Źródeł do dziejów nauki i techniki,

dwa tomy serii Studia Copernicana.

Zawartość serii Monografii z dziejów nauki i techniki przedstawia się nastę-pująco: Studia z historii semiotyki (red. J. Sulowski); S. Oświęcimski,

Problema-tyka ekonomiczna pseudoplatońskiego dialogu „Eryksjasz"; B. Jaczewski, Orga-nizacja i finansowanie nauki polskiej w okresie międzywojennym; J. Bardach, Wacław Aleksander Maciejowski i jego współcześni; S. Dobrzycki, Wydział Ma-tematyczno-fizyczny Szkoły Głównej Warszawskiej; K. Mrozowska, Józef Maciej Brodowicz. Z dziejów organizacji nauki i nauczania w wolnym mieście Krakowie;

T. Kowalik, Róża Luksemburg, Teoria akumulacji i imperializmu; R. Talewski,

Początki i rozwój zakopiańskiej medycyny.

W Źródłach do dziejów nauki i techniki opublikowano Archiwum Nacji

Pol-skiej na Uniwersytecie Padewskim (t. I, w opr. H. Barycza). W serii Studia Co-pernicana: — M. Markowski, Burydanizm w Polsce w okresie przedkopernikań-skim; B. Bieńkowska, Kopernik i heliocentryzm w polskiej kulturze umysłowej do końca XVIII wieku.

Łączna objętość w y d a w n i c t w opublikowanych przez Zakład w roku 1971 wy-nosi 414 ark. wyd., co stanowi zmniejszenie o 45 ark. wyd. w stosunku do roku 1970.

W S P Ó Ł P R A C A Z Z A G R A N I C Ą

Ważnym elementem współpracy Zakładu z zagranicą w 1971 r. były —nie-liczne zresztą — wyjazdy jego pracowników do znajdujących się w innych kra-jach placówek i ośrodków naukowych — oraz przyjazdy uczonych zagranicz-nych do Polski.

Dr B. Jaczewski, w związku z przygotowywaną rozprawą habilitacyjną na temat roli środowiska naukowego w kształtowaniu polityki naukowej Państwa Polskiego w dwudziestoleciu międzywojennym, przebywał 3 tygodnie w Wilnie i Lwowie (17X1 — 3XII). W archiwach wileńskich zapoznał się z materiałami b. Uniwersytetu Stefana Batorego, we Lwowie zaś — b. Uniwersytetu Jana Kazi-mierza (jak: protokoły posiedzeń senatów, sprawozdania rad wydziałowych, ko-respondencja z Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego).

Mgr inż. B. Orłowski przebywał 2 miesiące w Zjednoczonej Republice Arab-skiej (Kair, Aleksandria, Assuan, Luksor, Karnak), zapoznając się z całokształ-tem stanu badań nad starożytną egipską techniką budowlaną. Przy sposobności nawiązał wiele kontaktów z odpowiednimi placówkami badawczymi, głównie w Kairze 3.

Prof. E. Geblewicz, doc. Z. Kowalewski i dr J. Skarbek — w czasie tygodnio-wego pobytu w Czechosłowacji (4-—10 X) dokonali wymiany informacji na temat prowadzonych prac badawczych z pracownikami Zakładu Filozofii Nauki Insty-tutu Filozofii i Socjologii CSAV i Zakładu Historii Nauki InstyInsty-tutu Historii CSAV (Praga) oraz Pracowni Historii Nauki Słowackiej AV i Zakładu Filozofii Sło-wackiej AV. Przeprowadzili szereg dyskusji na temat aktualnego stanu prac z za-kresu teorii i metodologii nauki w obu krajach republiki i dokonali konfrontacji długofalowych planów badań wspomnianych placówek z planami Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN. W wyniku odbytych rozmów postanowiono podjąć wspól-ne prace (ZHNiT PAN i Instytut Filozofii i Socjologii CSAV) nad czterojęzyez-nym (polsko-czesko-niemiecko-rosyjskim) słownikiem naukoznawczym, a także zorganizować w 1972 r. w jednym z zainteresowanych państw, seminarium, które byłoby poświęcone pracy prof. R. Richty o naukoznawstwie.

Mgr J. Drewnowski, w czasie trzytygodniowego pobytu w Związku Radziec-kim (28 XII 1970 — 17 1), odwiedził biblioteki Leningradu i Moskwy oraz Oddział Instytutu Historii Przyrodoznawstwa i Techniki i Oddział Instytutu Historii AN ZSRR. Mgr Drewnowski przeprowadzał kwerendę związaną z warmińskimi ma-teriałami rękopiśmiennymi z X V w. Informacje jakie uzyskał wykorzystane zo-staną w pracach przygotowywanych na jubileusz M. Kopernika.

Doc. J. Dobrzycki przebywał 16 dni w Szwecji (6 XII — 22X11). W bibliotece uniwersyteckiej w Uppsali badał znajdujące się tam starodruki pochodzenia pol-skiego, szczególnie notatki astronomiczne M. Kopernika. W Göteborgu natomiast wykonywał prace związane z przygotowywanym wydawnictwem kopernikowskim (Międzynarodowej Unii Historii i Filozofii Nauki), poświęconym recepcji nauki wielkiego astronoma w świecie. Ponadto przeprowadził rozmowy w tamtejszym ośrodku uniwersyteckim na temat organizacji międzynarodowych imprez Roku Kopernikowskiego.

Doc. J. Babicz wziął udział w zjeździe Wszechzwiązkowego Towarzystwa Geo-graficznego w Moskwie. Przebywał on także w Edynburgu na IV Międzynarodo-wej Konferencji z Historii Kartografii4.

Mgr J. Kozicka uczestniczyła (w charakterze stażystki) w kolejnym semina-rium międzynarodowym, zorganizowanym w miesiącach letnich w Tour we Fran-3 Por. informację o tym wyjeździe w nrze 1/1972 „Kwartalnika", s. 210—211. 4 Por. informację o tej konferencji w nrze 1/1972 „Kwartalnika", s. 207—208.

632 Plany г sprawozdania

cji przez Ośrodek Badań nad Renesansem. Seminarium poświęcone było huma-nizmowi francuskiemu (1485—1540) 5.

Doc. S. Brzozowski przebywał — na zaproszenie Austriackiej Akademii Nauk — w Austrii {20 XI —15 XII). Wygłosił on tam odczyt Polskie biografie

naukowe a Austriacki leksykon biograficzny.

Z przygotowaniami do XIII Międzynarodowego Kongresu Historii Nauki,

0 którym wspominano już wyżej, związany był wyjazd do Moskwy doc. J. Ba-bicza i prof. E. Olszewskiego. Wzięli oni udział w — odbytym w m a j u 1971 r. w Moskwie — spotkaniu przedstawicieli grup narodowych historii nauki z k r a -jów socjalistycznych c.

W ramiach przyjazdów indywidualnych w Zakładzie gościli w 1971 r. nastę-pujący pracownicy naukowi z zagranicy: Dr Marta Bokesova-Uherowa (17 — 30 V) 1 inż. Kareł Müller (15—24 X) z Czechosłowacji, prof. Shingo Shibata (13—21VI) i prof. Shuntaro Ito (15—18 VIII) z Japonii oraz dr Heribert Nobis (17IV —15 V) z Niemieckiej Republiki Federalnej.

Zdzisław Kowalewski

5 Por. informację o tym pobycie w nrze 1/1972 „Kwartalnika" s. 209—210. 6 Por. informację o tym spotkaniu w nrze 4/1971 „Kwartalnika", s. 862.