Sobczak, Jacek
"Lietuvių bibliografijos istorija", Dalis
1 (Iki 1940 metų), Vladas Žukas,
Mosklas, Vilnius 1983 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 123-125
R e c e n z j e i o m ó w ie n ia 1 2 3
toraiast obszerne stu d iu m z 1932 r. zaty tu ło w an e S t r u k tu r a demograficzna
Prus Wschodnich. B. K oziełło-Poklew ski nie zamieścił bibliografii prac Wa-
k ara, toteż n a w et ab strah u jąc od jego dokonań z dziedziny ośw iatow o-pedago- gicznej, mie w iem y jak a część publicystyki politycznej, p rac i studiów dem o graficznych i ekonom icznych znalazła się w om aw ian y m wyborze.
Szczegółową analizę poglądów W. W ak ara, w ra z z kryty czn ą oceną jego w k ład u w bad an ia pro b lem aty k i w schodniopruskiej, przeprow adzono w e w s tę pie do jego pism. B. K oziełło-P oklew ski uw zględnił w e w stępie rów nież sy tu ację P ru s W schodnich w ozasach hitlerow skich, a więc już po śm ierci W a kara, w ielokrotnie odw ołując się do jego p rzew id y w ań i prognoz. Te analizy i ocemy p rzekonują o słuszności edycji jego pism, w skazują bow iem n a pio- nierskość b ad ań dem ograficzno-statystyeznych i w artość ustaleń, k tó ry ch nie zdeprecjonow ał u p ły w czasu i postępy b a d ań n a u k i polskiej i niem ieckiej. W ak ar udow odnił, że pozostaw iona mocą tr a k ta tu w ersalskiego en k law a w schodniopruska n ie m iała szans norm alnego rozwoju. Widoczne deform acje w postaci niedorozw oju ekonomicznego i w y lu d n ian ia się p row incji m iały jeszcze dziew iętnastow ieczny rodowód. O bszar rolniczy o niek o rzy stn ej s t r u k tu rze w łasności ro lnej i niskiej urodzajności ziemi, oprócz niew ielkiego p rz e m ysłu przetw órczego płodów ro lnych pozbaw iony był możliwości in d u stria li zacji. I m im o h itlerow skich planów gospodarozego w zm ocnienia P ru s W schod n ich •— jak w yk azu je B. K oziełło-Poklew ski — sy tu acja p row incji nie zm ie n iła się, decydow ały o n ie j bow iem w dużej m ierze znaczne odległości ry n k ó w zaopatrzenia surow cow ego i zbytu. P ru s y W schodnie ponosiły zatem k o n se k w encje b ra k u pow iązania z najbliższym zapleczem, stąd też dla W ak ara jed y n ym rozw iązaniem ty ch trudności był p o stu lat podziału ich obszaru i w łącze nia w o rg an izm y gospodarcze sąsiedniej Polski i Litw y.
D okonane przez W ak a ra analizy niem ieckich s ta ty s ty k narodow ościow ych u g ru n to w a ły w opinii nau k o w ej osąd o m an ip u lacjach dan y m i kolejn y ch sp i sów ludności przez w p ro w adzenie k ateg o rii „dw ujęzycznych”, sztucznego p o działu na „języki” m azurski, kaszubski itp. N ow atorskie z kolei ujęcie urzędo w y ch sta ty s ty k tran s p o rto w y ch p row incji w schodniopruskiej pozwoliło m u w sferze w skaźników ekonom icznych zadać kłam propagandzie niem ieckiej, uparcie tw ierdzącej jakoby polskie Pom orze — n azyw ane przez Niemców „k o ry ta rze m ” — było pow odem zam ieran ia gospodarczego i demograficznego P ru s W schodnich. T y tu ło w y przeto d y lem a t „polski k o ry ta rz czy niem iecka en k la w a ” , staw iający w domyśle konieczność lik w idacji bądź polskiego dostę p u do m orza bądź P ru s W schodnich, W ak a r p rzy pom ocy a rg u m en tó w ekono micznych, dem ograficznych, sta ty s ty k narodow ościow ych i analiz politycznych rozstrzygał (s. 61) jednoznacznie: „Potw ornością geograficzną nie jest nasz do stęp do m orza, lecz jego w ąskość”.
Teresa K u la k
V ladas Żukas, Lietuvi% bibliografijos istorija, Dalis 1 (Iki 1940 metią), Mosklas, V ilnius 1983, 263 ss.
V ladas Ż u kas od d aw n a zajm u je się b a d an iem historii bibliografii lite w skiej. P roblem aty ce tej pośw ięcił on blisko 70 rozpraw , k tó ry ch spis przynosi om aw iana w ty m m iejscu książka, stanow i pierw szą część szerszego w y d a w nictw a. J e s t ona k o n ty n u ac ją i rozw inięciem p racy h a b ilita cy jn e j A utora z 1972 r.
1 2 4 R e c e n z je i o m ó w ie n ia
P o d ję ty te m a t u jm u je V. Ż ukas w sposób ciekaw y i nieszablonow y t r a k tu jąc historię bibliografii jako składnik historii k u ltu ry i źródło inform acji o książce. T akie podejście do tem a tu narzuciło niejako k o n stru k cję pracy. Ma ona w praw dzie, siłą rzeczy c h ara k te r chronologiczny, jed n ak w ra m a ch p o szczególnych okresów — obok zestaw ienia różnych bibliografii, co stanow i za sadniczą część p racy — przedstaw iono w a ru n k i i rozw ój bibliografii jako nauki. Rozważań zaw arty ch w tej niejako „teoretycznej” ozęści w y d aw nictw a nie sposób przecenić.
Z eb ran y m ate ria ł podzielił A utor na dw ie części odpow iadające dwom epokom: feudalizm u i kapitalizm u. G łów ny nacisk położył na drugą z nich, k tó rej poświęcił większą część dzieła. W ra m a ch epok dokonano dalszych po działów chronologicznych. Epokę feudalizm u rozbił Żukas n a dw a okresy. P ierw szy z n ic h od początku XVI w. do 1795 r. D rugi zam knął w przedziale od 1796 do 1864 r., k tó ry to rok stanow i cezurę m iędzy epokam i. Epokę k a p i talizm u także podzielono na d w a okresy. R am y pierw szego z nich stanow ią lata 1864 i 1917, d ru g i m ieści się w czasie od 1918 r. do 1940 r.
P rz y jęta periodyzacja budzić m usi rozliczne zastrzeżenia, ty m większe, że A u to r nie w yjaśnia dostatecznie jasno przyczyn takiego podziału i powodów przyjęcia cezur czasowych. Przeniesienie periodyzacji dziejów politycznych na te re n h istorii k u ltu ry , w k tó rej mieszczą się dzieje bibliografii, jest zabiegiem rodzącym wątpliwości.
W zestaw ieniach bibliografii pow stałych w epoce kapitalizm u w y o d rę b niono też prace w y d an e poza L itw ą etniczną, w Polsce, USA, na teren ie Rosji oraz w P rusach. Omówiono także osobno tak ie rodzaje bibliografii jak: n a r o dowa, bieżąca, regionalna, działowa, osobowa, rekom endow ana, a także biblio g rafie książek w y d aw an y ch i sprzedaw anych. Z estaw ienia bibliografii d ru g ie go z okresów epoki kapitalizm u (1918— 1940) podzielono n a działy, osobno om aw iając bibliografie historyczne, etnograficzne, archeologiczne i wojskow e, nau k przyrodniozych, m edycyny, pedagogiki, językoznaw stw a, lite ratu ry , fol kloru, m uzyki i sztuki. Przedstaw iono także bibliografię bibliografii.
Z am yka pracę omówienie nauczania bibliografii począwszy od dru g iej de k a d y X X w. Pożytecznym uzupełnieniem jest, osohny dla każdego okresu, słow nik bio-bibliograficzny. O dszukać w nim m ożna inform acje o mało z n a n ych rękopiśm iennych zestaw ieniach bibliografii. D opełnia pracę indeks oso bow y i w ykaz skrótów.
O m aw iana praca jest dziełem niezm iernie użytecznym także dla h isto ry ków polskich zajm ujących się dziejam i W ielkiego K sięstw a Litewskiego. P o l skie zbiory archiw alne i biblioteczne oraiz bibliografie zostały w p racy te j sze roko w ykorzystane, chociaż może być w ątpliw e, czy książka przynosi dosta teczną liczbę inform acji o sposobie ujęcia m ateriału w niek tó ry ch polskich b ibliografiach i o zasadach korzy stan ia z nich. Odnotowano także udział P o la ków w o p racow yw aniu czysto litew skich bibliografii.
Je s t oczywiste, że tak obszerna i szczegółowa praca nie może być w olna od u ste rek i niedociągnięć. G en eraln y zarzut to chyba zbyt pobieżne p o trak to w anie bibliografii „epoki feudalizm u”. N iew ątpliw ie n a w iększą uw agę (zasłu giw ała spraw a katalogów bibliotek m agnackich. Wiadomo, że księgozbiór nie- św ieski R adziw iłłów był katalo g o w an y w początkach X V II w., n a jp ra w d o p o dobniej w działach tem atycznych 1. Sporządzony został także katalog 360 ksiąg
1 M . B . T o p o l s k a , B i b l i o t e k i w W i e l k i m K s i ę s t w i e L i t e w s k i m w X V I i p i e r w s z e j p o ł o w i e X V I I w i e k u , P a m i ę t n i k B i b l i o t e k i K ó r n i c k i e j 1983, z. 20, s . 170,
R e c e n z je i o m ó w ie n ia 1 2 5 po d arow anych przez B ogusław a Radziw iłła B ibliotece U n iw ersy tetu w K ró lew cu 2. Z biory kościelne i k lasztorne zasługiw ały rów nież na w iększą uwagę. W spomnieć należało szerzej o k atalogu ksiąg m o n asty ru w S upraślu, w y k o rzy stać inw en tarze i w izytacje kościelne. K ap italn y m źródłem jest tu opij w izy tacji k lasztorów diecezji żm udzkiej, przynoszący zestaw ienie k siążek w biblio tek ach 15 klasztorów m ęskich i ż e ń s k ic h 3. (Pominięto w nim tylko dwa klasz to ry jezuickie i dw a położone na terenach, k tó re przy p ad ły w w y n ik u rozbio rów Prusem ). W ydaje się, że podobnych spisów książek mogło być znacznie więcej.
Z zestaw ień polskich, m ożna b y się upom nieć o bibliografię E. M aliszew skiego 4 czy odnotow anie spisów źródeł i opracow ań dotyczących ludności t a tarsk iej w W ielkim K sięstw ie L ite w s k im 5. J a k o pożyteczne u zupełnienie p r a cy V. Żukasa w y p ad a potrak to w ać o p u b likow aną rów nolegle w Polsce pracę M. B. T o p o ls k ie j6.
M an k am en tem om aw ianego tu dizieła są niedokładności k o rekty, szczegól nie p rz y k re w odniesieniu do nazw polskich.
K siążka V. Żukasa m im o pew nych, nieznacznych usterek, stanow ić będzie cenną pomoc dla w szystkich histo ry k ó w zajm ujących się dziejam i L itw y i P o l ski. U kazanie się jej jest ty m b ardziej godne odnotow ania, że wobec niskiego nak ła d u łatw o może zostać niezauw ażona. Oczekując n astęp n y ch tom ów p racy V. Ż ukasa należy życzyć sobie, a b y dokładnością i rzetelnością n ie odbiegały od przedstaw ionej tu książki.
Jacek Sobczak
H ans Preuschoff, Pater Eduard G eh rm a n n S V D (1888— 1960). Diener der
Kirche in zw e i D iktaturen, Z eitschrift fü r die G eschichte u n d A ltertu m s
k u n d e E rm lands, 1984, B eiheft 4, 135 ss.
Po k ilk u letn iej p rzerw ie ukazał się w r. 1984 now y, czw arty zeszyt m ono g raficzny w y d a n y przez H istorisches V erein fü r E rm lan d '. Zgodnie z reg u łą te j serii jest on pośw ięcony jed nem u tem atow i, k tó ry m ty m razem jest bio g rafią pochodzącego z W arm ii, ojca E d u ard a G eh rm an n a. Z arów no w y b ó r p o staci, jak i ujęcie tem a tu spraw iają, że jest to praca zasługująca na uwagę. E. G e h rm an n był w latach 1922— 1924 członkiem w a ty k ań s k ie j m isji niosącej pomoc (Hilfsmission) „głodującej Rosji”, od 1925 r. n ato m iast p ry w a tn y m se k re ta rze m n u ncjusza papieskiego w Berlinie, Eugenio Pacellego (późniejszy
2 M a r t i n u s S i l w e s t e r G r a b e , C a t a l o g u s l i b r o r u m q u o r u m l i b e t f a c u l t a t e m . . . B o g u s l a v R a d z i w i ł ł 1668... K r ó l e w i e c 1673; t e n ż e , S e r i e s l i b r o r u m q u i b i b l i o t h e c a e i n P r u s s i a r e g i a e a u g m e n t o R a d z i t o i l l a n o 1673, K r ó l e w i e c 1712. 3 C e n t r a l n e P a ń s t w o w e A r c h i w u m H i s t o r y c z n e L i t e w s k i e j S R R w W i l n i e , F o n d 669, n r 2, 228. 4 E . M a l i s z e w s k i , B i b l i o g r a f i a p a m i ę t n i k ó w ) p o l s k i c h i P o l s k i d o t y c z ą c y c h , W a r s z a w a 1928. 5 L . N . M . K r y ć y n s k i , B i b l i o g r a f i ö e s k i e m a t e r j a l y o T a t a r a c h P o l& y, L i t v y , B e l o r u s s i i i U k r a i n y , I z d . Z a r j a V o s t o k a , P e t e r s b u r g 1917; t e n ż e . N o t a t k i b i b l i o g r a f i c z n e d o h i s t o r i i I s l a m u o r a z T a t a r ó w l i t e w s k i c h z a l a t a 1922— 1932, R o c z n i k T a t a r s k i , l , s s . 295—311 i o d b i t k a B i b l i o g r a f i a d o h i s t o r i i T a t a r ó w w P ol sce -, t e n ż e B i b l i o g r a f i a d o h i s t o r i i T a t a r ó w p o l s k i c h , Z a m o ś ć 1935. 6 M . B . T o p o l s k a , s s . 143—183. 1 D o t e j p o r y u k a z a ł y s i ę : G . R e i f f e r s c h e i d , D a s B i s t u m E r m l a n d u n d d a s D r i t t e R e i c h , Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s ( d a l e j Z G A E ) , 1975, B e i h e f t l ; Q u e l l e n z u r G e s c h i c h t e d e r e r s t e n K a t h a r i n e n S c h w e s t e r n u n d i h r e r G r ü n d e n R e g i n a P r o t - m a n n , Z G A E , 1975, B h 2; D a s E l b i n g e r S t a d t b u c h . B d l , 1330— 1360 (1393), Z G A E , 1976, B h 3.
